SPIS TREŚCI Wstęp... 13 Starożytność 1. Wprowadzenie do metodologii historii... 15 Historia jako nauka... 15 Nauki pomocnicze historii... 15 Periodyzacja... 17 Źródła historyczne... 18 2. Specyfika cywilizacji Bliskiego Wschodu... 20 Wpływ warunków naturalnych na życie ludzi w krajach Bliskiego Wschodu... 20 Osiągnięcia cywilizacyjne, problem przenikania się cywilizacji... 21 3. Struktury społeczne i polityczne państw Bliskiego Wschodu... 26 Geneza państw. Pierwsze państwa... 26 Funkcjonowanie państw starożytnych... 27 Monarchia despotyczna... 28 Społeczeństwa a gospodarka Bliskiego Wschodu... 29 4. * Specyfika i warunki rozwoju społeczeństw i gospodarek świata antycznego (Grecja, Rzym)... 32 Wpływ warunków naturalnych na gospodarkę i życie ludzi w Helladzie i Italii... 32 Napływ plemion greckich na Bałkany. Kolonizacja grecka... 33 Ludy Italii w pierwszej połowie I tysiąclecia p.n.e.... 33 Społeczeństwo i gospodarka. Konflikty społeczne w Grecji... 34 Społeczeństwo i gospodarka. Konflikty społeczne w Rzymie... 35 Znaczenie wojen zaborczych. Zmiany w gospodarce... 36 Zmiany struktury społecznej w okresie cesarstwa... 37 Handel. Szlaki handlowe... 37 Ewolucja form antycznego niewolnictwa. Zmiany w antycznej gospodarce... 38 5 * Od monarchii przez republikę do monarchii. Ewolucja ustrojów politycznych antyku... 42 Formy polis greckich. Obywatele i metojkowie... 42 Sparta... 43 Ateny... 44 Macedonia... 45 Republika rzymska... 45 Dwie formy cesarstwa rzymskiego... 48 6. * Wojny obronne i zaborcze w świecie antycznym... 51 Greccy hoplici. Falanga... 51 Falanga macedońska... 52 Bitwy morskie... 52 Wojsko rzymskie okresu republiki... 53 Rzymianie na morzu... 54 Najważniejsze konflikty zbrojne antyku... 54 7. * Twórcze naśladownictwo i nowatorstwo kształtowanie się cywilizacji antycznej... 60 Wpływ cywilizacji Bliskiego Wschodu na dorobek kulturalny antyku... 60 Kultura helleńska a kultura hellenistyczna... 61 Kultura starożytnego Rzymu i jej związek z innymi cywilizacjami... 66 5
8. Chrześcijaństwo a inne religie starożytności i świata antycznego... 68 Wierzenia Bliskiego Wschodu... 68 Judaizm... 69 Wierzenia Greków... 70 Wierzenia Rzymian... 71 Chrześcijaństwo... 72 6 Wieki średnie 9. Kształtowanie się zrębów Europy... 74 Bizancjum... 74 Islam i świat arabski... 76 Państwo Franków... 77 10. Feudalizm a system lenny... 80 Formowanie się systemu lennego... 80 Rozdrobnienie feudalne... 82 Chłopi. Społeczeństwo feudalne... 82 11. Cesarstwo i papiestwo w walce o dominium mundi... 84 Feudalizacja instytucji kościelnych... 84 Ruch odnowy kościoła... 85 Reformy gregoriańskie... 86 Początek walki o dominium mundi (panowanie nad światem)... 86 12. Kryzysy religijne i polityczne w średniowieczu... 88 Kryzys Kościoła i niewola awiniońska papiestwa... 88 Wielka schizma i ruch soborowy... 89 Husytyzm... 89 13. * Początki Polski... 92 Powstanie państwa polskiego... 92 Znaczenie chrztu... 92 Międzynarodowe położenie Polski za panowania Bolesława Chrobrego... 93 Kryzys i odbudowa państwa piastowskiego... 95 14. Polska między jednością a rozbiciem... 97 Walka o władzę... 97 Polityka Bolesława Krzywoustego... 98 Testament Bolesława Krzywoustego... 99 15. * Od rozbicia do zjednoczenia. Polska w XII XIV wieku... 102 Proces pogłębiania się rozbicia dzielnicowego... 102 Wzrost zagrożenia zewnętrznego, zmiany terytorialne... 103 Przesłanki jednoczenia... 104 Działalność zjednoczeniowa Piastów w XIII wieku. Wacław II Czeski... 105 Działalność zjednoczeniowa Władysława Łokietka... 106 Panowanie Kazimierza Wielkiego... 106 16. Znaczenie unii w dziejach Polski średniowiecznej... 109 Znacznie rządów Andegawenów w Polsce... 109 Geneza unii polsko-litewskiej... 110 Unia w Krewie... 111 Ewolucje związku polsko-litewskiego... 111 Rozwój przywilejów szlacheckich... 111 Znaczenie unii... 113
17. * Jagiellonowie wobec wyzwań epoki w XV wieku... 115 Problem krzyżacki i jego rozwiązanie. Wielka wojna 1409 1411... 115 Wojna trzynastoletnia 1454 1466... 117 Polityka dynastyczna Jagiellonów w XV wieku... 118 18. Wojskowość i wojny średniowiecza... 122 Uzbrojenie i taktyka... 122 Wojny Krucjaty... 124 Wojna stuletnia... 126 Podboje tureckie... 127 19. * Kultura średniowieczna jako odzwierciedlenie światopoglądu chrześcijańskiego... 128 Szkolnictwo... 128 Kultura umysłowa w średniowieczu... 129 Sztuka romańska i gotycka... 129 Horyzont geograficzny człowieka średniowiecza... 131 Czasy nowożytne 20. Poszerzanie horyzontu geograficznego na przełomie średniowiecza i czasów nowożytnych... 132 Przyczyny odkryć geograficznych... 132 Naukowe i techniczne przesłanki odkryć geograficznych... 133 Odkrycia geograficzne... 134 Podział świata... 135 Europa wobec odkrytych cywilizacji... 135 Skutki wielkich odkryć geograficznych... 136 21. Dualizm w rozwoju społeczno-gospodarczym Europy... 137 Wpływ odkryć geograficznych na przemiany gospodarcze... 137 Dualizm społeczno-gospodarczy... 138 Rola Polski w gospodarce europejskiej... 140 22. Humanizm a odrodzenie... 141 Nowa koncepcja człowieka i świata... 141 Myśl społeczna i polityczna odrodzenia... 142 Wizerunek świata i człowieka w twórczości artystycznej... 144 23. * W poszukiwaniu nowej duchowości reformacja a reforma Kościoła katolickiego... 146 Kryzys Kościoła katolickiego społeczne, ideologiczne i polityczne podłoże reformacji... 146 Wystąpienie Marcina Lutra... 147 Główne nurty reformacji... 147 Wojny religijne. Sposoby rozwiązywania problemów religijnych... 148 Reforma Kościoła katolickiego i propaganda religijna... 150 Kontrreformacja... 150 Skutki reformacji... 151 24. Mapa polityczna nowożytnej Europy... 152 Polityka dynastyczna Habsburgów i Jagiellonów... 152 Zagrożenie tureckie... 153 Wojna trzydziestoletnia 1618 1648... 155 Wzrost znaczenia sąsiadów Polski... 156 7
8 25. Rzeczpospolita Obojga Narodów... 158 Unia Lubelska 1569 roku... 158 Rzeczpospolita jako kraj wielu kultur i religii... 159 Organizacja i funkcjonowanie państwa... 160 Polska między Wschodem a Zachodem... 161 26. Znaczenie wojen siedemnastowiecznych w historii Polski... 164 Wojny ze Szwecją... 164 Wojny z Rosją... 165 Powstanie kozackie na Ukrainie... 166 Wojna z Rosją w drugiej połowie XVII wieku... 167 Wojny z Turcją... 167 Charakter działań wojennych... 168 Skutki wojen siedemnastowiecznych dla Rzeczypospolitej... 169 27. Człowiek baroku... 171 Sztuka w służbie religii... 171 Estetyka epoki... 171 Osiągnięcia naukowe... 172 Sarmatyzm jako polski wkład w kulturę baroku... 172 28. Kryzys Rzeczypospolitej w XVIII wieku... 174 Tendencje oligarchiczne jako konsekwencje wojen siedemnastowiecznych... 174 Rzeczpospolita za Sasów (1697 1763) ograniczenie suwerenności państwa 175 Koncepcje reform... 176 29. Wzrost znaczenia sąsiadów Polski w XVIII wieku... 178 Wpływ wojny północnej na układ sił w Europie Środkowej... 178 Reformy wewnętrzne w Rosji... 178 Reformy wewnętrzne w Austrii... 179 Reformy wewnętrzne w Prusach... 180 30. Upadek państwa polskiego... 182 Próby ratowania państwa na początku panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego... 182 I rozbiór Rzeczypospolitej w 1772 roku... 183 Reformy po I rozbiorze... 184 II rozbiór w 1793 roku... 185 Powstanie kościuszkowskie w 1794 roku i upadek Rzeczypospolitej w 1795 roku... 185 31. Oświecenie i klasycyzm... 187 Umysłowość oświecenia... 187 Myśl społeczna i polityczna... 188 Idee oświecenia i ich wpływ na koncepcje państwa... 189 Nowe koncepcje estetyczne... 189 32. * Rewolucje i ich znaczenie w dziejach nowożytnego świata... 190 Rewolucja w Anglii w XVII wieku... 190 Powstanie Stanów Zjednoczonych Ameryki... 192 Rewolucja francuska... 193 33. * Europa w okresie przewagi francuskiej za Napoleona... 195 Reformy napoleońskie we Francji... 195 Supremacja Francji w Europie... 195 Sprawa polska w polityce napoleońskiej... 197 Polacy w walce o odbudowę państwa... 197
Świat w XIX wieku 34. System wiedeński w Europie i jego funkcjonowanie... 198 Kongres wiedeński... 198 Zasady nowego porządku... 199 Powrót Napoleona i Waterloo... 200 Nowa mapa polityczna Europy... 200 Święte Przymierze... 202 Funkcjonowanie systemu wiedeńskiego do Wiosny Ludów... 202 Znaczenie wojny krymskiej... 203 35. Zmiany gospodarczo-społeczne w XIX wieku... 206 Rewolucja agrarno-przemysłowa... 206 Społeczne skutki rewolucji przemysłowej... 210 Napięcia społeczne na wsi... 212 36. Stare i nowe idee... 214 Konserwatyzm... 215 Liberalizm... 216 Socjalizm... 217 Nacjonalizm... 220 37. * Praca organiczna i działalność spiskowo-powstańcza w dziejach narodu polskiego w XIX wieku... 221 Polityka zaborców... 221 Postawy społeczeństwa polskiego wobec zaborców... 225 Powstania narodowowyzwoleńcze... 229 38. * Zmiany polityczne na świecie w drugiej połowie XIX wieku... 242 Wojna secesyjna w USA... 242 Zjednoczenie Włoch... 244 Zjednoczenie Niemiec... 247 Imperializm... 250 39. Wpływ przemian ustrojowych w drugiej połowie XIX wieku na rozwój form aktywności społecznej... 254 Rozwój parlamentaryzmu... 254 Demokratyzacja i jej skutki... 256 Kształtowanie się nowoczesnego narodu... 258 40. * Wizje państwa i społeczeństwa w programach polskich partii politycznych... 260 Wielka Emigracja... 260 Główne nurty polityczne na ziemiach polskich w drugiej połowie XIX wieku... 261 Nurt socjalistyczny... 261 Nurt nacjonalistyczny (narodowy)... 262 Nurt ludowy... 263 41. Kultura europejska XIX wieku... 264 Zmiany w sposobie funkcjonowania sztuki... 264 Romantyzm... 265 Pozytywizm... 266 Przełom pozytywistyczny... 267 9
10 Świat w okresie konfliktów globalnych 42. * Znaczenie I wojny światowej w dziejach Europy i świata... 270 Przyczyny konfliktu... 270 Charakterystyka działań wojennych... 272 System wersalsko-waszyngtoński... 275 Liga Narodów... 277 Problem mniejszości narodowych... 278 43. * Odbudowa Polski po I wojnie światowej... 280 Orientacje polityczne w przededniu wojny... 280 Sprawa polska w czasie I wojny światowej... 281 Ośrodki tworzenia państwowości polskiej... 283 Zręby ustroju państwa... 284 Zbrojna i dyplomatyczna walka o granice państwa... 284 Problemy z integracją i odbudową kraju... 288 44. Problemy gospodarcze dwudziestolecia międzywojennego... 290 Wielki kryzys gospodarczy i jego następstwa... 290 Sposoby wyjścia z kryzysu... 292 Gospodarki państw totalitarnych... 292 45. Agresywna polityka państw totalitarnych w dwudziestoleciu międzywojennym... 295 Kryzys demokracji w Europie... 295 Agresje faszystowskie... 297 Polityka uspokajania... 299 46. * Druga wojna światowa... 301 Atak na Polskę... 301 Działania wojenne do 1941 roku... 303 Powstanie Wielkiej Koalicji... 305 Działania wojenne do 1945 roku... 306 Zwycięstwo państw sprzymierzonych... 309 Charakter wojny... 310 47. Polityka okupantów podczas wojny... 312 Dwie okupacje... 312 Holocaust i ludobójstwo... 315 Eksploatacja gospodarcza terenów okupowanych... 316 48. Społeczeństwo polskie wobec okupacji... 318 Powstanie polskiego rządu na emigracji... 318 Państwo podziemne i ruch oporu... 318 Armia Andersa i zerwanie stosunków polsko-radzieckich... 320 Plan Burza i powstanie warszawskie... 320 49. Walka o kształt ustrojowy Polski... 322 Obóz lewicy komunistycznej... 322 Obóz niepodległościowy... 323 PKWN i Polska Lubelska... 324 Świat po II wojnie światowej 50. * System jałtańsko-poczdamski na świecie po II wojnie światowej... 326 Konferencje Wielkiej Trójki... 326 Zimna wojna kształtowanie się systemu bipolarnego na świecie... 327
Rola Stanów Zjednoczonych i ZSRR... 328 ZSRR i kraje Trzeciego Świata... 330 Rozpad ZSRR narodziny świata wielobiegunowego... 330 Społeczeństwo postindustrialne... 331 51. Europa na drodze ku integracji... 332 Marzenia o zjednoczonej Europie... 332 Różne wizje zjednoczonej Europy... 333 Od współpracy gospodarczej do politycznej... 333 Nowi członkowie... 335 52. Budowa systemu komunistycznego w Polsce po II wojnie światowej... 337 Wpływ sytuacji międzynarodowej na wydarzenia w kraju... 337 Etapy i formy walki o władzę... 337 Stalinizm w Polsce (1948 1956)... 338 53. * Kryzysy społeczno-gospodarcze i polityczne w PRL... 343 Charakter gospodarki centralnie zarządzanej... 343 Poznański czerwiec i polski październik 1956... 343 Ewolucja systemu komunistycznego po 1956 roku... 345 Marzec 68... 345 Grudzień 70... 345 Czerwiec 76... 346 54. Znaczenie polskiej rewolucji Solidarność... 348 Sierpień 80... 348 Stan wojenny (13 grudnia 1981 22 lipca 1983)... 349 Polska po stanie wojennym... 350 Okrągły Stół... 340 Wybory kontraktowe początki III RP... 351 55. Kultura po II wojnie światowej... 353 Kultura elitarna a kultura masowa... 353 Nowe zjawiska w sztuce... 355 Kultura polska... 355 11
WSTĘP Podręcznik przeznaczony jest dla uczniów oraz słuchaczy dwuletniego uzupełniającego liceum ogólnokształcącego i trzyletniego technikum uzupełniającego po zasadniczej szkole zawodowej. Z tego powodu nie zawiera treści realizowanych, zgodnie z podstawą programową, w szkole zawodowej. Wychodząc naprzeciw oczekiwaniom odbiorców, w podręczniku położony został większy nacisk na dzieje XIX i XX wieku. Tematy zawierają dużo różnorodnych ćwiczeń, ułatwiających zrozumienie i opanowanie poruszanych zagadnień. Zadania z wykorzystaniem map oraz źródeł historycznych ułatwiają przygotowanie do nowej matury. Do tematów dołączone zostały propozycje literatury uzupełniającej. Najczęściej są to artykuły z popularnego magazynu historycznego Mówią wieki. Tematy oznaczone symbolem * przeznaczone są do realizacji w ciągu dwóch godzin lekcyjnych. Autorzy 13
STAROŻYTNOŚĆ 1. WPROWADZENIE DO METODOLOGII HISTORII Historia jako nauka Z historią spotykamy się codziennie. Często posługujemy się zwrotami typu dziwna historia, a to historia, teraz to już historia, przykra historia, historia wyssana z palca, przydarzyła mi się niesamowita historia, historia choroby. Wspólnym elementem we wszystkich tego typu wypowiedziach jest zwrócenie uwagi na to, co było, na przeszłość. Posługujemy się też określeniem zamiennym dzieje, mówimy np. to już stare dzieje. Obu tych terminów wymiennie używają również historycy, tytułując swoje prace np. Dzieje Polski, Historia Polski. Historia jako nauka zajmuje się badaniem przeszłości, tzn. zdobywaniem informacji, ustalaniem faktów, ich analizowaniem, wyjaśnianiem i ocenianiem. Obiektem zainteresowania historii jest człowiek żyjący w pewnej zbiorowości, najczęściej w społeczeństwie. Na podstawie zdobytych informacji historyk ustala fakty, następnie łączy je w łańcuchy przyczynowo-skutkowe, opisuje wydarzenia, zjawiska i procesy historyczne, wyjaśnia je i ocenia. W ten sposób powstają syntezy historyczne, które dają obraz przeszłości widzianej przez historyka. Można powiedzieć, że historia zostaje nam przybliżona. Znamy przeszłość świata, Europy, naszego narodu, państwa, regionu czy miejscowości. Znajomość przeszłości, poza samym zaspokojeniem ciekawości, kształtuje nasze postawy wobec ojczyzny, rodzinnej miejscowości; łączy nas z dorobkiem naszych przodków, dzięki temu nie zatracamy naszych korzeni. Uczy nas m.in. dostrzegania mechanizmów rządzenia, kształtuje więc naszą świadomość obywatelską. Pamiętać jednak trzeba, że historia nie daje nam gotowych wzorców, jak żyć, pokazuje nam tylko przykłady indywidualnych i zbiorowych zachowań w różnych czasach. Dzięki znajomości historii możemy rozwiązywać nasze problemy w twórczy sposób. Te walory dydaktyczne historii dostrzegli już Rzymianie znana jest maksyma słynnego mówcy Cycerona historia nauczycielką życia (w całości historia jest świadkiem czasów, światłem prawdy, życiem pamięci, nauczycielką życia). Nauki pomocnicze historii Historyk w swej pracy korzysta z dorobku innych uczonych. W szczególności jednak wykorzystuje wyniki badań dyscyplin naukowych bliskich historii, 15
16 zajmujących się pewnymi, najczęściej wąskimi, zagadnieniami. Są to tzw. nauki pomocnicze historii. Archeologia obecnie traktowana jest jako odrębna nauka. Jej związek z historią jest jednak olbrzymi. Archeolog zajmuje się badaniem najstarszych dziejów człowieka na podstawie wykopalisk, czyli zabytków kultury materialnej. Historyk, odtwarzając dzieje człowieka, żyjącego w czasach, gdy nie znano pisma, zdany jest na ustalenia archeologów. Dotyczy to również okresów, z których pozostało mało świadectw pisanych. Numizmatyka zajmuje się badaniem, opisem i systematyzowaniem monet. Dzięki niej dowiadujemy się o sposobach wyrobu pieniędzy, ich składzie chemicznym, a co ważniejsze, możemy datować znaleziska, w których występują pieniądze, określać kontakty gospodarcze. Dzięki zamieszczonym na pieniądzach wyobrażeniom poznajemy wizerunki wybitnych ludzi lub wartości wyznawane przez społeczności posługujące się danymi monetami. Rolę pieczęci na dawnych aktach prawnych bądź dokumentach oficjalnych oraz informacje o ich wystawcach (osobach, w których imieniu wydawano dokumenty) znamy dzięki sfragistyce. Ta nauka pomocnicza historii jest blisko związana z dyplomatyką, zajmującą się badaniem aktów wydawanych przez panujących lub inne ważne osoby. Związkami rodzinnymi (pokrewieństwa i powinowactwa) między panującymi oraz innymi osobami znanymi z przeszłości zajmuje się genealogia. Dzięki jej badaniom potrafimy tworzyć drzewa genealogiczne, czyli wykresy ukazujące związki pokrewieństwa. Jej osiągnięcia każdy z nas może wykorzystać do poszukiwania swych przodków i wyrysowania własnego drzewa genealogicznego. Herby i zawołania rycerskie znamy dzięki heraldyce. Natomiast, by odczytać np. stare dokumenty średniowieczne, powinniśmy zapoznać się z dokonaniami paleografii, która zajmuje się badaniem materiałów pisarskich oraz ewolucją pisma zmianami kształtu liter, a także, co ważne, skrótami i zasadami ich stosowania. Przedstawione wyżej wybrane nauki pomocnicze historii odgrywają w badaniach historycznych jeszcze jedną bardzo ważną rolę dzięki nim możemy rozpoznać falsyfikaty, czyli fałszywe źródła. W ten sposób nasze poznanie przeszłości jest dokładniejsze. Chronologia jest nauką zajmującą się sposobami mierzenia czasu w przeszłości i określania wydarzeń w czasie. Dość powiedzieć, że w przeszłości oznaczano daty w różny sposób, np. w Grecji określano czas według olimpiad, w Rzymie od założenia Miasta (Rzymu, co jak się przyjmuje nastąpiło w 753 r. p.n.e.), również według nazwisk konsulów (mawiano, że działo się to za konsulatu ) lub panowania cesarzy, o czym mówi np. fragment Ewangelii wg św. Łukasza (zob. Łk 2, 1-2). Podobnie było i w innych cywilizacjach. Rozpowszechnienie chrześcijaństwa przyczyniło się do wprowadzenia ery chrześcijańskiej, zwanej naszą erą. Jej początkiem jest rok narodzin
Chrystusa oznaczony jako pierwszy; przed nim był również rok pierwszy, ale przed naszą erą (inaczej przed Chrystusem). Muzułmanie stworzyli również swoją erę nasz rok 622 jest dla nich rokiem pierwszym (ucieczka Mahometa z Mekki do Medyny, zwana hidżrą). Dzięki chronologii potrafimy przeliczać daty i zapisywać je w naszym systemie mierzenia czasu, czyli przed naszą erą lub naszej ery. W konsekwencji potrafimy umieszczać wydarzenia w porządku chronologicznym, tzn. od najstarszego do najmłodszego. Trzeba pamiętać, że przed naszą erą wcześniejsze daty zapisywane są w postaci większych liczb, im późniejsze wydarzenie, tym liczba będzie mniejsza; z kolei w czasach po Chrystusie zapis wygląda odwrotnie. Z powyższego wynika, że wcześniej niż 700 r. p.n.e. był 800 r. p.n.e.; że rok 300 p.n.e. jest pierwszym rokiem III wieku p.n.e., a rok 201 p.n.e. ostatnim III wieku p.n.e. Periodyzacja Dzieje człowieka rozumnego rozpoczynają się jakieś 200 tys. lat temu, a człowieka rozumnego właściwego (homo sapiens) około 40 tys. lat temu; ukształtowane cywilizacje to ostatnie kilka tysiącleci (za najstarszą uznawana jest cywilizacja sumeryjska powstała w IV tysiącleciu p.n.e.). Już te informacje wskazują na potrzebę wprowadzenia podziału dziejów na epoki, czyli dokonania periodyzacji. Daty ważnych wydarzeń, które uznajemy za przełomowe w dziejach, traktujemy jako granice epok. Możemy również powiedzieć, że pewne wydarzenia rozgraniczają epoki historyczne. Te daty, wydarzenia, a nawet zjawiska nazywamy cezurami. Spotkać się można z wieloma propozycjami periodyzacji dziejów człowieka. Propozycja mająca walor historyczny wyznacza epoki na podstawie materiału, z którego wyrabiano narzędzia i broń. I tak mamy do czynienia z epokami kamiennymi: starszą, zwaną paleolitem lub inaczej epoką kamienia łupanego; młodszą, czyli neolitem lub epoką kamienia gładzonego. Jako następne wyodrębnione zostały epoki metali: brązu, a potem żelaza. Możemy wyróżnić także dwie popularne i aktualne propozycje podziału dziejów na epoki: czasy przed naszą erą i czasy naszej ery (przypomnij sobie, jakie wydarzenie stanowi cezurę?) oraz prahistorię i historię (cezurą w tym przypadku będzie pojawienie się pisma, a tym samym źródeł pisanych). 17
18 Na te ostatnie sposoby periodyzacji nakłada się powszechnie wykorzystywany podział dziejów na starożytność, średniowiecze i nowożytność. W ostatniej epoce wyróżniamy dodatkowo czasy najnowsze (historia współczesna). Za cezurę kończącą starożytność przyjmujemy odesłanie insygniów cesarskich z Rzymu do Konstantynopola w 476 roku (mówimy potocznie o upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego). Zdobycie Konstantynopola przez Turków w 1453 roku, określane jako upadek Cesarstwa Wschodniorzymskiego, lub odkrycie Ameryki w 1492 roku to powszechnie przyjęte propozycje cezur rozpoczynających czasy nowożytne. Historia najnowsza obejmuje te czasy, które pamiętają ludzie żyjący obecnie. Inaczej powiemy, że żyją jeszcze świadkowie wydarzeń. Spotykana jeszcze propozycja cezury zakończenie I wojny światowej, a dla dziejów Polski również odzyskanie niepodległości w roku 1918 staje się powoli nieaktualna. Kryterium cezury spełnia coraz częściej zakończenie II wojny światowej. Źródła historyczne Przeszłość poznajemy na podstawie informacji zamieszczonych w wytworach człowieka, takich jak np.: akty prawne, kroniki, listy, pamiętniki, wspomnienia, prasa, budowle, zdjęcia, mapy czy nawet przedmioty codziennego użytku. Są to tzw. źródła historyczne, czyli wszelkie pozostałości umożliwiające czerpanie informacji o przeszłości. Możemy również powiedzieć, że są to ślady aktywności człowieka zawierające w sobie wiadomości o tym, co było. Źródłem historycznym może być potencjalnie każdy wytwór człowieka, zarówno materialny, jak również niematerialny, np. obyczaje, legendy, które mogą zostać później spisane lub w inny sposób utrwalone. Praca ze źródłami historycznymi polega na ich analizie. Źródła poddajemy krytyce zewnętrznej (na lekcjach raczej się z nią nie spotkacie), która ma na celu ustalenie ich autentyczności. Krytyka wewnętrzna ma natomiast za zadanie określenie stopnia wiarygodności przekazu, a więc jego prawdziwości. By ten cel osiągnąć, wypada odpowiedzieć sobie na kilka podstawowych pytań: Gdzie i kiedy powstało źródło? Kto jest jego autorem, do kogo było skierowane? Jaki był powód jego powstania? Czy autor był kompetentny w danej sprawie? Czy autor chciał przekazać prawdziwe informacje? Dlaczego? Następnie możemy zająć się treścią źródła i jego interpretacją. Jest wiele propozycji klasyfikacji źródeł. Kierując się kryterium przydatności w edukacji szkolnej, możemy przyjąć następujący podział źródeł:
ŹRÓDŁA HISTORYCZNE pisane statystyczne multimedialne niepisane aktowe normatywne dokumenty narracyjne relacje historiograficzne dzieła literackie pamiętniki listy prywatne inne kartograficzne mapy plany ikonograficzne (obrazowe) zabytki architektoniczne przekazy ustne zabytki kultury materialnej (przedmioty codziennego użytku) ĆWICZENIA 1. Czy zgadzasz się z opinią Cycerona na temat historii? Odpowiedz, podając pięć argumentów. 2. Uporządkuj chronologicznie podane daty. Napisz, do której połowy danego wieku należą: 237 r. p.n.e., 1200 r., 1451 r., 1700 r. p.n.e., 251 r. p.n.e., 2000 r., 753 r. p.n.e., 480 r. p.n.e., 490 r. p.n.e., 1850 r. 3. Jakie informacje możemy uzyskać z zawartości portfela? Czy te przedmioty są źródłami historycznymi? Uzasadnij swą wypowiedź. 4. Zaproponuj periodyzację swego dotychczasowego życia, uzasadnij wybrane cezury. Zapoznaj się z tekstem źródłowym i odpowiedz na pytania Tukidydes o pracy historyka Tukidydes, Wojna peloponeska. I 20-22, przeł. K. Kumaniecki, Warszawa 1953, s. 12-13. Taki oto obraz starożytności starałem się ustalić na podstawie przeprowadzonych poszukiwań; zresztą trudno jest dawać wiarę każdemu dowolnemu świadectwu. Tradycję ustną o dawnych wypadkach przyjmują ludzie bezkrytycznie [...]. Jednakże nie zbłądziłby ten, kto na podstawie wyżej przytoczonych dowodów nabrał przekonania, że właśnie tak było, jak to przedstawiłem, i nie powinien ufać poetom, którzy upiększali i wyolbrzymiali przeszłość, ani też logografom [pisarzom], którzy przedstawiali wypadki w sposób raczej interesujący niż prawdziwy. [ ] Słuszne tedy byłoby mniemanie, że osiągnąłem, opierając się na oczywistych dowodach, rezultaty wystarczające, jeśli się zważy, że idzie o tak zamierzchłą przeszłość. [...1 Jeśli zaś idzie o wypadki wojenne, nie uważałem za słuszne tego, czego dowiedziałem się od pierwszego lepszego świadka, lub tego, co mi się zdawało, ale tylko to, czego sam byłem świadkiem, albo to, co słysząc od innych z największą możliwie ścisłością i w każdym szczególe 19
zbadałem: trudno zaś było dojść prawdy, ponieważ nie zawsze świadkowie byli zgodni w przedstawianiu tych samych wypadków, lecz podawali je zależnie od sympatii dla jednej lub drugiej strony walczącej i zależnie od swej pamięci. 1. W jaki sposób podchodził Tukidydes do informacji? 2. Dlaczego tak czynił? 3. Dlaczego zasłużył sobie na miano najwybitniejszego historyka starożytności? 4. Jaki to rodzaj źródła historycznego? 2. Specyfika cywilizacji Bliskiego Wschodu Wpływ warunków naturalnych na życie ludzi w krajach Bliskiego Wschodu Bliski Wschód, styk północno-wschodniej Afryki oraz zachodniej Azji stał się miejscem wykształcenia pierwszych cywilizacji. Od obecnej Zatoki Perskiej, przez północną Mezopotamię, Syrię po Synaj rozciągał się pas tzw. 20 Warunki naturalne Egiptu i Mezopotamii w starożytności