Wpływ inwestorów zagranicznych na rozwój regionalny i lokalny na przykładzie GlaxoSmithKline Pharmaceuticals S.A. w Poznaniu

Wpływ inwestorów zagranicznych na rozwój regionalny i lokalny na przykładzie GlaxoSmithKline Pharmaceuticals S.A. w Poznaniu Praca zbiorowa pod redakcją Tadeusza Stryjakiewicza

Wpływ inwestorów zagranicznych na rozwój regionalny i lokalny na przykładzie GlaxoSmithKline Pharmaceuticals S.A. w Poznaniu

Impact of foreign investors on regional and local development: The case of GlaxoSmithKline Pharmaceuticals S.A. in Poznań edited by Tadeusz Stryjakiewicz Poznań 2004

Wpływ inwestorów zagranicznych na rozwój regionalny i lokalny na przykładzie GlaxoSmithKline Pharmaceuticals S.A. w Poznaniu Praca zbiorowa pod redakcją Tadeusza Stryjakiewicza Poznań 2004

Projekt badawczy wykonany przez zespół pracowników naukowych i doktorantów Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza oraz Akademii Ekonomicznej w Poznaniu Autorzy opracowania: prof. UAM dr hab. Tadeusz Stryjakiewicz (kierownik projektu) prof. dr hab. Lucyna Wojtasiewicz dr Anna Tobolska dr Justyna Weltrowska mgr Michał Męczyński mgr Krzysztof Stachowiak mgr Jacek Wajda Jarosław Jurkiewicz (współpraca) Bartosz Stępiński (współpraca) Recenzent: prof. dr hab. Henryk Rogacki Tłumaczenie: mgr Maria Kawińska ISBN 83-89290-88-X Bogucki Wydanictwo Naukowe www.bogucki.com.pl Druk i oprawa: Uni-druk Poznań

Spis treści 1. Wprowadzenie...................................... 7 2. Początki i rozwój GlaxoSmithKline Pharmaceuticals (GSK) w Poznaniu........ 9 3. Miejsce GSK na tle innych przedsiębiorstw Poznania i województwa wielkopolskiego w świetle podstawowych wskaźników ekonomicznych........ 12 4. Regionalny efekt mnożnikowy lokalizacji GSK w Poznaniu.............. 24 4.1. Powiązania uprzednie sieci powiązań z dostawcami surowców, materiałów i półproduktów....................................... 26 4.2. Powiązania następcze sieci powiązań z odbiorcami produktów............. 26 4.3. Sieci powiązań z firmami świadczącymi usługi na rzecz GSK............... 29 4.4. Sieci powiązań z placówkami naukowymi i badawczo-rozwojowymi, szpitalami oraz systemem szkolnictwa................................ 30 4.5. Powiązania GlaxoSmithKline Pharmaceuticals S.A. (GSK) z przedsiębiorstwami i instytucjami na obszarze województwa wielkopolskiego w świetle wyników badań ankietowych........................................ 31 5. Wpływ GSK na regionalny rynek pracy......................... 39 5.1. Liczba i struktura zatrudnienia.............................. 39 5.2. Przemiany jakościowe na rynku pracy........................... 42 5.3. Dojazdy do pracy...................................... 43 5.4. Poziom płac na tle średniej płacy w regionie....................... 48 5.5. Poziom działalności socjalnej............................... 48 5.6. Konkurencyjność GSK na regionalnym rynku pracy.................... 50 6. Rola GSK w działalności innowacyjnej i badawczo-rozwojowej............ 53 6.1. Działalność badawczo-rozwojowa GSK.......................... 53 6.2. Działalność innowacyjna, modernizacyjna i standaryzacyjna............... 55 6.3. Badania kliniczne..................................... 57 6.4. Regionalny wymiar działalności innowacyjnej i badawczo-rozwojowej.......... 61 7. Miejsce inwestorów zagranicznych (w tym GlaxoSmithKline) w sieci regionalnych i lokalnych powiązań instytucjonalnych......................... 63 7.1. Programy rozwoju miasta i regionu główne przesłanki dla inwestorów zagranicznych............................... 64 7.2. Polityka miasta i regionu wobec inwestorów zagranicznych i jej realizacja........ 66 7.3. Miejsce i rola GSK w sieci powiązań z instytucjami samorządu terytorialnego i lokalnymi instytucjami otoczenia biznesu........................ 70 8. Miejsce inwestorów zagranicznych (w tym GlaxoSmithKline) w strategii rozwoju województwa wielkopolskiego................... 74 8.1. Priorytety rozwoju województwa wielkopolskiego i oczekiwania wobec dużych przedsiębiorstw z udziałem zagranicznym..................... 74 8.2. Wnioski i propozycje względem GSK........................... 77 9. Podsumowanie...................................... 79 Literatura i publikowane materiały źródłowe....................... 81 Summary.......................................... 84 Załącznik wzór ankiety...................................... 88 Spis rycin.............................................. 92 Spis tabel.............................................. 93 5

Contents 1. Introduction........................................ 7 2. Beginnings and growth of GlaxoSmithKline Pharmaceuticals S.A. (GSK) in Poznań.. 9 3. Place of GSK among other enterprises in Poznań and Wielkopolska voivodeship in the light of basic economic indicators........................ 12 4. Regional multiplier effect of GSK location in Poznań.................. 24 4.1. Supplier networks materials and semi-finished products................ 26 4.2. Customer networks.................................... 26 4.3. Networks of service providers to GSK........................... 29 4.4. Networks of links with scientific and R&D institutions, hospitals, and the educational system................................ 30 4.5. Linkages connecting GSK with enterprises and institutions in Wielkopolska voivodeship in the light of a survey research.............. 31 5. Impact of GSK on the regional labour market...................... 39 5.1. Employment figures and structure............................. 39 5.2. Qualitative changes in the labour market......................... 42 5.3. Commuting........................................ 43 5.4. Comparison of GSK wages with the regional mean wage................. 48 5.5. Social activity........................................ 48 5.6. Competitiveness of GSK on the local labour market................... 50 6. Role of GSK in innovative and R&D activity...................... 53 6.1. GSK s R&D activity....................................53 6.2. GSK s innovative, modernising and standardising activity................ 55 6.3. GSK s clinical research................................... 57 6.4. Regional dimension of GSK s innovative and R&D activity................ 61 7. Place of foreign investors (including GSK) in the network of regional and local institutional links............................... 63 7.1. Development programmes of the city and region main implications for foreign investors.................................... 64 7.2. Policy of the city and region towards foreign investors and its implementation..... 66 7.3. Place and role of GSK in networks involving local government and business institutions................................. 70 8. Place of foreign investors (including GSK) in the development strategy of Wielkopolska voivodeship.............................. 74 8.1. Development priorities of Wielkopolska voivodeship and its expectations towards large foreign corporations............................ 74 8.2. Conclusions and proposals concerning GSK........................ 77 9. Summing up....................................... 79 References and published source materials......................... 81 Summary.......................................... 84 Appendix a sample questionnaire................................ 88 List of figures............................................ 94 List of tables............................................ 95

1. Wprowadzenie Od początku procesu transformacji ustrojowej przedsiębiorstwa zagraniczne stają się coraz bardziej znaczącym elementem gospodarki Polski. Ocena ich roli w rozwoju gospodarczym jest przedmiotem wielu dyskusji, a także badań naukowych (patrz np. M. Bąk, P. Kulawczuk 1996; J. Błuszkowski, J. Garlicki 1997; Z. Olesiński 1998; B. Domański 2001; B. Durka 2002). Badania te odnoszą się jednak najczęściej do gospodarki narodowej jako całości i opierają się na podstawowych wskaźnikach ekonomicznych. W mniejszym stopniu odpowiadają natomiast na pytanie: jaki jest wpływ firm zagranicznych na rozwój miast i regionów, w których są zlokalizowane? Chodzi tu zatem o kwestię zakorzenienia/umocowania (embeddedness) tych firm w gospodarce regionalnej i lokalnej (por. P. Dicken, M. Forsgren, A. Malmberg 1994; P. Pavlinek, A. Smith 1998; N.A. Phelps 2000). W literaturze światowej istnieją sprzeczne poglądy na temat znaczenia przedsiębiorstw zagranicznych w gospodarce regionów je goszczących. Z jednej strony postrzega się je jako tzw. katedry na pustyni, tj. enklawy produkcyjne bez istotnych więzi z lokalnym systemem gospodarczym (patrz np. G. Grabher 1994; J. Hardy 1998), z drugiej strony wiele studiów wskazuje na wysoki stopień integracji firm zagranicznych z ich regionalnym i lokalnym otoczeniem. Z tego względu istnieje potrzeba szeroko zakrojonych badań ukazujących rolę inwestorów zagranicznych w rozwoju regionalnym i lokalnym, widzianą nie tylko z punktu widzenia przedsiębiorstwa, ale także miasta i regionu, zwłaszcza w krajach przechodzących proces transformacji systemowej. Potrzeba ta skłoniła zespół pracowników naukowych Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza i Akademii Ekonomicznej w Poznaniu do sformułowania projektu badawczego, którego celem było określenie wpływu GlaxoSmithKline Pharmaceuticals S.A. (GSK) na rozwój gospodarczy regionu wielkopolskiego 1. Projekt ten spotkał się z dużym zainteresowaniem i życzliwością ze strony Zarządu GSK, któremu w tym miejscu pragniemy podziękować za grant badawczy i pomoc w zbieraniu danych. Fabryka GSK to jedna z największych inwestycji zagranicznych w Wielkopolsce, powstała w wyniku sprzedaży 28.01.1998 r. Poznańskich Zakładów Farmaceutycznych Polfa brytyjskiemu koncernowi Glaxo Wellcome. Sześcioletni okres działalności koncernu w regionie stanowi wystarczającą perspektywę czasową do podjęcia próby oceny, w jakim stopniu firma ta zakorzeniła się w lokalnej gospodarce i jaka jest jej rola w strukturze przestrzenno-ekonomicznej województwa wielkopolskiego. Badania empiryczne stanowiące podstawę tej oceny przeprowadzone zostały w 1. półroczu 2004 r. przez kilkuosobową grupę pracowników naukowych i doktorantów Instytutu Geografii Społeczno-Ekonomiczej i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (dr Anna Tobolska, dr Justyna Weltrowska, mgr Michał Męczyński, mgr Krzysztof Stachowiak, mgr Jacek Wajda) pod kierunkiem dra hab. Tadeusza Stryjakiewicza, prof. UAM i AE, kierownika Zakładu Polityki Regionalnej i Integracji Europejskiej. Ze względu na regionalny wymiar analizy i potrzebę kontaktów z wysokimi przedstawicielami samorządu terytorialnego szczególnie ważny z punktu widzenia realizacji celów projektu był udział prof. dr hab. Lucyny Wojtasiewicz Dyrektora Centrum Badania Gospodarki Regionalnej Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, kierującej zespołem, który opracował strategię rozwoju województwa wielkopolskiego. Realizacja projektu badawczego obejmowała trzy etapy: 1. Zebranie danych z następujących źródeł: a) odpowiednie komórki organizacyjne GSK, według shopping list dostarczonej przez wykonawców projektu; b) firmy i instytucje kooperujące z GSK, do których została rozesłana ankieta z pytaniami dotyczącymi roli GSK w całokształcie ich działalności oraz oceny i perspektyw wzajemnych relacji (według listy tych firm i instytucji udostępnionej przez GSK 2 ; wzór ankiety patrz załącznik); 1 Pojęcia region wielkopolski i Wielkopolska są w niniejszej pracy utożsamiane z obszarem województwa wielkopolskiego, utworzonego 1 stycznia 1999 r. 7

c) instytucje samorządu terytorialnego (strategie i programy rozwoju społeczno-gospodarczego miasta Poznania i województwa wielkopolskiego; wywiady z przedstawicielami władzy lokalnej i osobami odpowiedzialnymi za rozwój gospodarczy regionu); d) regionalne i lokalne instytucje otoczenia biznesu ; e) literatura przedmiotu (w tym studia porównawcze); publikowane materiały statystyczne. 2. Opracowanie analityczne zebranych materiałów i wizualizacja wyników badań w formie tabelarycznej oraz za pomocą wykresów, map i kartodiagramów. 3. Sporządzenie raportu finalnego, przygotowanie go do druku i wydanie w formie publikacji książkowej. Kolejnym etapem będzie upowszechnienie wyników badań na środowiskowej sesji naukowej (z udziałem m. in. przedstawicieli GSK, władz samorządowych i lokalnych mediów), a także na innych seminariach i konferencjach naukowych (np. Komisji Organizacji Przestrzeni Przemysłowej Międzynarodowej Unii Geograficznej, Regional Studies Association, Komitetu Przestrzennego Zagospodarowania Kraju PAN) oraz forach biznesu. Zarys treści niniejszego opracowania odpowiada merytorycznemu zakresowi problemów, których dotyczył zrealizowany projekt badawczy. Obejmuje on następujące zagadnienia: 1. Początki i rozwój GSK w Poznaniu. 2. Miejsce GSK na tle innych przedsiębiorstw Poznania i województwa wielkopolskiego w świetle podstawowych wskaźników ekonomicznych. 3. Identyfikacja regionalnego efektu mnożnikowego lokalizacji GSK w Poznaniu z punktu widzenia: sieci powiązań z dostawcami surowców i materiałów; sieci powiązań z odbiorcami produktów; sieci powiązań z firmami świadczącymi usługi na rzecz GSK; sieci powiązań z placówkami naukowymi i badawczo-rozwojowymi, szpitalami oraz systemem szkolnictwa. 4. Wpływ GSK na regionalny rynek pracy: liczba i struktura zatrudnienia oraz ich zmiany; poziom płac na tle średniej płacy w regionie; poziom działalności socjalnej; przemiany jakościowe na rynku pracy (w tym działania mające na celu przekwalifikowanie pracowników, szkolenia); konkurencyjność GSK na regionalnym rynku pracy. 5. Rola GSK w działalności innowacyjnej i badawczo-rozwojowej. 6. Miejsce GSK w sieci regionalnych i lokalnych powiązań instytucjonalnych. 7. Miejsce GSK w strategii rozwoju województwa wielkopolskiego. Przeprowadzenie tak szczegółowych badań było możliwe dzięki zaangażowaniu i pomocy w zbieraniu materiałów licznych osób, zarówno w Biurze GSK w Warszawie, jak i w poznańskim zakładzie GSK, firm kooperujących z GSK, które odpowiedziały na ankietę, przedstawicieli władz lokalnych i instytucji, którzy zgodzili się na udzielenie wywiadu oraz studentów UAM, którzy pomagali w ankietowaniu mieszkańców Poznania i statystycznym opracowaniu części wyników badań. Dziękując wszystkim wymienionym osobom i instytucjom autorzy opracowania wyrażają przekonanie, że przyczyni się ono nie tylko do pogłębionego spojrzenia na efekty działalności GlaxoSmithKline Pharmaceuticals S.A. w Poznaniu i województwie wielkopolskim, ale także do dyskusji na temat możliwości i warunków wzmacniania więzi między inwestorami zagranicznymi a miastem i regionem. 2 Ze względu na tajemnicę handlową w niniejszej publikacji nie wymienia się nazw kooperantów, ani szpitali i ośrodków badań. 8

2. Początki i rozwój GlaxoSmithKline Pharmaceuticals (GSK) w Poznaniu Sprzedaż Poznańskich Zakładów Farmaceutycznych Polfa brytyjskiemu koncernowi Glaxo Wellcome była największą transakcją kapitałową skarbu państwa w okresie transformacji w latach 1989 1998. Transakcja ta stanowi zarazem dobrą ilustrację strategii wielkich koncernów globalnych w odniesieniu do tzw. wschodzących rynków Europy Środkowo-Wschodniej. Rozdział ten opiera się na wywiadzie udzielonym T. Stryjakiewiczowi przez Simona C. Davidsona dyrektora Obszaru Europy Środkowowschodniej Glaxo Wellcome w dniu 20 kwietnia 1998 r. w siedzibie koncernu w Greenford, Middlesex i materiałach informacyjnych tam uzyskanych (przede wszystkim Glaxo Wellcome Annual Report and Accounts oraz Glaxo Wellcome Key Facts), na materiałach Biura GlaxoSmithKline Pharmaceuticals S.A. w Warszawie z 2003 r., a także na materiałach zebranych w czasie ćwiczeń terenowych studentów III roku geografii Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu w 1996 r. Wykorzystano w nim ponadto prace J. Weltrowskiej (1996), P. Górskiego (1998), A. Olbrot (1998) oraz A. Cylwika (2002). W ocenie Banku Światowego (cyt. za P. Górskim 1998) w 1996 r. polski rynek farmaceutyków wart był 1,6 mld USD, przy stosunkowo niskim wskaźniku spożycia leków na 1 mieszkańca (49 USD), a zatem dużej potencjalnej dynamice wzrostu (średnio ok. 10% rocznie) 3. Rynek ten zaopatrywany był w przeważającej części przez ponad 300 krajowych przedsiębiorstw, wśród których dominujący udział miało 14 największych, należących niegdyś do zrzeszenia Polfa (ich szczegółową charakterystykę przedstawiła J. Weltrowska 1996). Do 1997 r. 4 z nich zostały sprywatyzowane bądź poprzez sprzedaż inwestorom strategicznym, bądź w publicznej ofercie akcji (nie licząc przedsiębiorstw wchodzących do programu Narodowych Funduszy Inwestycyjnych). W latach 90. coraz większą konkurencję dla krajowych producentów leków zaczął stanowić import, którego wartość w 2002 r. osiągnęła ponad 2 mld USD. Jedną z firm, która była obecna na polskim rynku leków już od 1978 r., a w latach 90. znacznie zwiększyła swe zainteresowanie tym regionem, była Glaxo Wellcome (od 2001 r. GlaxoSmithKline). W 1984 r. powstało przedstawicielstwo handlowe Glaxo, a w 1992 r. przedsiębiorstwo Glaxo Wellcome Polska sp. z o.o. z siedzibą w Warszawie, zajmujące się tworzeniem sieci dystrybucji i promocją produktów koncernu w naszym kraju. W 1997 r. firma otworzyła zakład konfekcjonowania leków i magazyn w Duchnicach koło Warszawy. Potwierdziła się tu zatem typowa ścieżka rozwoju przedsiębiorstwa wielonarodowego wcześniejsza penetracja rynku poprzez kontakty eksportowe i utworzenie przedstawicielstwa sprzedaży, poprzedzająca uruchomienie własnego zakładu produkcyjnego. Rozważano wzięcie udziału w prywatyzacji jednej z Polf. Dla Glaxo Wellcome nie było jednak obojętne, który z polskich zakładów zostanie przez firmę zakupiony. S.C. Davidson stwierdził wręcz w swej wypowiedzi: Mieliśmy wytypowane w Polsce trzy zakłady, które były przedmiotem naszego zainteresowania, ale przede wszystkim czekaliśmy na ofertę sprzedaży zakładu w Poznaniu. Element przestrzenny odgrywał tu więc istotną rolę, ale nie w sensie tradycyjnie pojmowanych czynników lokalizacji (jak np. koszt transportu lub siły roboczej) czy też innych zlokalizowanych terytorialnie zachęt inwestycyjnych (np. ulgi podatkowe). Decydujące dla koncernu były następujące czynniki: 1. Profil (specjalizacja) produkcji. Poznański zakład był jedynym w kraju producentem aerozoli przeciwastmatycznych. Produkował je stosunkowo tanio, ale w oparciu o nieco przestarzałe (wykorzystujące freon) technologie. Glaxo Wellcome wytwarzał aerozole nowocześniejsze (bezfreonowe). Chodziło więc o szczególnego rodzaju komplementarność: połączenie niższych kosztów wytwarzania ze zmodernizowanymi technologiami, co w efekcie miało umożliwić również rozszerzenie rynków zbytu na inne kraje Europy Środkowowschodniej. 3 W 2001 r. wg danych IMS Health wartość polskiego rynku farmaceutycznego wynosiła 2,88 mln USD. 9

2. Dotychczasowe dobre wyniki produkcyjne: duża rentowność, przeważająca część produktów posiadających międzynarodowe certyfikaty jakości (GMP Good Manufacturing Practice) oraz relatywnie wysoka wydajność pracy. Koncern co wydaje się zrozumiałe nie miał zamiaru kupować zakładu, który przysparzałby mu jedynie problemów (nawet za cenę szerszego wejścia na rynek). 3. Prorynkowa orientacja środowiska lokalnego. Organa zarządzające poznańską Polfą wyrażały chęć posiadania dynamicznego inwestora strategicznego z branży (a nie jak wiele innych przedsiębiorstw jedynie inwestora, który zasili je kapitałowo, np. banki). 4. Komplementarność sieci dystrybucji. Podczas gdy Polfa miała dobrze rozwiniętą sieć zaopatrzenia aptek, to Glaxo Wellcome rozwinął w Polsce w latach 90. również sieć bezpośredniego zaopatrzenia szpitali (działalność Polfy w tym zakresie była w przeszłości ograniczona scentralizowanym systemem zaopatrzenia szpitali poprzez Cefarm ). Ponadto Polfa miała dobrze rozwiniętą sieć powiązań z krajami Europy Środkowowschodniej w czasach RWPG, podczas gdy Glaxo Wellcome rozwinął nową sieć na tym obszarze. Obok powyższych czynników odnoszących się przede wszystkim do zakładu i jego miejsca w sieci przedsiębiorstwa, na uwagę zasługuje również motywacja wyboru Polski jako kraju największego zaangażowania kapitałowego Glaxo Wellcome w Europie Środkowowschodniej (poznański zakład był pierwszym zakupionym przez koncern w tej części Europy). Według S.C. Davidsona oprócz chłonnego i szybko rozwijającego się rynku wewnętrznego czynnikiem tym był znaczny stopień transformacji polskiej gospodarki. Sprzedaż poznańskiej Polfy koncernowi Glaxo Wellcome wyróżniała się wśród dotychczas przeprowadzonych transakcji prywatyzacyjnych najlepszym zabezpieczeniem socjalnym pracowników. Koncern zobowiązał się do utrzymania zatrudnienia (ok. 1400 osób) przez okres 4 lat, wszystkich istniejących składników płac i świadczeń (w tym premii wakacyjnej w wysokości 100% pensji oraz wzrostu wynagrodzeń o co najmniej wskaźnik inflacji), a także przywilejów socjalnych (w tym pokrycia kosztów modernizacji ośrodków wypoczynkowych w Ustroniu Morskim i Sierakowie). Ponadto każdy z pracowników obok ustawowych 15% darmowych akcji otrzymał swoistą premię prywatyzacyjną w wysokości 10 i pół miesięcznej płacy liczonej jak za urlop wychowawczy. Na terenie zakładu powstał również fitness-club dla pracowników. Wszystkie te działania wynikały z dwóch powodów: a) chęci wytworzenia korzystnej atmosfery wokół prywatyzacji i nowego właściciela wśród załogi (jak pokazują przedstawione w tabeli 1 wyniki badań przeprowadzonych przez A. Tobolską, w 1996 r. ponad 1/3 pracowników Polfy nie miała wyrobionego zdania na temat korzyści prywatyzacji i jej wpływu na przyszłość zakładu); b) niskiego udziału kosztów siły roboczej w ogólnych kosztach produkcji branży farmaceutycznej (w porównaniu np. z wydatkami na badania i rozwój oraz zakup surowców i opakowań), dzięki czemu Tabela 1. Stosunek pracowników do prywatyzacji Zakładów Farmaceutycznych Polfa w Poznaniu (w % ogółu odpowiedzi) Table 1. Employee attitudes towards the privatisation of the Polfa Pharmaceutical Works in Poznań (per cent of responses) Teza Przyszłość przedsiębiorstwa zależy przede wszystkim od udanej prywatyzacji Wykupienie przez zachodnią firmę farmaceutyczną to szansa uzyskania nowych technologii i rynków Zgadzam się Raczej zgadzam się Trudno powiedzieć Raczej nie zgadzam się Zdecydowanie nie zgadzam się 24 17 37 8 14 16 19 34 12 19 Źródło: Wyniki badań ankietowych przeprowadzonych przez A. Tobolską w 1996 r. wśród załogi Zakładów Farmaceutycznych Polfa w Poznaniu (niepublikowane) 10

koncern mógł sobie pozwolić na powyższy pakiet socjalny i gwarancje zatrudnienia, zwłaszcza w kontekście przewidywanego wzrostu produkcji. W 2001 r. w wyniku połączenia firm Glaxo Wellcome i SmithKline Beecham powstała korporacja GlaxoSmithKline (GSK). W Polsce zarejestrowano spółkę pod nazwą GlaxoSmithKline Pharmaceuticals S.A., w której GSK posiada ponad 97% akcji, a skarb państwa 2,73% (wraz ze złotą akcją). Tym samym Polska znalazła się w globalnej sieci jednego z największych producentów leków i środków ochrony zdrowia (udział GSK w światowym rynku farmaceutycznym szacuje się na ok. 7%). Sieć ta obejmuje m.in. 108 fabryk zlokalizowanych w 41 krajach oraz 16 ośrodków badawczo-rozwojowych w 8 krajach (w tym ośrodek w Poznaniu). Kupno Polfy Poznań przez Glaxo Wellcome dało brytyjskiej firmie kontrolę nad ok. 7 11% (wg różnych wskaźników) polskiego rynku leków. Taki udział w rynku utrzymuje się do dziś. Inwestor w pełni wywiązał się ze zobowiązań prywatyzacyjnych, realizując w latach 1998 2002 inwestycje o wartości ponad 106 mln USD. W tym samym okresie do produkcji poznańskiego zakładu zostało wprowadzonych ogółem 99 nowych wyrobów, z czego 49 stanowiły leki opracowane przez miejscowy Dział Badań i Rozwoju, a 50 transfery z GSK (A. Cylwik 2002). Dzięki wspomnianym inwestycjom oraz transferowi technologii zakład GSK w Poznaniu stał się jedynym w tej części Europy i jednym z czterech na świecie producentów aerozoli bezfreonowych oraz wiodącym producentem kapsułek żelatynowych w całej grupie GSK. Zagraniczny inwestor odegrał ponadto dużą rolę w dziedzinie certyfikacji produkcji według standardów GMP (Dobrej Praktyki Wytwarzania Produktów Farmaceutycznych) oraz dostosowania procesu rejestracji leków do standardów Unii Europejskiej. 28 czerwca 2004 r. w poznańskiej fabryce GlaxoSmithKline Pharmaceuticals S.A. zostało uruchomione Regionalne Centrum Indywidualizacji i Dystrybucji Leków. Dzięki tej inwestycji wzrosło znaczenie stolicy Wielkopolski jako jednego z ważnych europejskich ośrodków GSK, odpowiedzialnego za produkcję, przygotowanie i dystrybucję leków na rynki Europy Środkowowschodniej. 11

3. Miejsce GSK na tle innych przedsiębiorstw Poznania i województwa wielkopolskiego w świetle podstawowych wskaźników ekonomicznych Określenie miejsca GlaxoSmithKline Pharmaceuticals wśród innych przedsiębiorstw Poznania i województwa wielkopolskiego z punktu widzenia porównywalnych wskaźników ekonomicznych nie jest łatwe. Przyczyną są trudności dwojakiego rodzaju: a) nie wszystkie firmy ujawniają corocznie pełny zestaw tych wskaźników (dotyczy to zwłaszcza wskaźników finansowych); b) nawet w przypadku najprostszych i najczęściej używanych w analizach porównawczych wskaźników (takich jak np. zatrudnienie lub przychody ze sprzedaży) brak jest danych zbieranych tzw. metodą zakładową, co uniemożliwia powiązanie efektów działalności gospodarczej z konkretną lokalizacją (dane przypisywane są do siedziby przedsiębiorstwa). Drugi z wymienionych powodów sprawia, że regionalne oddziaływanie przedsiębiorstw mających siedzibę w Poznaniu, ale posiadających rozległe sieci swych placówek na terenie całego kraju (jak np. największe przedsiębiorstwo w województwie wielkopolskim Jeronimo Martins Dystrybucja sp. z o.o.) jest znacznie mniejsze niż wynikałoby to z wartości prezentowanych wskaźników. Należy to mieć na uwadze, interpretując dane zamieszczone w tym rozdziale (w tabelach i na wykresach przedsiębiorstwa te oznaczono gwiazdką). Podstawę analizy stanowią dane publikowane corocznie na łamach Rzeczpospolitej i Polityki (Listy 500 największych firm w Polsce), w prasie regionalnej (np. Listy największych firm Wielkopolski w Głosie Wielkopolskim ), w materiałach PAIZ, prospektach spółek giełdowych oraz w Internecie. Dane te (tab. 3 7 oraz ryc. 1 12) obejmują okres od 2001 r. (pierwszy rok działania GSK w Poznaniu po fuzji Glaxo Wellcome i SmithKline Beecham) do 2003 r. (najnowsze dostępne dane). Skala ich agregacji przestrzennej odnosi się do dwóch poziomów: a) lokalnego miasto Poznań; b) regionalnego województwo wielkopolskie. Tabela 2 pokazuje, że pozycja GSK wśród przedsiębiorstw Poznania i województwa wielkopolskiego w świetle dwóch wskaźników najczęściej używanych w regionalnych analizach porównawczych (tj. przychodów ze sprzedaży i zatrudnienia) jest wysoka. W latach 2001 2003 przychody ze sprzedaży plasowały GlaxoSmithKline Pharmaceuticals na 7 8 miejscu w mieście Poznaniu. W regionie wielkopolskim pozycja GSK wzrosła z 12 w 2001 r. do 9 w 2003 r. Jest to wynikiem relatywnie wyższego wzrostu przychodów ze sprzedaży GSK w porównaniu z niektórymi innymi przedsiębiorstwami województwa wielkopolskiego (np. Amica Wronki S.A., Konsorcjum Dystrybutorów Wyrobów Tytoniowych S.A. w Tabela 2. Pozycja GSK wśród przedsiębiorstw miasta Poznania i województwa wielkopolskiego w latach 2001 2003 Table 2. GSK s position among enterprises in Poznań and the Wielkopolska voivodeship in the years 2001 2003 Przychody ze sprzedaży Zatrudnienie 2001 2002 2003 2001 2002 2003 Poznań 8 7 8 5 7 9 Województwo wielkopolskie 12 10 9 10 15 13 Źródło: Obliczenia własne na podstawie tabel 3 8 12

Luboniu). Inaczej wygląda sytuacja w odniesieniu do liczby zatrudnionych. W mieście Poznaniu GSK spadło z wysokiej 5 pozycji w 2001 r. na 9 w 2003 r., a w regionie odpowiednio z 10 na 13. Wyższa jest natomiast pozycja GSK z punktu widzenia tak istotnych dla rozwoju regionalnego wskaźników, jak nakłady inwestycyjne lub odprowadzany do skarbu państwa podatek dochodowy (zarówno w wartościach bezwzględnych, jak i w przeliczeniu na 1 zatrudnionego). Przedsiębiorstwo będące przedmiotem naszej analizy zajmowało pod względem nakładów inwestycyjnych 5 8 miejsce w Wielkopolsce (ryc. 13 i 14), podobnie jak w wysokości płaconego podatku dochodowego. Jakościowa charakterystyka i ocena działalności inwestycyjnej GSK przestawiona zostanie w dalszej części pracy. 13

Tabela 3. Największe przedsiębiorstwa w Poznaniu w 2001 r. Table 3. Poznań s largest enterprises in 2001 Przedsiębiorstwo Przychody ze sprzedaży (w tys. zł) Wynik finansowy brutto (w tys. zł) Podatek dochodowy (w tys. zł) Wynik finansowy netto (w tys. zł) Nakłady inwestycyjne (w tys. zł) Zatrudnienie (etaty) 1 Jeronimo Martins Dystrybucja sp. z o.o.* 4 381 000,0 b.d. b.d. b.d. b.d. 11 810 2 Kompania Piwowarska S.A. 2 479 944,0 558 386,0 161 799,0 396 587,0 358 974,00 2 000 3 Volkswagen Poznań sp. z o.o. 2 287 641,8 18 792,8 2 291,3 16 501,5 430 859,60 2 646 4 Selgros sp. z o.o.* 1 431 735,5 24 263,1 8 213,2 16 049,9 b.d. b.d. 5 Energetyka Poznańska S.A. 1 406 871,8 30 123,4 10 099,5 17 397,6 151 826,30 1 653 6 Skoda Auto Polska S.A. 1 266 712,8 12 152,8 3 114,6 9 038,2 4 423,20 85 7 Aral Polska sp. z o.o.* 1 026 533,0 b.d. b.d. b.d. b.d. 104 8 Glaxo Wellcome S.A. 847 744,7 38 011,7 25 353,5 12 658,2 55 418,10 1 731 9 Preem Polska sp. z o.o. 718 031,5 49 713,6 0,0 49 713,6 5 708,90 252 10 H. Cegielski-Poznań S.A. 611 661,8 6 451,3 1 356,0 4 331,0 10 618,00 2 055 11 Bestfoods Polska sp. z o.o. 568 242,8 53 669,7 b.d. b.d. b.d. 889 12 Wrigley Poland sp. z o.o. 537 816,7 129 451,1 34 904,0 94 547,1 79 084,50 420 13 Orlen Petrozachód sp. z o.o. 458 726,9 574,0 288,9 285,1 1 579,50 201 14 Beiersdorf Lechia S.A. 413 971,8 28 376,9 8 089,6 20 245,0 65 518,90 405 15 Dea Mineraloel Polska sp. z o.o. 408 397,0 9 938,1 0,0 9 938,1 53 122,40 b.d. 16 SCA PR Polska sp. z o.o. 400 000,0 b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. 17 Jedynka Poznań GK 369 845,4 13 406,0 4 054,0 9 528,2 3 414,10 751 18 Zespól Elektrociepłowni Poznańskich S.A. 344 010,9 22 068,6 6 979,2 12 824,1 21 281,70 956 19 Tadmar S.A.* 309 493,4 43,8 22,5 66,3 3 236,30 519 20 Hydrobudowa-9 Przed. Inż.-Bud. sp. z o.o. 286 584,4 4 004,8 1 383,4 2 621,4 2 478,20 1 178 * przedsiębiorstwo z siedzibą w Poznaniu o rozległej sieci placówek na terenie całego kraju Źródło: Lista 500, Rzeczpospolita i Polityka, 2002 Tabela 4. Największe przedsiębiorstwa w województwie wielkopolskim w 2001 r. Table 4. Largest enterprises in Wielkopolska voivodeship in 2001 Przedsiębiorstwo Przychody ze sprzedaży (w tys. zł) Wynik finansowy brutto (w tys. zł) Podatek dochodowy (w tys. zł) Wynik finansowy netto (w tys. zł) Nakłady inwestycyjne (w tys. zł) Zatrudnienie (etaty) 1 Jeronimo Martins Dystrybucja sp. z o.o., Poznań * 4 381 000,0 b.d. b.d. b.d. b.d. 11 810 2 Kompania Piwowarska S.A., Poznań 2 479 944,0 558 386,0 161 799,0 396 587,0 358 974,00 2 000 3 Volkswagen Poznań sp. z o.o., Poznań 2 287 641,8 18 792,8 2 291,3 16 501,5 430 859,60 2 646 4 Reemtsma Polska S.A., Tarnowo Podgórne 1 903 888,2 170 575,9 26 903,2 143 672,7 b.d. 996 5 Selgros sp. z o.o., Poznań * 1 431 735,5 24 263,1 8 213,2 16 049,9 b.d. b.d. 6 Energetyka Poznańska S.A., Poznań 1 406 871,8 30 123,4 10 099,5 17 397,6 151 826,30 1 653 7 Zespół Elektr. Pątnów-Adamów-Konin S.A., Konin 1 354 547,8 85 605,7 25 019,4 60 586,3 138 630,00 1 993 8 Skoda Auto Polska S.A., Poznań 1 266 712,8 12 152,8 3 114,6 9 038,2 4 423,20 85 9 Aral Polska sp. z o.o., Poznań * 1 026 533,0 b.d. b.d. b.d. b.d. 104 10 Konsor. Dystr. Wyrobów Tytoniowych S.A., Luboń 950 237,7 907,3 211,6 695,7 b.d. 312 11 Amica Wronki S.A., Wronki 856 193,5 3 392,2 1 673,0 5 065,2 21 787,90 2 121 12 Glaxo Wellcome S.A., Poznań 847 744,7 38 011,7 25 353,5 12 658,2 55 418,10 1 731 13 Preem Polska sp. z o.o., Poznań 718 031,5 49 713,6 0,0 49 713,6 5 708,90 252 14 Energetyka Kaliska S.A., Kalisz 708 086,0 4 903,3 1 606,7 3 296,6 55 017,80 1 458 15 Farmutil HS Holding S.A., Śmiłowo 674 469,4 16 719,7 0,0 15 169,0 b.d. b.d. 16 Kopalnia Węgla Brunatnego Konin SA, Kleczew 662 783,1 43 615,7 14 470,3 24 769,9 34 524,10 5 850 17 H. Cegielski-Poznań S.A., Poznań 611 661,8 6 451,3 1 356,0 4 331,0 10 618,00 2 055 18 Huta Aluminium Konin S.A., Konin 592 483,9 3 333,8 35,5 3 308,7 19 112,40 1 167 19 Bestfoods Polska sp. z o.o., Poznań 568 242,8 53 669,7 b.d. b.d. b.d. 889 20 Wrigley Poland sp. z o.o., Poznań 537 816,7 129 451,1 34 904,0 94 547,1 79 084,50 420 * przedsiębiorstwo z siedzibą w Poznaniu o rozległej sieci placówek na terenie całego kraju Źródło: Lista 500, Rzeczpospolita i Polityka, 2002 14

Tabela 5. Największe przedsiębiorstwa w Poznaniu w 2002 r. Table 5. Poznań s largest enterprises in 2002 Przedsiębiorstwo Przychody ze sprzedaży (w tys. zł) Wynik finansowy brutto (w tys. zł) Podatek dochodowy (w tys. zł) Wynik finasowy netto (w tys. zł) Nakłady Zatrudnienie inwestycyjne (w tys. zł) (etaty) 1 Jeronimo Martins sp. z o.o.* 4 991 829 312 049 0 312 049 168 706 8 039 2 Volkswagen Polska sp. z o.o. 2 325 973 59 723 0 59 723 517 051 2 730 3 Kompania Piwowarska S.A. 2 244 834 510 245 139 089 371 156 228 987 2 200 4 Selgros Cash&Carrry sp. z o.o.* 1 685 892 62 956 18 971 43 986 b.d. b.d. 5 Grupa Energetyczna ENEA S.A. 1 557 823 24 120 8 067 14 575 124 679 1 643 6 Skoda Auto Polska S.A. 1 319 268 13 326 4 224 9 102 6 814 91 7 GlaxoSmithKline Pharmaceuticals S.A. 1 120 916 147 000 88 925 84 000 45 000 1 538 8 Wrigley Poland sp.z o.o. 668 620 125 664 39 452 86 212 149 482 471 9 minimal sp. z o.o.* 637 778 182 638 820 8 146 2 281 10 Żabka Polska S.A.* 592 481 39 345 0 36 345 46 377 180 11 Cukrownie Pfeifer&Langen GK 590 000 b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. 12 SCA PR Polska sp. z o.o. 551 570 b.d. b.d. b.d. b.d. 100 13 Beiersdorf-Lechia S.A. 457 411 43 371 10 664 32 707 13 208 404 14 Orlen Petrozachód sp. z o.o. 379 218 b.d. b.d. 2 039 b.d. b.d. 15 Grupa Raben 368 000 b.d. b.d. b.d. b.d. 1 600 16 Zespół Elektrociepłowni Poznańskich S.A. 327 204 10 888 0 8 943 7 854 933 17 Aluplast sp.z o.o. 323 500 16 300 b.d. 12 000 b.d. 111 18 Maxer S.A. 321 608 6 816 1 905 4 911 3 281 1 086 19 MAR-OL sp. z o.o.* 319 000 3 000 b.d. 1 800 2 979 230 20 Centra S.A. 284 061 1 203 4 557 3 354 8 944 528 * przedsiębiorstwo z siedzibą w Poznaniu o rozległej sieci placówek na terenie całego kraju Źródło: Lista 500, Rzeczpospolita i Polityka, 2003 Tabela 6. Największe przedsiębiorstwa w województwie wielkopolskim w 2002 r. Table 6. Largest enterprises in Wielkopolska voivodeship in 2002 Przedsiębiorstwo Przychody ze sprzedaży (w tys. zł) Wynik finansowy brutto (w tys. zł) Podatek dochodowy (w tys. zł) Wynik finasowy netto (w tys. zł) Nakłady Zatrudnienie inwestycyjne (w tys. zł) (etaty) 1 Jeronimo Martins sp. z o.o., Poznań* 4 991 829 312 049 0 312 049 168 706 8 039 2 Volkswagen Polska sp.z o.o., Poznań 2 325 973 59 723 0 59 723 517 051 2 730 3 Kompania Piwowarska S.A., Poznań 2 244 834 510 245 139 089 371 156 228 987 2 200 4 Reemtsma Polska S.A., Jankowice 1 860 065 66 109 14 781 51 328 16 818 801 5 Selgros Cash&Carrry sp. z o.o., Poznań* 1 685 892 62 956 18 971 43 986 87 139 2 646 6 Zespół Elektr. Pątnów Adamów Konin S.A., Konin 1 601 148 15 588 10 282 5 306 158 716 1 950 7 Grupa Energetyczna ENEA S.A., Poznań 1 557 823 24 120 8 067 14 575 124 679 1 643 8 Philips Lighting Poland S.A., Piła 1 341 856 145 203 40 954 104 249 38 702 3 542 9 Skoda Auto Polska S.A., Poznań 1 319 268 13 326 4 224 9 102 6 814 91 10 GlaxoSmithKline Pharmaceuticals S.A., Poznań 1 120 916 147 000 88 925 84 000 45 000 1 538 11 Konsor. Dystr. Wyrobów Tytoniowych S.A., Luboń 1 028 389 8 197 3 211 4 986 207 342 12 Amica Wronki S.A., Wronki 937 566 6 042 890 5 152 26 751 2 171 13 Energetyka Kaliska S.A., Kalisz 827 858 8 795 1 481 6 238 52 891 1 459 14 Inter Groclin Trading sp. z o.o., Grodzisk Wlkp. 735 914 4 564 1 712 2 851 89 80 15 Farmutil HS Holding S.A., Śmiłowo 722 889 24 674 2 099 22 575 37 073 2 860 16 Wrigley Poland sp. z o.o., Poznań 668 620 125 664 39 452 86 212 149 482 471 17 KWB Konin S.A., Kleczew 665 594 8 590 4 228 3 738 41 572 5 768 18 minimal sp. z o.o., Poznań * 637 778 182 638 820 8 146 2 281 19 Żabka Polska S.A., Poznań* 592 481 39 345 0 36 345 46 377 180 20 Cukrownie Pfeifer&Langen GK, Poznań* 590 000 b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. * przedsiębiorstwo z siedzibą w Poznaniu o rozległej sieci placówek na terenie całego kraju Źródło: Lista 500, Rzeczpospolita i Polityka, 2003 15

Tabela 7. Największe przedsiębiorstwa w Poznaniu w 2003 r. Table 7. Poznań s largest enterprises in 2003 Przedsiębiorstwo Przychody ze sprzedaży (w tys. zł) Wynik finansowy brutto (w tys. zł) Podatek dochodowy (w tys. zł) Wynik finasowy netto (w tys. zł) Nakłady Zatrudnienie inwestycyjne (w tys. zł) (etaty) 1 Jeronimo Martins Dystrybucja sp. z o.o.* 4 232 947 57 003 0 57 003 98 385 8 573 2 Grupa Energetyczna ENEA S.A. 4 102 483 112 768 76 589 28 382 318 216 6 000 3 Volkswagen Polska sp. z o.o. 3 380 988 127 723 3 770 131 493 784 097 4 359 4 Kompania Piwowarska S.A. 2 493 744 538 331 173 854 404 477 171 359 2 280 5 Selgros Cash&Carrry sp. z o.o.* 1 965 629 30 633 14 773 15 860 80 462 3 395 6 Skoda Auto Polska S.A. 1 676 954 12 780 5 927 6 853 10 678 98 7 Eurocash sp. z o.o.* 1 374 545 6 535 2 428 4 107 3 230 1 424 8 GlaxoSmithKline Pharmaceuticals S.A. 1 303 988 149 000 87 428 88 000 29 000 1 567 9 Żabka Polska S.A.* 896 498 b.d. b.d. 18 892 49 588 3 989 10 Wrigley Poland sp. z o.o. 808 221 124 256 31 084 93 181 82 360 530 11 minimal sp. z o.o.* 551 909 6 880 b.d. b.d. b.d. 2 200 12 Grupa Raben 502 000 b.d. b.d. b.d. b.d. 2 000 13 Beiersdorf-Lechia S.A. 480 897 59 754 b.d. 36 071 b.d. 394 14 Aluplast sp. z o.o. 440 340 15 574 4 152 11 422 2 266 174 15 Apexim AB S.A. 366 466 20 478 0 20 478 2 866 92 16 Zespół Elektrociepłowni Poznańskich S.A. 339 071 9 005 5 208 2 331 12 004 904 17 Hydrobudowa 9 sp. z o.o. 338 806 9 867 4 004 5 863 5 184 871 18 H. Cegielski-Poznań S.A. 325 648 2 444 0 2 444 b.d. 1 461 19 Maxer S.A. 320 186 1 656 0 1 656 5 896 1 149 20 Centra S.A. 317 790 10 448 4 304 6 144 11 731 498 * przedsiębiorstwo z siedzibą w Poznaniu o rozległej sieci placówek na terenie całego kraju Źródło: Lista 500, Rzeczpospolita i Polityka, 2004 Tabela 8. Największe przedsiębiorstwa w województwie wielkopolskim w 2003 r. Table 8. Largest enterprises in Wielkopolska voivodeship in 2003 Przedsiębiorstwo Przychody ze sprzedaży (w tys.zł) Wynik finansowy brutto (w tys. zł) Podatek dochodowy (w tys. zł) Wynik finasowy netto (w tys. zł) Nakłady Zatrudnienie inwestycyjne (w tys. zł) (etaty) 1 Jeronimo Martins Dystrubucja sp. z o.o., Poznań* 4 232 947 57 003 0 57 003 98 385 8 573 2 Grupa Energetyczna ENEA S.A., Poznań 4 102 483 112 768 76 589 28 382 318 216 6 000 3 Volkswagen Polska sp. z o.o., Poznań 3 380 988 127 723 3 770 131 493 784 097 4 359 4 Kompania Piwowarska S.A., Poznań 2 493 744 538 331 173 854 404 477 171 359 2 280 5 Selgros Cash&Carrry sp. z o.o., Poznań* 1 965 629 30 633 14 773 15 860 80 462 3 395 6 Skoda Auto Polska S.A., Poznań 1 676 954 12 780 5 927 6 853 10 678 98 7 Philips Lighting Poland S.A., Piła 1 570 007 266 766 70 972 195 794 75 081 3 245 8 Eurocash sp. z o.o., Poznań* 1 374 545 6 535 2 428 4 107 3 230 1 424 9 GlaxoSmithKline Pharmaceuticals S.A., Poznań 1 303 988 149 000 87 428 88 000 29 000 1 567 10 Konsor. Dystr. Wyrobów Tytoniowych S.A., Luboń 1 193 849 10 249 3 076 7 173 4 810 383 11 Amica Wronki, S.A. 972 249 2 271 566 2 837 6 740 1 990 12 Żabka Polska S.A., Poznań* 896 498 b.d. b.d. 18 892 49 588 3 989 13 Wrigley Poland sp. z o.o., Poznań 808 221 124 256 31 084 93 181 82 360 530 14 Farmutil HS Holding S.A., Śmiłowo 785 567 30 744 6 314 24 430 40 386 3 561 15 Aluminium Konin-Impexmetal S.A., Konin 659 906 29 315 1 277 30 592 21 897 1 098 16 Wistil S.A. GK, Kalisz 591 443 46 018 11 116 33 159 45 383 5 265 17 minimal sp. z o.o., Poznań * 551 909 6 880 b.d. b.d. b.d. 2 200 18 Man Star Trucks & Buses sp. z o.o., Sady 542 169 35 357 9 562 25 793 48 801 2 088 19 Grupa Raben, Poznań 502 000 b.d. b.d. b.d. b.d. 2 000 20 Grupa Mahle GK, Krotoszyn 498 592 57 468 10 851 46 617 74 110 1 379 * przedsiębiorstwo z siedzibą w Poznaniu o rozległej sieci placówek na terenie całego kraju Źródło: Lista 500, Rzeczpospolita i Polityka, 2004 16

Ryc. 1. Największe przedsiębiorstwa w Poznaniu w 2001 r. (wg wielkości przychodów ze sprzedaży) Fig. 1. Poznań s largest enterprises in 2001 (by sales) Ryc. 2. Największe przedsiębiorstwa w Poznaniu w 2001 r. (wg liczby zatrudnionych) Fig. 2. Poznań s largest enterprises in 2001 (by employment) 17

Ryc. 3. Największe przedsiębiorstwa w Poznaniu w 2002 r. (wg wielkości przychodów ze sprzedaży) Fig. 3. Poznań s largest enterprises in 2002 (by sales) Ryc. 4. Największe przedsiębiorstwa w Poznaniu w 2002 r. (wg liczby zatrudnionych) Fig. 4. Poznań s largest enterprises in 2002 (by employment) 18

Ryc. 5. Największe przedsiębiorstwa w Poznaniu w 2003 r. (wg wielkości przychodów ze sprzedaży) Fig. 5. Poznań s largest enterprises in 2003 (by sales) Ryc. 6. Największe przedsiębiorstwa w Poznaniu w 2003 r. (wg wielkości zatrudnienia) Fig. 6. Poznań s largest enterprises in 2003 (by employment) 19