Podstawowe zagadnienia z zakresu metodyki nauczania. Proces nauczania Nauczanie to, świadome działanie podejmowane przez jedne osoby w stosunku do drugich, tak, aby te drugie nabrały pewnych umiejętności. Jest to systematyczna praca nauczyciela z uczniami, kierowanie procesem uczenia się uczniów. Jest to również część procesu nauczania - uczenia się, używana na oznaczenie zespołu czynności podejmowanych intencjonalnie przez nauczycieli dla realizacji społecznie akceptowanych celów dydaktycznych. Nauczyciel - uczeń tworzą nierozłączną parę współtwórców wyniku nauczania. Podział metod Pod pojęciem metody nauczania rozumie się czynności nauczyciela, dzięki którym wprowadza on do lekcji wiadomości i kieruje ich obiegiem. Nauczyciel stosując różnorodne metody nauczania ukierunkowuje i wspomaga proces uczenia się, dzięki czemu w wiadomościach, umiejętnościach i systemie wartości ucznia następują planowe zmiany [Kruszewski K. 1995]. Nauczanie to przede wszystkim organizowanie racjonalnego uczenia się. Metody kształcenia obejmują ogólne kształcenie uczniów, zmianę ich osobowości mając na uwadze przede wszystkim czynności uczniów, ich aktywność poznawczą, emocjonalną lub praktyczną [Pasternak E. 1994]. E. Pasternak [1994] podaje bardzo czytelne zestawienie metod. Metody kształcenia: Metody asymilacji wiedzy oparte głównie na aktywności poznawczej o charakterze reproduktywnym (m. podające): 1. Pogadanka - pogadanka wstępna, pogadanka przedstawiająca nowe wiadomości, pogadanka utrwalająca 2. Dyskusja 3. Wykład 4. Opis 5. Opowiadanie 6. Praca z książką 1
Metody samodzielnego dochodzenia do wiedzy zwane problemowymi, oparte na twórczej aktywności poznawczej polegające na rozwiązywaniu problemów: 1. Klasyczna metoda problemowa - wytwarzanie sytuacji problemowej - formułowanie problemów i pomysłów ich rozwiązania - weryfikacja pomysłów rozwiązania - porządkowanie i stosowanie uzyskanych wyników w nowych zadaniach o charakterze praktycznym lub teoretycznym Metody waloryzacyjne zwane też eksponującymi o dominacji aktywności emocjonalno artystycznej (m. eksponujące): 1. Metody impresyjne 2. Metody ekspresyjne Metody praktyczne cechujące się przewagą aktywności praktyczno technicznej, zmieniającej otoczenie lub stwarzającej nowe jego formy: 1. Metody ćwiczebne 2. Metody realizacji zadań wytwórczych Opis metod Podziału metod we współczesnej dydaktyce jest wiele. W niniejszej pracy przedstawione zostaną główne metody i ich analiza. Pokaz demonstracja przedmiotów, zjawisk, doświadczeń. O metodzie pokazu mówimy wówczas, gdy zajmuje ona znaczną część lekcji i jest podstawą do opanowania przez uczniów określonych wiadomości, umiejętności. Metoda ta ściśle wiąże się z obserwacją. Pogadanka - nauczyciel kieruje rozmową z uczniami zmierzając do osiągnięcia znanego sobie celu, tak krok po kroku uczniowie przechodzą ze stanu niewiedzy w stan wiedzy. Wykład - krótki wykład wprowadzający w szersze zagadnienie, może być urozmaiconym pokazem, fragmentem dialogu z klasą, pytaniami kontrolnymi itp. Metoda zajęć praktycznych różne ćwiczenia w zależności od przedmiotu, np. język polski wypracowania pisemne, zajęcia teatralne; matematyka zajęcia miernicze, modelarskie, kreślarskie itd. Są to różnorodne zadania o charakterze praktycznym pod kierunkiem nauczyciela, w celu opanowania wiedzy o świecie i zastosowania jej w życiu. Do tej grupy metod zaliczamy: 2
- Metodę laboratoryjną doświadczenia, eksperymenty, dłuższe obserwacje powinny być wykonywane wspólnie przez zespół klasowy pod kierunkiem nauczyciela. - Realizację zadań wytwórczych prace użytkowe z drewna, metalu, mas plastycznych, szycie, urządzanie różnych obiektów w szkole. - Metodę ćwiczebną niezbędna dla wytworzenia u uczniów odpowiednich umiejętności i nawyków. Dyskusja najczęściej jej celem jest uzupełnienie wiedzy przez uczniów; wspólne rozwiązywanie problemów przez grupy, klasę, kształtowanie przekonań młodzieży. Metody waloryzacyjne (eksponujące) - to takie, których realizacja związana jest z przeżywaniem. Eksponowanie wartości prowadzi do utożsamienia się ucznia z nimi lub do ich odrzucenia. Ocena nie jest tutaj narzucana (np. przez nauczyciela). Do tej grupy metod zaliczamy: metody impresyjne i ekspresyjne. Metody impresyjne metody te mają szczególne znaczenie dla kształtowania wewnętrznych emocji, przeżyć, ważne jest to czy udało się wywołać głębsze uczucia u wychowanków, wpłynąć pozytywnie na ich system wartości, postawy, sprawić by uczniowie utożsamili się z właściwymi wartościami. Nauczyciel powinien umożliwić uczniowi zapoznanie się z dziełami literackimi, muzycznymi, ciekawą architekturą, dziełami sztuki plastycznej. Zwrócić uwagę można także na: Film - dzieło sztuki, które reprezentuje istotne wartości z punktu widzenia celów kształcenia i wychowania. Do obejrzenia filmu trzeba uczącego przygotować, odpowiednio zmotywować, aby w skupieniu uczestniczył w projekcji filmu. Po obejrzeniu filmu powinna nastąpić wymiana poglądów i wrażeń. Sztuka teatralna - spektakl profesjonalny, do którego uczący się będzie odpowiednio przygotowany. Po zakończeniu spektaklu przedstawia swoje odczucia, ocenę (na piśmie lub w dyskusji). Odbiór wartości na podstawie sztuki teatralnej jest dla ucznia trudniejszy niż na podstawie filmu, dlatego też należy ucznia lepiej przygotować do obejrzenia sztuki. Metody ekspresyjne duże znaczenie mają w kształtowaniu sfery psychicznej, emocjonalnej ucznia poprzez zewnętrzne wyrażanie stanów uczuciowych, wskazanie na właściwe postawy uzewnętrzniana emocji ze względów społecznych oraz zdrowotnych. Do konkretnych przykładów ekspresji należą: - pokaz łączony z przeżyciem stworzenie sytuacji, w której uczestnicy sami wytwarzają bądź odtwarzają określone wartości na oczach widowni. Do najbardziej znanych należą: 3
- przedstawienie szkolne - udział uczniów w przedstawieniu szkolnym w roli: autorów, aktorów, reżyserów; - pokaz prac - pokaz wykonanych przez uczących się prac; - happening - wielowątkowa scenka z udziałem osób i przedmiotów, w której scenariusz dopuszcza przypadkowość sytuacji; - psychodrama - wyrażanie różnych przeżyć w formie improwizowanych scen. - wystawa, ekspozycja - powinna być przestrzegana zgodność prezentowanych wartości z celami i tematyką zajęć lekcyjnych, odpowiednie przygotowanie uczącego się do odbioru prezentowanych eksponatów, zaangażowanie podczas samej prezentacji, ocena i poglądy po prezentacji ich znaczenie. Metoda problemowa uczeń poprzez rozwiązanie problemu zdobywa nową wiedzę teoretyczną oraz praktyczną. W każdym problemie musi być coś znane oraz nieznane. Rozwiązywanie problemu dokonuje się w trzech fazach: a) tworzenie sytuacji problemowej; b) szukanie pomysłów rozwiązania; c) sprawdzenie rozwiązania połączone z usystematyzowaniem nabytych wiadomości. Do metod problemowych należą: Metoda przypadków - polega na rozpatrzeniu przez niewielką grupę uczniów opisu jakiegoś przypadku np. na temat odkryć naukowych, handlu, prawa i rozwiązywania trudności w celu wyjaśnienia tego przypadku. Po otrzymaniu opisu wraz z kilkoma pytaniami, uczestnicy sesji formułują pytania dotyczące tego przypadku, a nauczyciel udziela wyjaśnień. Ważnym krokiem podczas dyskusji jest ustalenie problemu głównego, a następnie rozwiązanie go. Dość często dochodzi do przyjęcia kilku możliwych rozwiązań, następnie do ich konfrontacji, znalezienia różnic, ewentualnych błędów w rozumowaniu uczniów. Metoda gier dydaktycznych wspólną cecha tych metod jest obecność pierwiastka zabawy. Do tej grupy metod zaliczamy: Metodę sytuacyjną wprowadzenie uczniów w jakąś nową dla nich sytuację za pomocą opisu, filmu, fotografii itp., postawienie pytań, które skłaniają do analizy sytuacji. Uczniowie muszą podjąć decyzję w sprawie jej rozwiązania, a następnie przewidzieć skutki tej decyzji. Sytuacje przedstawione uczniom mają charakter fikcyjny, prospektywny, nie nawiązują do ich wcześniejszego doświadczenia, powinny charakteryzować się pewnego rodzaju złożonością, za takim lub innym rozwiązaniem powinny przemawiać argumenty na tak i na nie. 4
Metoda symulacyjna odtwarzanie przez uczniów sytuacji prawdziwych, autentycznych, mających charakter retrospektywny. Są to sytuacje, które wymagają rozwiązania, podjęcia decyzji, wyboru, co do rzeczywistej sytuacji. Uczniowie podejmują próbę odtworzenia rzeczywistości, prowadzą do ustalenia modelu symulacyjnego o charakterze słownym, matematycznym, przedmiotowym lub technicznym. Metoda inscenizacyjna odgrywanie różnych ról, odtwarzanie sytuacji rzeczywistych lub fikcyjnych (wydarzenia historyczne, biografie sławnych ludzi, sceny z życia, legendy). Burza mózgów giełda pomysłów, wszystkie pomysły rozwiązania danego problemu są notowane np. na tablicy, po zebraniu wszystkich pomysłów następuje ich ocena i wybranie najbardziej wartościowych. Gry decyzyjne doskonalą umiejętności podejmowania decyzji w stosunkowo krótkim czasie i w warunkach konkurencji. Istotą gier decyzyjnych jest przydział uczącym się ról (np. dyrektora przedsiębiorstwa), których odegranie nie polega na wypowiadaniu nauczonego tekstu, ale na prezentacji myśli, stanowisk formułowanych szybko tu i teraz. Tok zajęć prowadzonych metodą gier decyzyjnych obejmuje następujące etapy: sformułowanie przez nauczyciela problemu, przydział ról uczącym się oraz przekazanie im warunków wyjściowych, szczegółowe wyjaśnienie zasady gry, w tym ponowne omówienie warunków wyjściowych, prowadzenie dialogów i prezentacja pomysłów rozwiązania problemów zgodnie z kompetencjami wynikającymi z przydzielonych ról, przyjęcie decyzji odnośnie dalszej strategii działania, podjęcie kilku decyzji wykonawczych, ocena postaw i zachowań grających przez nauczyciela, ocena przyjętych decyzji przez nauczyciela Gry psychologiczne - można wykorzystać je w szkole, klasie, świetlicy terapeutycznej, na wycieczce, spotkaniu towarzyskim. Pomagają w rozwijaniu umiejętności indywidualnych i grupowych, budzą wrażliwość na problemy innych, przełamują bariery między ludźmi, są okazją do ekspresji uczuć, a także do szukania nowych sposobów zachowania. Wyróżniamy: gry służące rozwojowi społecznemu, gry służące rozwojowi osobistemu, gry na koncentrację, gry wprowadzające (np. w środowisko grupy). Metody nauczania ruchu dzielimy na: 1. Syntetyczną (całości) - polega na nauczania określonego ćwiczenia ruchowego w całości, od początku w pełnej formie. Jest to podstawowa metoda nauczania ruchu np. w grach i zabawach ruchowych; 5
2. Analityczną (części) - polega na nauczania poszczególnych elementów ćwiczenia, czyli rozłożeniu ćwiczenia na elementy pierwsze. Nauczanie rozpoczyna się od elementów prostych, łatwych. Po opanowaniu przez ćwiczących podstawowych elementów ćwiczenia, należy przejść do bardziej złożonych, by w efekcie końcowym uczeń opanował dane ćwiczenie w całości. Stosując tą metodę należy pamiętać, że poszczególne elementy nie stanowią efektu docelowego, lecz dopiero w połączeniu przyjmują pełną postać ćwiczenia. Metodą tą stosuje się głównie w nauczania trudnych, złożonych ćwiczeń gimnastycznych, elementów gier sportowych, lekkiej atletyki, pływania; 3. Złożoną (kombinowana) stanowi połączenie dwóch powyższych metod, w zależności od celu i możliwości uczących się, można wplatać elementy proste w proces nauki całego ćwiczenia. Metoda ta jest kolejnym następstwem wyuczenia metodą całościową, częściami i znowu całościową. Taka kolejność metod nauczania ma największe zastosowanie w praktyce sportowej. W nauczaniu ważne jest stosowanie różnych metod, które powinny mieć wszechstronne oddziaływanie na uczącego się, zwłaszcza w ruchach bardziej złożonych; Metody wykonania ćwiczeń (intensyfikująca zajęć wf), czyli sposobu wykonania ćwiczeń można podzielić na: 1. Ciągłą - charakteryzuje się równomiernym obciążeniem i stałą umiarkowaną intensywnością do 50% możliwości maksymalnych. Wysiłek ten odbywa się w warunkach tlenowych (optymalna podarz tlenu, w stosunku do zapotrzebowania), tętno nie powinno przekraczać 160 uderzeń na minutę. 2. Powtórzeniową - w metodzie tej intensywność pracy zachodzi nie w wysiłku jednorazowym, lecz w powtarzanych wysiłkach o różnej intensywności z szczegółowym opisem serii ćwiczeń oraz określonej liczbie powtórzeń; 3. Zmienną - polega na stosowaniu ćwiczeń o zmiennej intensywności i różnym czasie trwania. Podstawowym założeniem tej metody jest wyzwolenie dużej ilości wysiłku o zmiennej intensywności; 4. Interwałową - istotą tej metody jest dzielenie całego wysiłku na części i wykonywanie go wielokrotnie z krótkimi przerwami w postaci aktywnego wypoczynku (trucht, marsz). Przerwy nie pozwalają na całkowity odpoczynek i każdy następny wysiłek jest wykonywany na tle nie zlikwidowanych objawów zmęczenia; 6
Metoda prowadzenia zajęć natomiast dzielimy na: 1. Twórczą - uczeń steruje się wewnętrznie. Jest on podmiotem i przedmiotem. Zadania ruchowe realizowane na zajęciach mają charakter samodzielnych i otwartych problemów; 2. Odtwórczą - uczeń stanowi przedmiot reagujący na bodźce zewnętrzne, jest sterowany zewnętrznie przez nauczyciela Nauczyciel decyduje i ściśle wyznacza czynności ucznia, który je odtwarza i przez wielokrotne powtarzanie ich opanowuje je i doskonali technikę wykonania; 3. Problemową - polegającą na stworzeniu w procesie lekcyjnym sytuacji problemowych (zadaniowych). Założenia tej metody: - stawiane zadania ruchowe muszą być możliwe do wykonania przez dzieci; - stopniowym wzbogaceniem zadań ruchowych; - umożliwienie indywidualnych rozwiązań sytuacji problemowych; 4. Opowieści ruchowej nauczyciel poprzez opowiadanie uaktywnia wyobraźnię dziecka i skłania je do odtwarzania ruchem treści opowiadania, przedstawienie czynności ludzi dorosłych, sposoby zachowania się zwierząt, roślin, poruszania się pojazdów. Nauczyciel opiera się na wyobraźni dziecka, na jego doświadczeniach, obserwacjach ludzi i świata przyrody. Stosujemy je w klasach nauczania początkowego; 5. Ścisłą - czynności nauczyciela polegają na wyjaśnianiu celu ćwiczenia, demonstrowaniu ćwiczeń, objaśnianiu, korygowaniu popełnianych błędów oraz ocenie wykonania. Czynności ucznia ograniczają się do wykonania poleceń nauczyciela. Formy prowadzenia zajęć Forma prowadzenia zajęć obejmuje zewnętrzne warunki nauczania, dobór uczniów i nauczycieli, połączenie ich w odpowiednie grupy, współpracę grup i jednostek ze sobą. Formy prowadzenia zajęć - forma frontalna; - forma indywidualna; - forma zajęć w zespołach; 7
- forma zajęć w zespołach z dodatkowymi zadaniami; - forma stacyjna; - forma obwodu ćwiczebnego; - forma strumieniowa - tor przeszkód. Forma frontalna wszyscy uczestnicy wykonują równocześnie identyczne ćwiczenia pod względem techniki, ilości powtórzeń, tempa, realizowanych w różnych formach ustawień. Ułatwia nauczycielowi - narzucenie całej grupie pożądanej intensywności ćwiczeń (ilości powtórzeń, tempo wykonania, wprowadzanie przerw wypoczynkowych), obserwację i kontrolę wszystkich uczniów podczas wykonywania poszczególnych zadań. Stosuje się tą metodę głównie do przeprowadzenia ćwiczeń wymagających kontroli jakości i intensywności wykonania. Forma indywidualna - uczniowie mają pełną swobodę i ćwiczą według własnego pomysłu, nierozerwalnie związana z twórczymi metodami realizacji zadań ruchowych. Ułatwia nauczycielowi stosowanie metod kreatywnych, zwiększa aktywność ucznia. Stosowana jest przy realizacja zadań problemowych, gdy dana jest pełna swoboda wykonawcy lub poczynania ucznia są w małym stopniu ograniczone, np. prowadzenie rozgrzewki z wykorzystaniem formy indywidualnej. Zwiększa się jej udział wraz z wiekiem ćwiczących. Forma zajęć w zespołach stosuje się podczas gier i zabaw, gdy dzielimy klasę na zespoły (grupy), a każdy zespół wykonuje zadania na swoim stanowisku, w ramach każdego zespołu uczniowie pojedynczo lub w parach przystępują do wykonania ćwiczenia, po czym wstępują do zespołu, uczniowie oczekujący są obserwatorami lub pełnią czynności zabezpieczające. Można przeprowadzić ją w trybie równoległym, gdy wszystkie zespoły wykonują identyczne zadania, możliwe jest stawianie przed celowo dobranymi zespołami (zastępy sprawnościowe) tego samego zadania, lecz o różnym stopniu trudności oraz w trybie zmiennym, czyli wykonywanie przez poszczególne zespoły, na każdym wyznaczonym stanowisku, innych zadań, po upływie określonego czasu następuje zmiana zespołów. Stosowana jest w przypadku zaplanowania w lekcji ćwiczeń trudnych technicznie, wymagających aktywnej postawy nauczyciela w formie asekuracji, ochrony czy pomocy. Forma zajęć w zespołach z zadaniami dodatkowymi - przebieg zbliżony do formy zajęć w zespołach, jednak aby skrócić czas oczekiwania uczniów na wykonanie zadania podstawowego wprowadza się dodatkowe, istotne gdy w zespole jest znaczna liczba uczniów. Zasady doboru zadań dodatkowych - powinny angażować inne partie mięśniowe niż te, które są obciążone przy zadaniu podstawowym, struktura ruchu zadania dodatkowego nie może być 8
diametralnie inna niż zadanie podstawowe utrudnia proces nauczania, powinny mieć charakter wyrównawczy, gdy ćwiczenie podstawowe wymaga dużego wysiłku i koncentracji, powinno to być zadanie proste, znane i dostępne dla wszystkich, by objaśnienie było jak najkrótsze i nie wymagało zbytniej koncentracji uwagi. Forma stacyjna - uczniowie ćwiczą strumieniem na wielu stacjach, które składają się na obwód stacyjny, stosuje się wówczas, gdy zadaniem jest utrwalenie umiejętności i nawyków lub doskonalenie zdolności motorycznych. Forma obwodowa - wyznaczenie na pewnej przestrzeni zamkniętego obwodu złożonego z kilku stanowisk ćwiczebnych, na których uczeń kolejno wykonuje wyznaczone zadania ruchowe, o określonej ilość powtórzeń, lub w określonym czasie, mając z góry wyznaczoną długość przerwy na przemieszczenie i odpoczynek. Cechy charakterystyczne obwodu ćwiczebnego: przydzielenie uczniów do każdego stanowiska przed rozpoczęciem ćwiczeń na obwodzie, rozpoczęcie ćwiczeń na sygnał i wykonywanie ich jednocześnie przez wszystkich uczniów w każdym zespole, zakończenie ćwiczenia na sygnał lub po wykonaniu określonej liczby powtórzeń, przeznaczenie przerwy odpoczynkowej na przejście do kolejnego stanowiska i przygotowanie się do podjęcia na nim ćwiczenia, całkowite pokonanie obwodu następuje w momencie, gdy uczniowie znajdą się na stanowisku, od którego rozpoczynali. Wskazówki organizacyjno-metodyczne: na jednym stanowisku może znajdować się kilka osób, dokładnie określić czas ćwiczenia lub liczbę powtórzeń oraz czas przerwy, objaśnienia ćwiczeń połączyć z pokazem. Możliwości: zwiększenie liczby powtórzeń, zwiększenie całego obwodu, zwiększenie intensywności pojedynczego ćwiczenia, skrócenie przerw między ćwiczeniami na poszczególnych stanowiskach, obciążenie ok. 50-60% maksymalnych możliwości wyznaczonych w postaci liczby prawidłowych powtórzeń w ciągu 1 min. Literatura 1. Hamer H., Klucz do efektywności nauczania. Poradnik dla nauczycieli, MEN, Warszawa 1994. 2. Kruszewski K., Sztuka nauczania. Czynności nauczyciela, PWN, Warszawa 1995. 3. Łukasiewicz M., Sukces w szkole, Ośrodek Doskonalenia umiejętności, Poznań 1999. 4. Maszczak T. Metodyka Wychowania Fizycznego. AWF Warszawa 1997. 5. Okoń W., Nowy słownik pedagogiczny, Wyd. Żak, Warszawa1996. 6. Okoń W. Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej, Wyd. Żak 2003. 9
7. Pasternak E., Materiały z metodyki kształcenia upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim w szkole specjalnej, Wyd. Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej, Lublin 1994. 8. Taraszkiewicz - Kotańska M., Zasady skutecznej komunikacji w nauczaniu i wychowaniu, Wyd. Verlag Dashöfer Sp. z.o.o., Warszawa 2003. Opracował: Dr Mariusz Hrycyna 16.01.2012 10