Akademia Ignatianum w Krakowie, 2017 ul. Kopernika 26 31-501 Kraków tel. 12 39 99 620 faks 12 39 99 501 wydawnictwo@ignatianum.edu.pl www.wydawnictwo.ignatianum.edu.pl Recenzenci dr hab. Maciej Kołodziejski, prof. AH prof. dr hab. Teresa Żebrowska Publikacja dofinansowana ze środków przeznaczonych na działalność statutową Wydziału Pedagogicznego Akademii Ignatianum w Krakowie Redakcja: Katarzyna Stokłosa Projekt okładki: Jadwiga Mączka zdjęcie na okładce: https://pixabay.com Typografia i łamanie: Barbara Bodzoń ISBN 978-83-7614-301-9 (AIK) ISBN 978-83-277-1336-0 (WAM) WYDAWNICTWO WAM ul. Kopernika 26 31-501 Kraków tel. 12 62 93 200 faks 12 42 95 003 e-mail: wam@wydawnictwowam.pl www.wydawnictwowam.pl DZIAŁ HANDLOWY tel. 12 62 93 254/255 faks 12 62 93 496 e-mail: handel@wydawnictwowam.pl KSIĘGARNIA WYSYŁKOWA tel. 12 62 93 260 e.wydawnictwowam.pl
Spis treści Wstęp......................................................... 9 Część I O sztukach plastycznych............................ 15 monika dąbrowska Edukacja plastyczna dzieci w wieku wczesnoszkolnym. Inspiracje, metody, praktyka.................................. 17 irena popiołek Sztuka w życiu człowieka dekoracja czy znak duchowości?....... 27 anna steliga Idea wychowania przez sztukę/do sztuki a współczesne wychowanie plastyczne gimnazjalistów......................... 33 małgorzata wójcik-dudek Zagłada w obrazach o szkolnym czytaniu ikonografii dotyczącej Holokaustu....................................... 59 Część II O sztukach muzycznych............................ 75 aleksandra flach Dziecko w muzyce polskiej II połowy XX wieku................. 77 paweł herod Muzyka i jej wychowawcze oraz edukacyjne oddziaływanie na dzieci w wieku szkolnym................................... 89 grażyna leśniczak Teatr muzyczny jako miejsce wychowania teatralnego dzieci w wieku przedszkolnym na przykładzie działalności Opery Śląskiej.............................................. 115 romualda ławrowska Wychowanie muzyczno-ruchowe wobec mediomorfozy człowieka.................................... 131
6 Spis treści Część III O sztukach literackich............................ 149 krystyna duraj-nowakowa Dylematy metodologii, teorii i zorientowanych na artyzm/ mistrzostwo pisarskich praktyk humanistów.................. 151 bożena grochmal-bach Wybrane formy terapii kreatywnej wspierające procesy leczenia osób z różnych grup wiekowych.............................. 165 ewelina izdebska Kształtowanie świadomości metaforycznej uczniów klas I-III jako element edukacji literackiej.............................. 191 katarzyna jarkiewicz Edukacyjna rola obrazka dewocyjnego w kontekście walki ideologicznej o kształt kultury religijnej w Polsce po II wojnie światowej...................................... 209 renata kowalczyk Co (wy)myśli animator kultury o współczesnym nauczaniu? O metodycznych, dydaktycznych i twórczych inspiracjach w animacji kultury.......................................... 255 wiesława kozłowska Priorytety studenckie w obszarze edukacji literackiej podczas praktycznych działań pozalekcyjnych.................. 273 elżbieta m. kur Edukacja mądrościowa a edukacja artystyczna.................. 283 krystyna zabawa Tomik poetycki szansa na zintegrowane zajęcia artystyczne..... 293 Część IV O sztukach teatralnych........................... 309 lilianna dorak-wojakowska Kultura ludowa w edukacji teatralnej na przykładzie działalności Teatru Węgajty.................................. 311 sylwia sternalska Drama jako aktywizująca metoda pracy z dzieckiem w wieku wczesnoszkolnym wpływająca na twórczość artystyczną oraz wzrost kompetencji emocjonalnych....................... 341
Table of Contents Introduction.................................................... 9 Part I On plastic arts....................................... 15 monika dąbrowska Elementary education of art. Inspirations, methods, practice....... 17 irena popiołek Art in the Life of Man Decoration or a Sign of Spirituality?...... 27 anna steliga The concept of education through art/for art and the modern artistic education of junior high school pupils..... 33 małgorzata wójcik-dudek The Holocaust in pictures about a school reading of the iconography connected with the Holocaust..................... 59 Part II On musical arts..................................... 75 aleksandra flach The child in Polish music in the second half of the twentieth century...................................... 77 paweł herod Music and its educational impact on schoolchildren.............. 89 grażyna leśniczak Musical Theatre as a Place of Theatrical Education of Preschool Children Illustrated by means of the Example of the Silesian Opera........................................ 115 romualda ławrowska Musical and movement education in the face of human medio-morphosis................................. 131
8 Table of Contents Part III On literary arts.................................... 149 krystyna duraj-nowakowa Methodological, theoretical artistry/mastery oriented and practical dilemmas of humanists writing.................. 151 bożena grochmal-bach Selected forms of creative therapy that support the treatment of people of different age groups.................. 165 ewelina izdebska Shaping the metaphorical awareness of pupils in grades 1-3 as a part of a literary education................... 191 katarzyna jarkiewicz The educational role of devotional image in the context of the ideological struggle over the shape of religious culture in Poland after World War II.......................................... 209 renata kowalczyk What can a cultural animator think of in the field of modern teaching? On methodological, didactic and creative inspiration in cultural animation................................................. 255 wiesława kozłowska Practical situations with reading books and the methodological and artistic choices of future teachers.......................... 273 elżbieta m. kur Wisdom education versus artistic education.................... 283 krystyna zabawa A Book of Poems the Opportunity for Integrated Artistic Classes................................ 293 Part IV On theatre arts.................................... 309 lilianna dorak-wojakowska Folk culture in theatrical education using the example of the Węgajty Theatre....................................... 311 sylwia sternalska Drama as the activizing method of working with the child in its early years of primary education, affecting its artistic creativity and increasing emotional competence............................. 341
Wstęp Introduction Niniejsza publikacja to zebranie wyników badań oraz refleksja na temat szeroko rozumianych problemów edukacji artystycznej, a także wielorakich poglądów środowisk naukowych różnych specjalności na temat współczesnych dylematów skupionych wokół wychowania estetycznego. Jest poświęcona edukacji artystycznej z jej wszystkimi rodzajami, jak: edukacja muzyczna, plastyczna, literacka, teatralna, muzealna, kierowanymi do różnych grup wiekowych i pojmowanymi jako całożyciowy proces wychowania oraz samowychowania. Teksty zawarte w tej książce ukazują problemy i dylematy edukacji artystycznej w różnych środowiskach w Polsce, nie tylko w środowisku krakowskim. Adresatami artykułów, które zostały przygotowane w niniejszym zbiorze, są osoby zainteresowane współczesną kondycją kształcenia artystycznego w jej wielorakich formach, czyli rodzice, nauczyciele, animatorzy kultury, pedagodzy, studenci. Współcześnie zauważyć można wyraźną tendencję ograniczania treści w podstawie programowej oraz liczby godzin wychowania artystycznego w szkołach powszechnych na wszystkich etapach edukacji. Konieczne staje się zatem ograniczanie dostosowywanie kształcenia do zmienionych warunków. Co w związku z tym należy robić, aby nie tłumić naturalnych zdolności i ekspresji dzieci i młodzieży? Jak wykorzystywać potencjał kadry nauczycielskiej? Jak nie zaprzepaścić szansy odkrywania i rozwijania talentów muzycznych, plastycznych czy teatralnych dzieci? Czy rodzina, szkoła, placówka kulturalna mogą stać się naturalną i skuteczną przestrzenią rozwijania talentów? Jak zauważa w swoim tekście Anna Steliga, nauczyciel przedmiotów artystycznych w szkole powszechnej ma do czynienia nie tylko z dziećmi uzdolnionymi do tworzenia sztuki. Wobec wszystkich ma do spełnienia szczególną misję, a mianowicie poprzez zachęcanie ich do ekspresji w różnych dziedzinach związanych ze sztuką może kształtować postawy otwartości na twórczość w ogóle.
10 Wstęp Silną potrzebę kształcenia artystycznego podkreśla w swoim artykule Monika Dąbrowska. Wychowanie plastyczne dzieci w wieku wczesnoszkolnym uważa za fundament, na którym opiera się dalsze wychowanie jednostki. Szczególnie podkreśla ważność pierwszych doświadczeń ze sztuką, które determinują późniejszy rozwój osobowości dziecka. Sztuka w edukacji to zagadnienie ważne także egzystencjalnie, odsyłające do wielu wydarzeń dramatycznych w historii człowieka. Przeglądu dzieł sztuki zamieszczonych w podręcznikach szkół ponadgimnazjalnych, a dotyczących Holokaustu dokonuje Małgorzata Wójcik-Dudek. Analizuje ona obudowę metodyczną, dokonuje próby oceny proponowanego przez autorów podręczników materiału, zachęca nauczycieli do wykorzystania szkoły i małych ojczyzn do nauczania o Holokauście, proponuje konkretne rozwiązania metodyczne. O znaczeniu sztuki w życiu człowieka pisze z kolei Irena Popiołek. Podkreśla konieczność obecności edukacji artystycznej już w domu rodzinnym. Ubolewa nad częstym brakiem wykształcenia plastycznego i muzycznego, a także przygotowania metodycznego nauczycieli. Autorka zauważa, że wszystkie dzieci na etapie nauczania zintegrowanego są uzdolnione plastycznie. Zwraca też uwagę na potrzebę przybliżania dzieciom pojęcia piękna oraz podkreśla, że sztuka jest pomostem prowadzącym do przeżycia religijnego, przypominając św. Jana Pawła II papieża, ale także utalentowanego twórcę i poetę. Zagadnieniom wychowania muzyczno-ruchowego wobec mediomorfozy człowieka poświęca swój tekst Romualda Ławrowska. Omawia główne problemy współczesnej cywilizacji związane ze zmianą stylu życia rodzin, wpływu mediów na rozwój psychoruchowy, poznawczy i emocjonalny dzieci. Zwraca uwagę na zaburzenia mowy i posługiwania się językiem, wskazuje na podstawowe potrzeby rozwojowe dzieci do 10. roku życia oraz możliwości ich zaspokajania przez ruch i muzykę. Autorka przedstawia propozycje metodyczne w zapobieganiu i terapii zaburzeń rozwojowych u dzieci. Ciekawe związki dziecka z muzyką i jego obecność w muzyce polskiej II połowy XX wieku szkicuje Aleksandra Flach. W swoim artykule dokonuje klasyfikacji tej twórczości, uwzględniając następujące czynniki: rolę dziecka jako słuchacza i wykonawcy, tematykę dzieła, formę muzyczną, gatunek, obsadę, fakturę oraz sposoby zachowania utworu muzycznego. Przytacza przykłady nutowe i dźwiękowe z uwzględnieniem utworów z ob-
Wstęp 11 szaru pedagogiki dziecięcej, które na stałe weszły do kanonu muzyki klasycznej i popularnej. Próby refleksji nad możliwościami wychowawczego oraz muzycznego rozwoju dzieci w wieku szkolnym dokonuje Paweł Herod. Zauważa, iż obecność muzyki już w okresie prenatalnym ma korzystny wpływ na dzieci, dostrzega konieczność wczesnego, starannego wprowadzania ich w edukację muzyczną przede wszystkim poprzez odpowiednie kształcenie nauczycieli, rzetelne realizowanie podstawy programowej, właściwe wykorzystanie bazy dydaktycznej szkół, zastosowanie dostępnych, różnorodnych metod stymulowania aktywności muzycznej, takich jak: śpiew, gra na instrumentach, ćwiczenia rytmiczne, ruchowe, taniec. Wkład Opery Śląskiej w Bytomiu w krzewienie kultury muzycznej wśród dzieci w wieku wczesnoszkolnym omawia Grażyna Leśniczak. Charakteryzuje walory edukacyjne i wychowawcze repertuaru w wymiarze intelektualnym, emocjonalnym i mentalnym. Efektem pracy badawczej autorki jest dokumentacja działań artystycznych i pedagogicznych Opery Śląskiej. Kilka kolejnych artykułów zostało poświęconych edukacji literackiej. Ewelina Izdebska zwraca uwagę na kształtowanie świadomości metaforycznej uczniów klas I-III jako elementu edukacji literackiej. Zauważa, że metafora to jeden z najbardziej interesujących i skomplikowanych środków stylistycznych, stanowi wyzwanie zarówno dla ucznia, jak i dla nauczyciela. Zdolność do metaforycznego widzenia świata to specyficzna umiejętność człowieka, którą należy rozwijać i doskonalić, dzięki niej można bowiem odbierać świat w bardziej zmysłowy i emocjonalny sposób. Szanse na zintegrowane zajęcia artystyczne poprzez tomik poetycki dostrzega i opisuje Krystyna Zabawa. Autorka wskazuje na liczne walory edukacyjne łączenia analizy obrazów z tekstami literackimi i muzyką, budowania wiedzy o świecie przez słowo, za pomocą wiersza, rymów, humoru, podobieństwa głosu i dźwięku. Ten typ pracy stwarza nieograniczone niemal możliwości realizacji treści programowych, przede wszystkim z zakresu edukacji artystycznej i polonistycznej. W artykule znajdują się odniesienia do konkretnych przykładów w literaturze i muzyce. Renata Kowalczyk zauważa w swoim tekście, że współczesnemu nauczaniu potrzebni są animatorzy kultury posiadający talent i warsztat dydaktyczny niezależny od uprawianej twórczości, którzy potrafią pracować różnymi metodami, tworzyć programy autorskie, a także wdrażać innowa-
12 Wstęp cje dydaktyczne. Artykuł zawiera odwołania do autorskich działań edukacyjnych z animacji kultury. Próbą analizy metodycznych i artystycznych wyborów przyszłych nauczycieli organizujących działania pozalekcyjne z książką dla dzieci z przedszkoli oraz nauczycieli edukacji wczesnoszkolnej jest artykuł Wiesławy Kozłowskiej. Autorka opisuje preferowane kompetencje współczesnego nauczyciela w kontekście ich kształcenia i przyszłej pracy z dziećmi, odnosi się do praktycznych sytuacji stwarzających okazję do poszukiwania rozwiązań mających na celu wzbudzenie ciekawości i zainteresowania uczniów sztuką słowa. Tematyką Edukacyjnej roli obrazka dewocyjnego w kontekście walki ideologicznej o kształt kultury religijnej w Polsce po II wojnie światowej zajmuje się w swoim artykule Katarzyna Jarkiewicz. Według badaczki, władze komunistyczne zabiegały o przejęcie kontroli nie tylko nad przemysłem dewocyjnym, ale również nad produkcją artystyczną tych religijnych artefaktów, zarzucały Kościołowi popieranie kiczu religijnego i artystycznej miernoty. Obrazek dewocyjny stawał się przedmiotem walki ideologicznej, w równym stopniu edukując społeczeństwo w dziedzinie chrześcijańskiej kultury, jak i upowszechniając praktyki pobożnościowe. Refleksji nad wartością mądrości i jej związkami z edukacją artystyczną poświęca swój tekst Elżbieta M. Kur. Jak zauważa, bez mądrości zanika formacyjny i wychowawczy sens nauczania. Edukacja artystyczna w różnych wymiarach sztuki i kontaktu z nią może kształtować zarówno postawy egoistycznej samorealizacji i ekspresji bądź narcystycznej konsumpcji dóbr kulturowych, jak i etycznej refleksji, lepszego rozumienia różnorodnych zjawisk, odróżniania dobra od zła, metafizycznej, duchowej głębi postawy człowieka mądrego, który wiedzę, estetyczne przeżycia i kontakt ze sztuką potrafi włączyć w dobre przeżywanie istnienia oraz porządek etyczny i moralny. W artykule autorka odnosi się do przykładowych dzieł sztuki, działań twórczych oraz ich odczytań/zastosowań w odniesieniu do mądrości. Tematykę terapii kreatywnej w ciągu życia osób zdrowych i niepełnosprawnych podejmuje Bożena Grochmal-Bach. W swoim artykule przedstawia rozważania dotyczące różnych form terapii opartej na twórczości, wykorzystywanej zarówno w przypadku osób zdrowych, jak i z dysfunkcjami. Autorka ukazuje też wiele problemów związanych z wdrażaniem terapii kreatywnej i wynikających z nich implikacji. Krystyna Duraj-Nowakowa w swoim artykule stawia sobie za cel rozpoznanie problematyki pisarstwa naukowego w świetle trzech orientacji: za-
Wstęp 13 łożeń metodologicznych, przesłanek teoretycznych i pedagogii na co dzień w uczelniach wyższych. Swoje wnioski formułuje na podstawie osobistych wieloletnich studyjnych i empirycznych doświadczeń naukowca i nauczyciela akademickiego, mając na celu usprawnienie działań pisarskich w procesie dydaktycznym we współpracy ze studentami trzech stopni edukacji wyższej, na poziomach od rzemiosła do sztuki pisania humanistów. Kultura ludowa w edukacji teatralnej na przykładzie działalności Teatru Węgajty to temat kolejnego artykułu autorstwa Lilianny Dorak- -Wojakowskiej. Jest on próbą ukazania roli edukacyjnej teatru w procesie rekonstrukcji i kontynuacji dawnej tradycji ludowej. Za przykład posłużą tu dokonania twórców kontynuujących tradycje ludowe związane przede wszystkim z kultywowaniem pieśni (chasydzkich, muzyki huculskiej), które wpisują się w silnie obecny w polskim teatrze nurt ludowo-obrzędowy. Elementem odróżniającym Teatr Węgajty od innych grup teatralnych jest muzyczność. Muzyka według twórców Węgajt to język uniwersalny. Teatr ten nie ogranicza się do czerpania jedynie z lokalnej, warmińskiej tradycji, w swej działalności artystycznej wykorzystuje także elementy zaczerpnięte z różnych stron Polski, Europy, a nawet świata. Tematyką dramy jako aktywizującej metody pracy z dzieckiem w wieku wczesnoszkolnym wpływającej na twórczość artystyczną oraz wzrost kompetencji emocjonalnych zajęła się Sylwia Sternalska. Autorka przybliża wybrane techniki dramowe, strukturę dramy, a także praktyczne wskazówki dla nauczycieli. Zwraca uwagę na przygotowanie dzieci do wchodzenia i wychodzenia z roli oraz działania odbywające się pomiędzy światem fikcyjnym a rzeczywistym. Niewątpliwym atutem opracowania jest wykorzystanie własnych badań i doświadczeń w pracy z dziećmi opisywaną metodą. Jak można zauważyć, problematyka niniejszej publikacji odnosi się do szerokiego zakresu edukacji artystycznej. Autorzy mają nadzieję, że ich refleksje pomogą czytelnikom zrozumieć, czym jest kształcenie estetyczne i edukacja artystyczna oraz jaki potencjał w sobie zawiera, ile daje możliwości rozwoju nie tylko dzieci i młodzieży, ale także dorosłych. Czy lektura zamieszczonych tu artykułów pozwoli w jakimkolwiek stopniu rozstrzygnąć dylematy teorii i praktyki? Miejmy nadzieję, że tak. Paweł Herod