Ochrona różnorodności biologicznej oraz krajobrazowej obszarów rolnych poprzez zachowanie istniejących lub zakładanie nowych śródpolnych siedlisk marginalnych, a także przez zachowanie dawnych odmian roślin rolniczych i zielarskich Denise F. Dostatny Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin Krajowe Centrum Roślinnych Zasobów Genowych Radzików - 05-870 Błonie e-mail: d.dostatny@ihar.edu.pl
*Pierwszym historycznym dokumentem, mającym duże znaczenie dla zabezpieczenia rozwoju hodowli roślin w Polsce, była uchwała Rady Ministrów PRL nr 299-54 z dnia 16.VI.1954 r. w sprawie organizacji gospodarki nasiennej i zaopatrzenia rolnictwa w kwalifikowane materiały siewne. Ryciny: Gawarecki Z., Kohn A.,1861. Rolnik Polski, tom 1 *Drugim dokumentem jest ustawa z dnia 16.II.1961 r. o hodowli roślin i nasiennictwie.
Uchwała sekcji rolniczej Towarzystwa Rolniczego w Królestwie Polskim (26.II.1861r.), głosiła, że: należy wprowadzać do produkcji w Polsce krajowe odmiany, unikając sprowadzania odmian zagranicznych. Za bardzo korzystne i konieczne uważa się rozwijanie hodowli krajowej, przez zakładanie szkółek selekcyjnych odmian zbóż krajowych w ogólności, a w szczególności pszenicy.
*Stare odmiany wymagają innej agrotechniki, niż nowoczesne odmiany. Na ogół są mniej wydajne, ale posiadają walory zarówno odżywcze, jak i kulturowe. *Najlepiej czują się stare odmiany uprawiane ekologicznie. Założeniem systemu rolnictwa ekologicznego jest naśladowanie procesów zachodzących w naturalnych ekosystemach. Ryciny: Gawarecki Z., Kohn A.,1861. Rolnik Polski, tom 1
W krajowym rejestrze COBORU w Polsce widnieje 139 odmian roślin użytkowych (rolniczych, warzywnych, sadowniczych), które należą do kilkudziesięciu gatunków (dane z 2015 r. COBORU Centralny Ośrodek Badań Odmian Roślin Uprawnych). Na świecie ponad 70% produkowanej żywności oparta jest na 9 roślinach: jęczmieniu, pszenicy, owsie, kukurydzy, manioku, ryżu, soi, trzcinie cukrowej i ziemniaku. Na naszych polach występuje coraz mniejsze urozmaicenie w uprawach, co może zwiększyć areał monokultur, a zmniejszyć różnorodność roślin i zwierząt na obszarach wiejskich. Z tego powodu powinnyśmy powracać do upraw dawnych odmian roślin rolniczych.
Struktura wielkości gospodarstw rolnych w 2008 roku [w ha] Dane pochodzą z Platformy Edukacyjnej Portalu www.szkolnictwo.pl
Projekt rolnictwa ekologicznego, realizowanego w KCRZG - IHAR - PIB - Radzików
Projekt rolnictwa ekologicznego, realizowanego w KCRZG - IHAR - PIB - Radzików
*Od zeszłego roku w Krajowym Centrum Roślinnych Zasobów Genowych (KCRZG) w IHAR PIB - Razików) rozpoczęto poszukiwania dawnych i miejscowych odmian roślin rolniczych występujących niegdyś w Polsce. W tym celu również nawiązano kontakt z muzeami, bibliotekami, stacjami hodowlanymi, ośrodkami doradztwa rolniczego, a także z rolnikami z różnych regionów Polski. *Założono poletka demonstracyjne z kilkoma obiektami starych odmian roślin zbożowych.
Dawne odmiany Hanna Borzymowicki - odmiana jęczmienia uprawiana w okresie międzywojennym do 1939 roku Puławska Twarda - odmiana pszenicy uprawiana od międzywojnia do 1957 roku, wytrzymała na suszę, znosi dobrze gleby suche. Odporna na rdzę i wyleganie Kalinowiecka - niska odmiana pszenicy, uprawiana w latach 1918-1939 Więcławski Jubileuszowy -odmiana owsa uprawianego po 1930 do 1965 roku. Rokicka odmiana pszenicy zwyczajnej wyhodowana w 1946r, odporna na wyleganie, ziarno o dużej wartości wypiekowej
Dawne odmiany *Owies Udycz Żółty: Zarejestrowany w roku 1939. Słoma długa, elastyczna, dość odporna na wyleganie, sztywna. Wysoki plon, odmiana odporna na rdzę koronową, mączniaka prawdziwego, septoriozę, fuzariozę, nie wylegająca, o niskiej zawartości mikotoksyn. *Pszenica zwyczajna Ostka Złotnicka: Średni plon, odmiana odporna na rdzę brunatną, mączniaka prawdziwego, septoriozę, rdzę żółtą, fuzariozę, nie wylegająca, o niskiej zawartości mikotoksyn. *Pszenica zwyczajna Kadeft: Średni plon, odmiana odporna na rdzę brunatną, mączniaka prawdziwego, septoriozę, rdzę żółtą, średnio odporne na fuzariozę, nie wylegająca, o niskiej zawartości mikotoksyn. * Żródło: Cegliński W., Łoziński T., Roguski K., Szarzyńska K., 1960. Katalog odmian rolniczych.
http://egiset.ihar.edu.pl
Działanie rolno-środowiskowo-klimatyczne PROW 2014-2020 Pakiet 6. Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych roślin w rolnictwie Cel: zachowanie ginących i cennych odmian, gatunków, ekotypów roślin uprawnych, dywersyfikacja upraw na obszarach wiejskich, wytwarzanie nasion gatunków zagrożonych erozją genetyczną spełniających minimalne wymagania jakościowe, oraz produkcja materiału siewnego odmian regionalnych i amatorskich zarejestrowanych w Krajowym Rejestrze. Realizacja pakietu polega na uprawie lub wytwarzaniu materiału siewnego/nasion odmian regionalnych i/lub amatorskich zarejestrowanych w Krajowym Rejestrze oraz pozostałych gatunków i odmian roślin zagrożonych erozją genetyczną. Pakiet Pakiet 6. Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych roślin w rolnictwie Wariant 6.1. Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych roślin w rolnictwie - w przypadku uprawy 6.2. Zachowanie zagrożonych zasobów genetycznych roślin w rolnictwie - w przypadku wytwarzania nasion lub materiału siewnego Stawki płatności 750 zł/h 1 000 zł/ha
Gatunki i odmian roślin zagrożonych erozją genetyczną pszenica płaskurka (Triticum diccocum Schrank) pszenica samopsza (Triticum monococcum L.) żyto krzyca (Secale cereale var. multicale Metzg. ex Alef.) (roślina dwuletnia) gryka zwyczajna (Fagopyrum esculentum Moench.) lnicznik siewny (Camelina sativa (L.) Crantz) nostrzyk biały (Melilotus alba Medik.) (roślina roczna oraz roślina dwuletnia), lędźwian siewny (Lathyrus sativus L.) soczewica jadalna (Lens culinaris Medik.) pasternak zwyczajny (Pastinaca sativa L.) (roślina dwuletnia) przelot pospolity (Anthyllis vulneraria L.)
Odmiany regionalne i odmiany amatorskie - COBORU Odmiana regionalna (odmiana dla zachowania bioróżnorodności) - oznacza populację miejscową, lub odmianę naturalnie przystosowaną do warunków lokalnych, zagrożoną postępującą z czasem utratą różnorodności genetycznej. Odmiana amatorska (odmiana odkryta i wprowadzona do uprawy w szczególnych warunkach) - oznacza odmianę roślin warzywnych odkrytą i wprowadzoną z przeznaczeniem do uprawy w szczególnych warunkach agrotechnicznych, klimatycznych lub glebowych, która nie ma znaczenia dla towarowej produkcji warzyw, ale ma znaczenie dla zachowania bioróżnorodności.
Tradycyjna wiedza Okolice Pińczowa Camelina sativa Uprawa + tradycyjna technologia = lokalny produkt
Śródpolne siedliska marginalne Zgodnie z celem 3 Zwiększenie wkładu rolnictwa i leśnictwa w utrzymanie i wzmocnienie różnorodności biologicznej Unijnej strategii ochrony różnorodności biologicznej na okres do 2020 r. oraz z czwartym priorytetem programu rozwoju obszarów wiejskich na lata 2014 2020 jesteśmy zobowiązani odtwarzać, chronić i wzmacniać ekosystemy zależne od rolnictwa. Śródpolne siedliska marginalne, ze względu na swe rozpowszechnienie i różnorodność strukturalną, stanowią kluczowe elementy krajobrazu dla zachowania bioróżnorodności obszarów rolnych, posiadają duże znaczenie biocenotyczne dla różnych grup organizmów, decydują o bogactwie gatunkowym, wspomagają utrzymanie równowagi ekologicznej w systemach rolniczych, a pasma lub kępy roślinności z udziałem drzew i krzewów wpływają korzystnie na plonowanie przyległych upraw. (Zdjęcia: Dajdok Z., Wuczyński A.)
Propozycja kształtu pakietu Strefy buforowe i miedze śródpolne do Programu rolnośrodowiskowo-klimatycznego w ramach PROW na lata 2014-2020 (Denise F. Dostatny, Wiesław Podyma - IHAR PIB Radzików; Zygmunt Dajdok - Katedra Bioróżnorodności i Ochrony Szaty Roślinnej Uniwersytetu Wrocławskiego Wrocław; Jerzy Karg, Anna Kujawa, Krzysztof Kujawa, Maria Oleszczuk- Instytut Badań Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN - Poznań; Piotr Tryjanowski Instytut Zoologii, Uniwersytet Przyrodniczy Poznań; Andrzej Wuczyński Instytut Ochrony Przyrody PAN w Krakowie, Dolnośląska Stacja Terenowa Wrocław Propozycja nie przeszła (następne 3 slajdy dotyczą propozycji, przygotowanej przez wyżej wymieniony zespół autorów) (Zdjęcia: Dajdok Z., Wuczyński A.)
Opublikowane w ostatnich latach, ważne podsumowania europejskie zgodnie podkreślają, że Polska ma kluczowe znaczenie w utrzymaniu zasobów przyrodniczej różnorodności na kontynencie europejskim, np. Butler et al. (2010) ocenili, że Polska jest drugim, po Hiszpanii, najważniejszym państwem w UE w utrzymaniu populacji ptaków krajobrazu rolniczego. Uważa się, że istniejąca sieć różnorodnych siedlisk marginalnych, a w szczególności struktur liniowych (tzw. pasm śródpolnych), stanowi główne źródło bogactwa przyrodniczego polskiego krajobrazu rolniczego (Tryjanowski i in. 1999, Kędziora et al. 2012, Sanderson et al. 2008, 2013). Równocześnie w kraju obserwuje się szybką degradację tych środowisk, polegającą na ich bezpośredniej likwidacji (celem zwiększania powierzchni upraw) lub ubożeniu strukturalnym (np. usuwaniu wysokiej roślinności dla usprawnienia zabiegów agrotechnicznych). Proces ten jest sprzeczny z głównym wnioskiem wynikającym z pan-europejskich, wspieranych przez UE badań nad bioróżnorodnością obszarów rolnych, który mówi, iż w rejonach o wciąż wysokich zasobach przyrodniczych najważniejszym działaniem winno być utrzymanie istniejącego bogactwa strukturalnego krajobrazów rolniczych (Kleijn et al. 2006, 2009, Concepción et al. 2012).
Siedliska marginalne nie wykorzystywane bezpośrednio w produkcji rolnej są zróżnicowane pod względem struktury roślinności i funkcji, jaką pełnią lub pełniły w przeszłości. Są to najczęściej: miedze, śródpolne skarpy, brzegi rzek i rowów melioracyjnych, pobocza dróg polnych i szlaków kolejowych z roślinnością zielną, krzewiastą lub szpalerami drzew (Dajdok & Wuczyński 2008). Pasma śródpolne są obszarami o dużych zasobach bioróżnorodności, a w porównaniu z otaczającymi gruntami użytkowanymi rolniczo można je postrzegać jako oazy zwierząt (Wolak 2001 i 2002, Karg i Kujawa 2006, Tryjanowski i in. 2009, Oleszczuk 2010), roślin nasiennych i zarodnikowych (Wierzcholska i in. 2008), a także grzybów (Kujawa i Kujawa 2008, Kujawa 2008 i 2009), które łącznie decydują o bogactwie agroekosystemów. W obrębie tych siedlisk stwierdzono występowanie dużej liczby organizmów będących naturalnymi wrogami szkodników upraw rolnych: drapieżnych i pasożytniczych owadów (niektóre gatunki mogą zniszczyć do 80% występujących na polu jaj stonki, Karg 1973, 1976), ptaków i innych zwierząt, w tym owadożernych i drapieżnych, redukujących liczebność gryzoni. Pasma śródpolne stanowią ważny element lokalnej sieci korytarzy ekologicznych stabilizujących populacje i umożliwiających rozprzestrzenianie się organizmów, co ma szczególne znaczenie dla gatunków rzadkich, o ograniczonym zasięgu występowania (Józefczuk, Krukowska-Szopa, 2010, Suárez-Esteban et al. 2013). Trudno przecenić rolę środowisk marginalnych jako miejsc bytowania zapylaczy (m.in. dzikich pszczół i trzmieli (Öckinger & Smith 2006)), których obecność w odpowiedniej liczbie może zwiększyć plonowanie nawet o 50%.
Marginal habitats of SW Poland Red listed Crop Wild Relatives (IUCN 2011) in the flora of marginal habitats There are no margin without occurrence of CWR plant: mean 9.7 (range: 3-23) No of margins % of margins Arrhenatherum elatius 66 94.3 Alopecurus pratensis 65 92.9 Poa pratensis 60 85.7 Festuca rubra 49 70.0 Vicia sepium 48 68.6 Prunus spinosa 34 48.6 Lactuca serriola 34 48.6 Padus avium 28 40.0 Lolium perenne 27 38.6 Phleum pratense 25 35.7 Pyrus communis 24 34.3 Trifolium repens 23 32.9 Fragaria vesca 17 24.3 Lathyrus tuberosus 16 22.9 Daucus carota 16 22.9 Allium vineale 14 20.0 Medicago lupulina 13 18.6 Cichorium intybus 13 18.6 Trifolium pratense 12 17.1 Lotus corniculatus 11 15.7 Barbarea vulgaris 10 14.3 Armoratia rusticana 8 11.4 Melilotus alba 7 10.0 Avena fatua 7 10.0 Sinapis arvensis 7 10.0 Medicago sativa 5 7.1 Vicia sativa 5 7.1 Agrostis stolonifera 5 7.1 Allium oleraceum 5 7.1 Lathyrus sylvestris 4 5.7 Trifolium arvense 3 4.3 Trifolium hybridum 3 4.3 Lolium multiflorum 3 4.3 Lepidium ruderale 3 4.3 Allium angulosum 2 2.9 Astragalus cicer 1 1.4 Melilotus officinalis 1 1.4 Trifolium incarnatum 1 1.4 Rorippa amphibia 1 1.4 Sinapis alba 1 1.4
Chwasty są pierwotnymi producentami w systemach gospodarowania. Duża ich część to rośliny pionierskie. Jak już wyżej wspominano, chwasty wykazują wiele pozytywnych działań w agroekosystemach, dlatego powinny być objęte programami ochronnymi czy zachowawczymi. Podstawą skutecznego programu zarządzania chwastami jest posiadanie wiedzy ekologicznej o tej grupie roślin i ich relacjach z innymi organizmami. Badania prowadzone w Wielkiej Brytanii (Marshall i In., 2003) wykazują, że wiele gatunków roślin segetalnych wpływa na utrzymanie się dużej różnorodności owadów. Zmniejszenie liczebności roślin żywicielskich czyli chwastów może wpływać na redukcję populacji owadów i innych gatunków zwierząt, takich jak ptaki.
Dzikie gatunki roślin uprawnych na polach uprawnych (=CWR) R. okopowe Zboża Zboża 1997-1999 1997-1999 2008-2012 Średnie Średnie Średnie Średnie Średnie Średnie 12,70% 87,30% Others species CWR występowanie pokrycia występowanie pokrycia występowanie pokrycia Gatunki chwastów (CWR) Allium oleraceum 1,92% 0,50% 5,33% 6,67% 10,00% 2,75% Alopecurus pratensis 3,03% 4,08% Astragalus cicer 3,96% 0,50% 4,37% 0,50% Avena fatua 9,62% 0,50% 34,58% 13,76% 40,16% 14,86% Camelina microcarpa 9,29% 1,25% 5,71% 1,63% Camelina sativa 1,03% 0,50% 23,97% 2,75% Cichorium intybus 3,94% 2,00% 7,22% 0,50% 6,67% 0,50% Daucus carota 2,94% 0,50% 3,05% 0,50% 12,14% 1,25% Festuca rubra 10,83% 6,03% Lolium perenne 4,76% 5,00% Lotus corniculatus 2,08% 0,50% 1,33% 0,50% 12,14% 0,50% Medicago lupulina 13,47% 1,25% 25,87% 2,75% 39,05% 2,75% Medicago sativa 6,12% 0,50% 4,08% 1,63% 8,81% 4,75% Melilotus officinalis 2,57% 0,50% 4,76% 5,00% Phleum pratense 9,96% 7,67% 4,88% 9,00% Pisum sativum 3,33% 0,50% Raphanus raphanistrum 19,68% 7,67% 5,59% 9,64% 16,03% 6,92% Sinapsis arvensis 34,89% 6,03% 45,13% 10,15% 43,97% 8,51% Trifolium pratense 2,96% 0,50% 2,70% 6,92% 7,70% 2,00% Trifolium repens 6,15% 0,50% 8,04% 1,25% 4,88% 0,50% Vicia sativa 6,00% 2,75% 2,35% 1,25% 4,88% 2,75% r = -0,82 r = -0,82
Owczary Lubuski Klub Przyrodników Opole Niecka Nidziańska ostoja agrobioróżnorodności Ochrona roślin towarzyszących uprawom projekty w Polsce 24
Ekosystem rolny utrzymana równowaga
Nachylenie zbocza na rędzinie: bogate siedlisko rzadkich gatunków chwastów
Przewiercień okrągłolistny
Czechrzyca grzebieniowa
Wilczypieprz roczny
Wilczomlecz sierpowaty
FESTYN Różnorodność w rolnictwie - Niecka Nidziańska - modelowa ostoja agrobioróżnorodności w 2009 r.
WYSTAWY PRODUKTÓW EKOLOGICZNYCH
Zabawy dla dzieci
Rola doradcy Według Neuchâtel Group istotą upowszechniania rolniczego jest pomaganie w wzajemnym oddziaływaniu i współdziałaniu żywnościowym w ramach ogólnego systemu informacyjnego włączając badania rolnicze, edukację rolniczą i obszerny kompleks dostarczania informacji biznesowych [Neuchâtel Group, 1999, s. 11]. Utworzona w Szwajcarii w 1995 r. Neuchâtel Group jest nieformalnym ciałem obejmującym reprezentantów głównych narodowych agencji rozwoju (amerykańską USAID, brytyjską DFiD, duńską Danida, francuską CF, szwajcarską SDC, niemiecką GTZ i holenderską NeDA), jak również reprezentantów Organizacji do Spraw Wyżywienia i Rolnictwa (FAO), Międzynarodowego Funduszu dla Rolniczego Rozwoju (IFAD), Komisji Europejskiej i Banku Światowego - powstałym dla wyjaśnienia niektórych podstawowych pojęć oraz ustalenia jednolitej terminologii. Przez serię warsztatów i spotkań Neuchâtel Group wypracowała wspólne ramy dla upowszechniania rolniczego.
Postęp biologiczny można określić jako ekologiczny sposób intensyfikacji produkcji rolniczej polegający na doskonaleniu genetycznym roślin i zwierząt, które stają się wydajniejsze w korzystaniu z sił przyrody i przemysłowych środków produkcji i są jakościowo lepsze z punktu widzenia wymagań człowieka, co w konsekwencji prowadzi do zmniejszenia kosztów produkcji rolniczej (Prof. dr hab. Henryk Bujak Magazyn Ogólna Zagroda, 2004). Tworzenie postępu biologicznego odbywa się zatem już na etapie doboru materiałów wyjściowych i kreacji nowych genotypów, z których w procesie hodowli wyprowadzane będą nowe odmiany. Co to jest postęp biologiczny bez udziału dawnych odmian? Co może robić genetyk bez botanika czy zoologa? Co może robić doradca bez rolnika lub rolnik bez doradcy? Jak będzie wyglądał krajobraz rolny bez drzew, łąki, miedz lub stref buforowych?
Jeżeli chcemy, żeby ten kraj sprawnie funkcjonował, muszą istnieć obszary, gdzie przyroda jest ważniejsza niż człowiek. Andrzej Kassenberg Dziękuję