3-2008 PROBLEMY EKSPLOATACJI 113 Józef BUĆKO, Rozalia SITKOWSKA Instytut Technologii Eksploatacji PIB, Radom ANALIZA PORÓWNAWCZA INNOWACYJNOŚCI POLSKICH REGIONÓW W 2006 r. (według metodologii EIS) Słowa kluczowe Innowacyjność regionów, monitoring, ocena innowacyjności, polityka regionalna. Streszczenie W niniejszym artykule opisano podstawy analizy porównawczej innowacyjności regionów według metodologii European Innovation Scoreboard, a następnie podano ranking innowacyjności polskich regionów w 2006 r. sporządzony na bazie dostępnych krajowych informacji statystycznych. Analizy innowacyjności regionów jako rozwinięcia syntetycznych analiz innowacyjności kraju wskazują na występujące dysproporcje rozwojowe i mogą być przydatne w określaniu obszarów wsparcia ze środków publicznych. Wprowadzenie Wzrost konkurencyjności regionów, zdynamizowanie rozwoju z wykorzystaniem wewnętrznego potencjału regionów oraz zmniejszanie przestrzennych dysproporcji rozwoju poprzez wyrównywanie szans rozwojowych regionów traktowane są jako podstawowe cele współczesnej koncepcji polityki regionalnej. Za strategiczną drogę wzrostu konkurencyjności uznawane jest wzmacnianie potencjału innowacyjnego regionów. W krajowej praktyce badań regionalnych region traktowany jest jako województwo, co według unijnej nomenklatury jednostek terytorialnych dla celów statystycznych (NUTS) jest równoważne z NUTS-2.
114 PROBLEMY EKSPLOATACJI 3-2008 Przez innowacyjność należy rozumieć zdolność i motywację przedsiębiorstw do ustawicznego poszukiwania i wykorzystywania w praktyce wyników prac badawczych i rozwojowych, nowych koncepcji, pomysłów i wynalazków. Innowacyjność, oznacza również doskonalenie i rozwój istniejących technologii produkcyjnych, eksploatacyjnych i dotyczących sfery usług, wprowadzanie nowych rozwiązań w organizacji i zarządzaniu, doskonalenie i rozwój infrastruktury, zwłaszcza dotyczącej gromadzenia, przetwarzania i udostępniania informacji [4]. Innowacyjność przedsiębiorstw przekładająca się na rozszerzanie oferty i wzrost atrakcyjności towarów i usług oraz racjonalizację produkcji i oszczędność zużytych zasobów rzeczowych i osobowych ma miejsce w sieciowo zorganizowanej kooperacji w układzie przestrzennym, w szczególności w skali regionalnej. Z potrzeby oceny stanu i tendencji rozwojowych przestrzennego zróżnicowania innowacyjności gospodarki wynikają liczne próby oceny zdolności innowacyjnych regionów. Ze względu na różnorodność uwarunkowań innowacyjności regionu (o charakterze gospodarczym, społecznym, kulturowym, organizacyjnym) stosownymi narzędziami badawczymi pozostają metody analizy wielowymiarowej. To właśnie one stanowią podstawę metodologii European Innovation Scoreboard 2007 (EIS2007) oraz European Regional Innovation Scoreboard 2006 (RIS2006) opartych na wektorze zalecanych wskaźników oceny innowacyjności oraz konstrukcji miary zagregowanej (syntetycznego wskaźnika). 1. Wskaźniki oceny innowacyjności regionów Prowadzenie analiz poziomu i zróżnicowania innowacyjności regionów w skali kraju, a także w skali Unii Europejskiej uzależnione zostaje od istnienia ujednoliconych baz informacji statystycznych agregowanych nie tylko na poziomie krajów, ale też NUTS-2. Obecnie, w polskich warunkach istnieje uzasadniona potrzeba budowy statystycznej bazy informacyjnej dla badań regionalnych. W pierwszej kolejności rekomendacji wymagają zalecenia Europejskiej Karty Wyników Innowacyjności (EIS2007) zawierające propozycję stosowania 25 wskaźników oceny innowacyjności krajów (zestawienie wskaźników wejścia i wyjścia EIS2007 podano w tabeli 1). Liczba wykorzystywanych i analizowanych wskaźników w regionach, z uwagi na brak dostępu do danych z wymienionego zakresu oceny innowacyjności w większości krajów nowo przyjętych do UE, jak dotychczas pozostawała ograniczona; w ostatnim badaniu innowacyjności regionów RIS2006 do siedmiu. Opis wskaźników Europejskiej Regionalnej Tablicy Wyników Innowacyjności (RIS2006) przedstawiono w tabeli 2.
3-2008 PROBLEMY EKSPLOATACJI 115 Tabela 1. Wskaźniki zalecane przez Europejską Kartę Wyników Innowacyjności 2007 (EIS2007) G r u p y W E J Ś C I A 1. Siły napędowe innowacji 1.1. Liczba absolwentów kierunków technicznych na 1000 członków populacji w wieku 20 29 lat 1.2. Odsetek ludności z wyższym wykształceniem w wieku 25 64 lat 1.3. Wskaźnik penetracji szerokopasmowej (liczba linii szerokopasmowych na 100 mieszkańców) 1.4. Uczestnictwo w nauczaniu ciągłym, w % populacji w wieku 25 64 lat 1.5. Poziom wykształcenia młodych (udział młodych w wieku 20 24 ze średnim i wyższym wykształceniem), w % populacji młodych 2. Kreowanie wiedzy 2.1. Nakłady na sferę B+R, w % PKB (intensywność B+R) 2.2. Nakłady na B+R finansowane przez biznes w % PKB 2.3. Udział średniej i wysokiej techniki w wydatkach na sferę B+R w przetwórstwie przemysłowym 2.4. Udział przedsiębiorstw korzystających ze środków publicznych na innowacje 3. Innowacje i przedsiębiorczość 3.1. Innowacje wprowadzone w MSP w przetwórstwie przemysłowym, w % ogółu MSP 3.2. Innowacyjne MSP kooperujące z innymi, w % ogółu MSP 3.3. Nakłady na działalność innowacyjną, w % obrotu (intensywność innowacji) 3.4. Kapitały ryzyka w fazie wczesnego rozwoju, w % PKB 3.5. Wydatki ICT, w % PKB 3.6. Udział MSP wprowadzających innowacje organizacyjne, w % ogółu MSP G r u p y W Y J Ś C I A 4. Wdrożenia 4.1. Zatrudnienie w usługach wysokiej techniki, w % ogółu pracujących 4.2. Udział eksportu high-tech, w % eksporcie ogółem 4.3. Sprzedaż nowych i zmodernizowanych produktów z punktu widzenia rynku, w % obrotu 4.4. Sprzedaż nowych produktów z punktu widzenia firmy, w % obrotu 4.5. Zatrudnienie w średnio-wysokiej i wysokiej technice przetwórstwa przemysłowego, w % ogółu pracujących 5. Własność intelektualna 5.1. Nowe wnioski patentowe w EPO na milion mieszkańców 5.2. Nowe wnioski patentowe w USPTO na milion mieszkańców 5.3. Wnioski patentowe zgłoszone w triadzie biur patentowych na milion mieszkańców 5.4. Liczba nowych znaków towarowych uznawanych na obszarze UE na milion mieszkańców 5.5. Liczba nowych wzorów przemysłowych uznawanych na obszarze UE na milion mieszkańców Źródło: opracowanie własne na podstawie: [3]. Aktualnie pod egidą OECD prowadzone są prace metodologiczne mające na celu zaprojektowanie modelu wskaźników nowej generacji, charakteryzującego się systemowym podejściem do procesów kreacji, dyfuzji i wdrażania wiedzy do praktyki gospodarczej, określanego po angielsku mianem input, throughput and output indicators. Prace te prowadzone są m.in. w ramach projektu badawczego zwanego Blue Sky Research. Nowy system wskaźników służyć ma do opisu stanu i dynamiki zmian nowej generacji wskaźników dla tzw. gospodarki opartej na wiedzy (GOW) (New S&T Indicators for a Knowledge-based Economy) [5]; przewiduje się jego zastosowanie w badaniu Community Innovation Survey CIS2008.
116 PROBLEMY EKSPLOATACJI 3-2008 Tabela 2. Wskaźniki zastosowane w Europejskiej Regionalnej Tablicy Wyników Innowacyjności 2006 (RIS2006) Wskaźniki Zasoby ludzkie w nauce i technice (w % ludności) Human Resources in Science and Technology Core (% of population) Udział uczącej się ludności w kształceniu ustawicznym (w % ludności w wieku 25 64 lat) Participation in life-long learning per 100 population aged 25 64 Nakłady publiczne B+R (w % PKB) Public R&D expenditures (% of GDP) Nakłady na B+R finansowane przez biznes (w % PKB) Business R&D expenditures (% of GDP) Zatrudnienie w średnio-wysokiej i wysokiej technice przetwórstwa przemysłowego, w % ogółu pracujących Employment in medium-high and high-tech manufacturing, % of total workforce Zatrudnienie w usługach wysokiej techniki (w % ogółu pracujących) Employment in high-tech services (% of total workforce) Nowe wnioski patentowe w EPO na milion mieszkańców EPO patents per million population Źródło: opracowanie własne na podstawie: [1]. Numer wskaźnika w EIS 2007 brak wskaźnika w EIS2007 wskaźnik 1.4 wskaźnik 2.1 wskaźnik 2.2 wskaźnik 4.5 wskaźnik 4.1 wskaźnik 5.1 Zasadniczą przeszkodą w pracach badawczych pozostaje, co wcześniej zaznaczono, brak danych regionalnych z obszaru innowacji. Utrzymanie porównywalności innowacyjności regionów w układzie Unii Europejskiej wymaga dostosowania statystyk regionalnych poszczególnych krajów do przyjętych wspólnych założeń modelowych badań, które również podlegają doskonaleniu (np. obserwowane są zmiany w zestawach wskaźników w Europejskiej Karcie Wyników Innowacyjności: EIS2005 i EIS2007). Współcześnie porównywalność wyników już przeprowadzonych dodatkowo utrudniają dokonywane modyfikacje metodologii kalkulacji syntetycznego wskaźnika innowacyjności regionalnej. Zmienność liczby krajów w EU, liczby regionów objętych badaniami, liczby wskaźników w badaniach innowacyjności oraz metodologii kalkulacji syntetycznego wskaźnika innowacyjności utrudniają porównywalność wyników badań RIS2002, RIS2003 oraz RIS2006. Dlatego też zalecana jest szczególna ostrożność w podejmowanych analizach porównawczych [1]. 2. Kalkulacja syntetycznego wskaźnika innowacyjności regionalnej Wyodrębnione wskaźniki oceny poziomu innowacyjności regionów (województw), a także krajów, wykorzystywane są do konstrukcji złożonych wskaźników innowacyjności. Metodologia kalkulacji tych wskaźników w latach 2002 2006 ulegała modyfikacjom [1]. Do potrzeb analizy innowacyjności regional-
3-2008 PROBLEMY EKSPLOATACJI 117 nej w układzie krajowym (national n) zalecany jest wskaźnik zwany Regional National Summary Innovation Index (RNSII), którego formuła jest następująca (według RIS2006): RNSII 1 m n jkt = x ijkt m i= 1 ; gdzie x n ijkt = p X X p k, t ijkt ikt X Max X ijkt ikt X Min X p k, t p k, t ijkt ikt X Min X ijkt ikt (1) gdzie: X ijkt wartość wskaźnika i dla j regionu w kraju k w czasie t, m liczba wskaźników, dla których są dostępne informacje, X ikt średnia wartość wskaźnika i w kraju k w czasie t, p stopień pierwiastka korygującego wskaźnik i (w analizach w 2006 roku przyjęto wartości 2 oraz 4). Jeżeli celem analizy jest dokonanie syntetycznej oceny innowacyjności regionów w układzie Unii Europejskiej, wtedy kompatybilnie do poprzednio podanego wskaźnika stosowana jest formuła Regional European Summary Innovation Index (REUSII). Natomiast zbiór wskaźników RNSII oraz REUSII może być wykorzystany do wyznaczenia wskaźnika agregatowego zwanego Revealed Regional Summary Innovation Index (RRSII). Wskaźnik RRSII jest średnią ważoną znormalizowanych wskaźników RNSII oraz REUSII (przy czym w RIS2006 przyjęto następujące wagi 3 4 dla składnika europejskiego i 1 4 dla składnika krajowego [1]). 3. Innowacyjność w polskich regionach w 2006 r. W ostatnim czasie autorzy niniejszego artykułu rozpoczęli badania zmierzające do przedstawienia propozycji zestawu wskaźników pomiaru innowacyjności regionów rozszerzających listę wskaźników EIS, a także stworzenia rankingu regionów pod względem syntetycznego wskaźnika poziomu innowacyjności oraz w rozbiciu na poszczególne grupy wskaźników w celu umożliwienia oceny dystansu pomiędzy poszczególnymi regionami. Analiza czynników i ich wpływu na poziom innowacyjności w poszczególnych regionach i usytuowanie w rankingu może stanowić podstawę do wskazań władzom regionalnym dziedzin wymagających interwencji. Do potrzeb powyżej zasygnalizowanych badań opracowano w arkuszu kalkulacyjnym Excel narzędzie pozwalające na automatyzację prowadzonych obliczeń różnych scenariuszy analityczno-badawczych (ze względu na ilość uwzględnionych wskaźników cząstkowych i przyjmowane wskaźniki korygujące). W opracowanym modelu uwzględniono dwie różne metody agregacji
118 PROBLEMY EKSPLOATACJI 3-2008 wskaźników cząstkowych, niemniej za podstawowe kryterium rankingu województw przyjęto poziom wskaźnika RNSII. W koncepcji pomiaru innowacyjności regionu przyjęto następujące podstawowe założenia: system pomiaru innowacyjności regionu powinien zapewnić ciągłość i kompleksowość procesu monitorowania wskaźników przy wykorzystaniu oficjalnej statystyki, podstawą dostosowania miar są wskaźniki EIS2007 oraz RIS2006, bazę odniesienia stanowią statystyki z zakresu innowacji przemysłu i sektora usług (CIS 2006), istnieje potrzeba włączenia wskaźników o jednostkach gospodarki opartej na wiedzy, infrastrukturze (instytucjonalnej i informacyjnej) dla rozwoju innowacji, inwestycjach w tworzenie regionalnych sieci infrastruktury z wykorzystaniem nowoczesnych technologii informacyjno-telekomunikacyjnych (ICT). W pierwszej kolejności dokonano oceny rankingu województw na podstawie dziesięciu wskaźników (sformułowanych w: EIS207 i RIS2006); w większości według danych statystycznych za 2006 r. W syntetycznej ocenie innowacyjności regionów uwzględniono następujące wskaźniki: 1. Uczestnictwo w nauczaniu ciągłym (w % populacji w wieku 25 64 lat). 2. Poziom wykształcenia młodych (udział młodych w wieku 19 24 z średnim i wyższym wykształceniem w % populacji młodych). 3. Zasoby ludzkie w nauce i technice (w % ludności); HRST. 4. Nakłady na sferę B+R, w % PKB, tzw. GERD/GDP (dane za 2005 r.). 5. Nakłady na B+R finansowane przez biznes, w % PKB, tzw. BERD/GDP (dane za 2005 r.). 6. Innowacje wprowadzone w MSP w przetwórstwie przemysłowym, w % ogółu MSP. 7. Nakłady na działalność innowacyjną, w % obrotu. 8. Zatrudnienie w usługach wysokiej techniki, w % ogółu pracujących. 9. Zatrudnienie w średnio-wysokiej i wysokiej technice przetwórstwa przemysłowego, w % ogółu pracujących. 10. Nowe wnioski patentowe w EPO na milion mieszkańców (dane za 2003 r.). Wyróżniającymi się województwami w ocenie innowacyjności, które uzyskały ponadprzeciętne wartości syntetycznego wskaźnika RNSII (uwzględniającego wagi: 4 dla wskaźników nr 1 i 10; 2 dla pozostałych), według danych 2006 r., były: mazowieckie, małopolskie, dolnośląskie, pomorskie, śląskie, wielkopolskie (rys. 1). Uzupełnienie rankingu województw według syntetycznego wskaźnika stanowi tabela 3, w której podano szczegółowy ranking według poszczególnych wskaźników cząstkowych (dla celów prezentacji wydzielono cztery grupy rankingowe uwypuklające mocne i słabe obszary w ocenie innowacyjności regionów na tle kraju). Z tego przeglądu mogą płynąć zalecenia szczegółowe dotyczące wspomagania procesów decyzyjnych na szczeblu władz regionalnych, zwłaszcza w tych obszarach, w których województwa uzyskały niską lokatę (np. 13 16 miejsce w rankingu).
3-2008 PROBLEMY EKSPLOATACJI 119 mazowieckie małopolskie dolnośląskie pomorskie śląskie wielkopolskie podlaskie lubelskie łódzkie podkarpackie opolskie kujawsko-pomorskie zachodniopomorskie świętokrzyskie warmińsko-mazurskie lubuskie 0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 0,9 RNSII Rys. 1. Ocena innowacyjności regionów w 2006 r. według wskaźnika RNSII (na podstawie 10 wskaźników) Źródło: opracowanie własne na podstawie: [2]. Tabela 3. Ranking województw według poszczególnych wskaźników składowych RNSII Województwa Numery wskaźników (1) (2) (3) (4) (5) (6) (7) (8) (9) (10) mazowieckie 1 1 1 1 1 12 7 1 11 2 1 małopolskie 2 2 7 2 2 2 6 5 12 7 2 dolnośląskie 4 3 2 7 5 9 10 4 3 3 3 pomorskie 7 9 3 3 3 9 8 3 1 6 4 śląskie 10 10 5 8 6 1 5 6 2 12 5 wielkopolskie 6 5 10 6 7 15 9 8 5 1 6 podlaskie 5 11 7 10 11 13 1 11 13 8 7 lubelskie 15 7 9 5 10 7 3 12 14 10 8 łódzkie 12 4 6 3 8 11 16 7 10 11 9 podkarpackie 16 15 11 9 4 3 2 15 7 13 10 opolskie 11 14 15 14 13 6 13 10 6 4 11 kujawsko-pomorskie 8 12 16 11 9 8 4 14 8 16 12 zachodniopomorskie 3 8 4 16 16 14 15 2 4 15 13 świętokrzyskie 9 6 11 15 14 4 12 16 15 9 14 warmińsko-mazurskie 12 13 13 12 15 5 11 9 16 14 15 lubuskie 12 16 14 13 12 16 14 13 9 5 16 Źródło: opracowanie własne na podstawie: [2]. RNSII
120 PROBLEMY EKSPLOATACJI 3-2008 Lista przyjmowanych wskaźników do oceny innowacyjności regionów nie powinna być jednak na tym etapie zamknięta. Dokonana ocena innowacyjności regionów na podstawie 10 wskaźników jest traktowana jako wersja uproszczona; oprócz tego sporządzona została rozszerzona analiza innowacyjności regionów w kraju na bazie 45 wskaźników (rozszerzonej o wskaźniki spoza listy podanej w tabeli 1) umownie podzielonych na następujące grupy: zasoby ludzkie; działalność B+R; działalność innowacyjna przemysłu i usług; finansowanie innowacji; patentowanie i ICT; wyposażenie techniczne/nowoczesność; infrastruktura wspierająca działalność innowacyjną; infrastruktura gospodarcza (ze względu na wymogi ograniczonej objętości artykułu opis zastosowanych wskaźników oraz prezentacja uzyskanych wyników będą przedmiotem odrębnej publikacji). Podsumowanie Analizy innowacyjności regionów (województw) stanowią naturalne rozwinięcie analiz innowacyjności prowadzonych na szczeblu krajowym. Umożliwiają one oceny stanu i trendów zmian przestrzennego zróżnicowania innowacyjności gospodarki, w szczególności przydatnych w programowaniu rozwoju i polityce wsparcia ze środków publicznych. Współcześnie podstawowe trudności w wielowymiarowej analizie porównawczej innowacyjności regionów wynikają z braku dostępności do niezbędnej bazy informacji dotyczących zbioru analizowanych wskaźników. Dokonany ranking województw według wskaźników innowacyjności w skali kraju dokonany został bez odniesienia do UE. W przyszłości ujednolicone bazy informacji statystycznych w krajach członkowskich mogą umożliwić analizę dysproporcji w poziomach innowacyjności regionów (NUTS-2) w skali Unii Europejskiej. Biorąc pod uwagę niski poziom innowacyjności kraju, porównanie poziomu innowacyjności regionów do poziomu przeciętnego uzyskiwanego w UE27 umożliwi nie tylko ocenę konkurencyjności regionów w szerszym wymiarze przestrzennym, ale także może przyczynić się do rozszerzenia obszarów działalności innowacyjnej podlegających unijnemu i krajowemu wsparciu w wyrównaniu dysproporcji. Bibliografia 1. European Regional Innovation Scoreboard (2006 RIS). European Trend Chart on Innovation, November 15, 2006. 2. Bućko J., Sitkowska R.: Analiza porównawcza innowacyjności regionów w Polsce w oparciu o metodologię European Innovation Scoreboard. Ekspertyza ITeE PIB, Radom, 2008. 3. European Innovation Scoreboard 2007. Comparative Analysis of Innovation Performance. Pro Inno Europe. February 2008; lhttp://www.proinnoeurope.eu/index.cfm?fuseaction=page.display&topicid=275&parentid=51.
3-2008 PROBLEMY EKSPLOATACJI 121 4. Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007 2013 wspierające wzrost gospodarczy i zatrudnienie, MRR, maj 2007. 5. Niedbalska G.: Statystyka nauki i techniki w Polsce oraz w organizacjach międzynarodowych; http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/pts_ws_04_2008.pdf (maj 2008). Recenzent: Leszek JASIŃSKI Comparative analysis of polish region innovativeness in 2006 year (according to the EIS methodology) Key words Regional innovativeness, monitoring, innovativeness analysis, regional policy. Summary The article describes the basis of the region innovativeness analysis (according to the European Innovative Scoreboard) and the ranking of Polish region innovativeness in 2006, elaborated on the base of available national statistical information. The analysis of region s innovativeness, as the development of synthetic national assessments, reveals the existing disproportion in development and can be useful in defining the areas of a public support.
122 PROBLEMY EKSPLOATACJI 3-2008