ANALIZA STATYSTYCZNA WYPADKÓW KOLEJOWYCH I DROGOWYCH ORAZ ICH KOSZTÓW

PRACE NAUKOWE POLITECHNIKI WARSZAWSKIEJ z. 119 Transport 2017 Franciszek Tomaszewski Politechnika Poznańska, Wydział Maszyn Roboczych i Transportu Sylwin Tomaszewski Instytut Pojazdów Szynowych TABOR ANALIZA STATYSTYCZNA WYPADKÓW KOLEJOWYCH I DROGOWYCH ORAZ ICH KOSZTÓW Rękopis dostarczono, lipiec 2017 Streszczenie: W artykule przedstawiono definicje wypadków komunikacyjnych dla transportu szynowego i samochodowego. Przeprowadzono analizę wypadków kolejowych i drogowych oraz zaprezentowano strukturę przyczyn ich powstawania z ukierunkowaniem na układ hamulcowy. Zaprezentowano i omówiono skutki wypadków w transporcie kolejowym i transporcie drogowym z uwzględnieniem kosztów finansowych i społecznych oraz ich wpływ na środowisko i zewnętrzne koszty transportu. W pracy przedstawiono także przykłady jednych z najważniejszych wypadków kolejowych i drogowych ostatnich lat. Słowa kluczowe: wypadki komunikacyjne, koszty, hamulec 1. WPROWADZENIE Podstawowymi gałęziami transportu, w których dochodzi do wypadków komunikacyjnych są: transport kolejowy i transport drogowy. Ogólnodostępne źródła definiują wypadek komunikacyjny, jako zdarzenie w ruchu lądowym, morskim lub powietrznym, w którym uczestniczy co najmniej jeden pojazd (z napędem silnikowym lub bez takiego napędu) oraz którego skutkiem są szkody w majątku lub szkody na osobach w nim uczestniczących. Jednak w kolejnictwie, zgodnie z ustawą o transporcie kolejowym [5], rozróżniamy następujące pojęcia: Wypadek niezamierzone nagłe zdarzenie lub ciąg takich zdarzeń z udziałem pojazdu kolejowego, powodujące negatywne konsekwencje dla zdrowia ludzkiego, mienia lub środowiska. Do wypadków zalicza się w szczególności: kolizje, wykolejenia, zdarzenia na przejazdach, zdarzenia z udziałem osób spowodowane przez pojazd kolejowy będący w ruchu, a także pożar pojazdu kolejowego. Wypadek poważny wypadek spowodowany kolizją, wykolejeniem pociągu lub innym podobnym zdarzeniem z przynajmniej jedną ofiarą śmiertelną lub przynajmniej pięcioma

468 Franciszek Tomaszewski, Sylwin Tomaszewski ciężko rannymi lub powodujący znaczne zniszczenie pojazdu kolejowego, infrastruktury kolejowej lub środowiska, które mogą zostać natychmiast oszacowane przez komisję badającą wypadek na co najmniej 2 mln, mający oczywisty wpływ na regulacje bezpieczeństwa kolei lub na zarządzanie bezpieczeństwem. Natomiast zgodnie z definicją wg zarządzenia nr 635 Komendanta Głównego Policji z dnia 30 czerwca 2006 r. w sprawie metod i form prowadzenia przez Policję statystyki zdarzeń drogowych, rozróżniamy dwa rodzaje zdarzeń drogowych: Wypadek drogowy jest to zdarzenie drogowe, które pociągnęło za sobą ofiary w ludziach, w tym także u sprawcy tego zdarzenia, bez względu na sposób zakończenia sprawy. Kolizja drogowa jest to zdarzenie drogowe, które pociągnęło za sobą wyłącznie straty materialne. Celem pracy jest analiza statystyczna liczby wypadków w transporcie kolejowym i drogowym oraz porównanie kosztów, jakie są ponoszone w wyniku skutków wypadków komunikacyjnych w transporcie kolejowym jak i w transporcie drogowym. Szczegółowa analiza wypadków jest sporządzana w oparciu o statystyki, prowadzone przez Komendę Główną Policji i Urząd Transportu Kolejowego. Dlatego w artykule zostaną omówione ogólne koszty wypadków kolejowych i drogowych oraz ogólna struktura wypadków komunikacyjnych z ukierunkowaniem na niezdatność układu hamulcowego jednego z podstawowych elementów pojazdu mechanicznego i kluczowego układu w kwestii zapewnienia bezpieczeństwa zarówno użytkownikom pojazdów jak i osobom oraz przedmiotom znajdującym się w ich otoczeniu oraz ich ogólne skutki i koszty. Wstępna analiza wypadków oraz ich kosztów została przedstawiona w artykule [2]. 2. ZESTAWIENIE ORAZ STRUKTURA WYPADKÓW KOLEJOWYCH I DROGOWYCH Na rysunku 1 przedstawiono zestawienie wypadków kolejowych i drogowych w Polsce z ostatnich lat na podstawie danych opublikowanych przez Policję oraz Urząd Transportu Kolejowego. Można na nim zauważyć, że liczba wypadków w transporcie drogowym jest kilkadziesiąt razy większa niż w przypadku transportu szynowego. Wynik ten jest ściśle związany z ilością samochodów poruszających się po drogach w stosunku do liczby pociągów, oraz z kolizyjnością infrastruktury drogowej w porównaniu z wydzielonymi szlakami kolejowymi. Optymistyczny akcent tego zestawienia to fakt, że z roku na rok liczba wypadków, zarówno drogowych jak i kolejowych, maleje [2]. Na rysunkach 2 i 3 zaprezentowano strukturę wypadków drogowych w latach 2009 2010. Wynika z nich, że zły stan techniczny pojazdów odpowiada za wypadki na drogach tylko w 0,2%, co może świadczyć o wysokim poziomie stanu technicznego pojazdów eksploatowanych na Polskich drogach. Po szczegółowym przeanalizowaniu wypadków spowodowanych złym stanem technicznym zaważamy, że układ hamulcowy jest trzecim w kolejności, zaraz po oświetleniu i ogumieniu, sprawcą wypadków drogowych [2].

Analiza statystyczna wypadków kolejowych i drogowych oraz ich kosztów 469 Rys. 1. Zestawienie wypadków kolejowych i drogowych w latach 2009-2015 [2, 3, 10] Rys. 2. Struktura wypadków drogowych wg sprawstwa w latach 2009-2010 [2, 8, 9] Rys. 3. Struktura wypadków drogowych spowodowanych złym stanem technicznym pojazdów w latach 2009-2010 [2, 8, 9]

470 Franciszek Tomaszewski, Sylwin Tomaszewski W przypadku transportu kolejowego, stan techniczny taboru odgrywa zdecydowanie większą rolę. Na rysunku 4 widać, że awarie pojazdów szynowych stanowią aż 11% wszystkich przyczyn wypadków kolejowych w latach 2009 2010. Rys. 4. Podział zdarzeń kolejowych ze względu na przyczynę pierwotną zdarzenia w latach 2009-2010 [1, 2] Rys. 5. Źródła techniczne zdarzeń kolejowych w latach 2009-2010 [1, 2]

Analiza statystyczna wypadków kolejowych i drogowych oraz ich kosztów 471 Dane z rysunku 5 pokazują, że układ hamulcowy znajduje się na drugim miejscu, zaraz po zestawach kołowych, wśród źródeł technicznych wypadków kolejowych. Jego awarie były przyczyną zdarzeń kolejowych w latach 2009 i 2010 aż w 11% [2]. Z powyższych danych można zauważyć także, że awarie układów hamulcowych występują zarówno w transporcie drogowym jak i transporcie kolejowym i proporcjonalnie w równej mierze przyczyniają się do powstawania wypadków komunikacyjnych. Dlatego wykrywanie niezdatności układów hamulcowych jako jednych z podstawowych przyczyn wypadków komunikacyjnych powodowanych przez pojazdy mechaniczne, powinno ciągle należeć do najważniejszych zadań diagnostyki technicznej. 3. SKUTKI I KOSZTY WYPADKÓW ORAZ ICH WPŁYW NA ŚRODOWISKO Najważniejszym skutkiem i jednocześnie najwyższym kosztem każdego wypadku jest śmierć człowieka. Na rysunku 6 przedstawiono zestawienie liczby ofiar śmiertelnych z podziałem na wypadki drogowe i kolejowe. Z jego analizy wynika, że w transporcie drogowym ginie rocznie ponad dziesięć razy więcej osób niż w transporcie kolejowym. Jest to jednak ściśle związane z liczbą wypadków omówioną w rozdziale 2. Rys. 6. Liczba ofiar śmiertelnych wypadków komunikacyjnych w latach 2009-2015 [2, 3, 10] Rys. 7. Liczba osób rannych w wypadkach komunikacyjnych w latach 2009-2015 [2, 3, 10]

472 Franciszek Tomaszewski, Sylwin Tomaszewski W przypadku osób rannych sytuacja wygląda podobnie. Dane na rysunku 7 wykazują nawet średnio trzystukrotnie większą liczbę ofiar dla transportu drogowego w porównaniu z kolejowym. Rozpatrując dalsze skutki wypadków komunikacyjnych należy skupić się na kosztach ekonomicznych i społecznych, które możemy podzielić na [7]: bezpośrednie koszty medyczne i rehabilitacji, koszty uszkodzenia mienia (pojazdów, infrastruktury, itp.), koszty administracyjne (policji, straży pożarnej, pogotowia, sądowe, ubezpieczycieli, itp.). pośrednie straty PKB (utracona produkcja, niezrealizowana konsumpcja, itp.), koszty ludzkie (ból i cierpienie ofiar i ich rodzin, utrata jakości życia, itp.), dodatkowe (straty czasu, zwiększenie zużycia paliwa, zanieczyszczenie środowiska, itp.). Zgodnie z powyższym podziałem, na rysunku 8 przedstawiono strukturę udziału poszczególnych kategorii kosztów zdarzeń drogowych w Polsce dla przykładowego roku 2015. Z rysunku wynika, ze największe koszty zostają ponoszone na ciężko ranne ofiary wypadków, co jest spowodowane kosztami długoletniego leczenia i rehabilitacji oraz wypłatami rent inwalidzkich i odszkodowań. Są to istotne koszty zewnętrzne transportu. Rys. 8. Struktura kosztów zdarzeń drogowych w Polsce w 2015 roku [7] Biorąc pod uwagę koszty finansowe wypadków komunikacyjnych zaprezentowane na rysunkach 9 i 10 możemy zauważyć ogrom strat finansowych oraz rozbieżne tendencje zmiany kosztów z biegiem czasu. Obniżenie kosztów w kolejnictwie jest spowodowane zmniejszeniem ilości zdarzeń o charakterze znaczących wypadków oraz bardziej rzetelnym kalkulowaniem kosztów przez wszystkie podmioty sektora kolejowego [4]. Analiza poziomu zdarzeń drogowych w ostatnich latach wykazuje, że pomimo spadkowemu trendowi statystyk, rozwój metod obliczeniowych i dynamiczny wzrost cen jednostkowych, generują coraz wyższe koszty ekonomiczne i społeczne wypadków drogowych [7].

Analiza statystyczna wypadków kolejowych i drogowych oraz ich kosztów 473 Rys. 9. Koszty (mld zł) wypadków i kolizji drogowych w Polsce w latach 2010 2015 [2, 6, 7] Rys. 10. Koszty (mln EURO) znaczących wypadków kolejowych w Polsce w latach 2010 2015 [2, 4] Na rysunku 11 przedstawiono koszty zdarzeń kolejowych w latach 2009 2010 nie uwzględniając w nich kosztów poniesionych na ofiary wypadków. Wynika z niego, że największy udział w tych kosztach mają koszty wewnętrzne kolei poniesione na straty w pojazdach ponad 58% wszystkich kosztów i na straty w infrastrukturze prawie 34% [2]. Rys. 11. Koszty zdarzeń kolejowych w latach 2009-2010 [1,2]

474 Franciszek Tomaszewski, Sylwin Tomaszewski Na rysunkach od 12 do 15 przedstawiono zdjęcia z najbardziej poważnych katastrof kolejowych ostatnich lat, w których zginęło łącznie 20 osób, ponad 160 osób zostało rannych i omal nie doszło do katastrofy ekologicznej z powodu wycieku 70 ton mazutu (ciężki olej opałowy stosowany m.in. jako paliwo do statków) w pobliżu jeziora w Swarzędzu. Rys. 12. Katastrofa kolejowa pod Szczekocinami - 3 marca 2012 [15] Rys. 13. Katastrofa kolejowa na przejeździe w Mostach - 28 kwietnia 2011 [12] Rys. 14. Katastrofa kolejowa w Swarzędzu - 19 lutego 2007 [2] Rys. 15. Katastrofa kolejowa w Babach - 12 sierpnia 2011 [14] Natomiast na rysunkach 16 i 17 pokazano zdjęcia z jednych z najtragiczniejszych wypadków drogowych w Polsce w ostatnich latach. W wypadku z udziałem busa w Chrzczonowicach w 2011 roku zginęło 8 osób a 10 zostało rannych, a w wypadku busa pod Nowym Miastem nad Pilicą zginęło 18 osób a 1 została ranna. Rys. 16. Katastrofa drogowa w Chrzczonowicach 15 czerwca 2011 [11] Rys. 17. Katastrofa drogowa pod Nowym Miastem nad Pilicą 12 października 2010 [13]

Analiza statystyczna wypadków kolejowych i drogowych oraz ich kosztów 475 Biorąc pod uwagę koszty wypadków, jako koszty zewnętrzne transportu, spowodowanych niezdatnościami układów hamulcowych oraz ich skutków (zdjęcia), problem poprawności działania układów hamulcowych jest bardzo ważny dla poprawnego i bezpiecznego funkcjonowania systemu transportowego. 4. PODSUMOWANIE Głównym celem pracy było zestawienie i porównanie, dla przykładowego okresu, kosztów jakie są ponoszone podczas wypadków komunikacyjnych zarówno w transporcie kolejowym jak i w transporcie drogowym. Analiza kosztów wszystkich wypadków wykazała, że stanowią one istotną część kosztów zewnętrznych transportu. Koszty te mogą występować w bardzo szerokim zakresie, ponieważ są to nie tylko koszty ekonomiczne, ale także społeczne. Analiza wypadków komunikacyjnych pozwala zauważyć, że liczba wypadków w transporcie drogowym jest kilkadziesiąt razy większa niż w przypadku transportu szynowego (w 2015 r. w transporcie drogowym odnotowano 32967 wypadków a w transporcie kolejowym 638). Podobnie wygląda także wartość kosztów poniesionych w związku z tymi wypadkami (w 2015 r. w transporcie drogowym koszty związane z wypadkami wyniosły 48,2 mld zł, natomiast w transporcie kolejowym 163,37 mln EURO). Z danych przedstawionych w artykule wynika, że niezdatności układów hamulcowych wśród technicznych źródeł struktury wypadków, w obydwu typach transportu, w równej mierze przyczyniają się do powstawania wypadków komunikacyjnych. Bibliografia 1. Ryś T., Sitarz M.: Analiza zdarzeń kolejowych w Polsce w latach 2009 2010. Katowice 2012. 2. Tomaszewski F., Tomaszewski S.: Analiza wypadków z powodu niezdatności układów hamulcowych. Pojazdy Szynowe 4/2015 3. Urząd Transportu Kolejowego: Ocena Funkcjonowania Rynku Transportu Kolejowego i Stanu Bezpieczeństwa Ruchu Kolejowego w 2015 roku. 4. Urząd Transportu Kolejowego: Raport w sprawie bezpieczeństwa transportu kolejowego w Polsce w 2015 r. Warszawa, wrzesień 2016. 5. Ustawa o transporcie kolejowym. (Dz.U. z 2003 r. nr 86, poz. 789, z późn. zm.). 6. Wycena kosztów wypadków i kolizji drogowych na sieci dróg w Polsce na koniec roku 2014. Instytut Badawczy Dróg i Mostów Zakład Ekonomiki. Warszawa, listopad 2015. 7. Wycena kosztów wypadków i kolizji drogowych na sieci dróg w Polsce na koniec roku 2015. Instytut Badawczy Dróg i Mostów Zakład Ekonomiki. Warszawa, listopad 2016. 8. Wypadki drogowe w Polsce w 2009 roku. Komenda Główna Policji Biuro Prewencji i Ruchu Drogowego Wydział Ruchu Drogowego. Warszawa 2010. 9. Wypadki drogowe w Polsce w 2010 roku. Komenda Główna Policji Biuro Prewencji i Ruchu Drogowego Wydział Ruchu Drogowego. Warszawa 2011.

476 Franciszek Tomaszewski, Sylwin Tomaszewski 10. Wypadki drogowe w Polsce w 2015 roku. Komenda Główna Policji Biuro Prewencji i Ruchu Drogowego Wydział Ruchu Drogowego. Warszawa 2016. 11. http://www.motofakty.pl/artykul/wypadek-busa-w-chrzczonowicach-opona-przyczyna-tragedii.html 12. http://www.se.pl/wiadomosci/polska/katastrofa-kolejowa-w-mostach-ciezarowka-przewrociapociag_182859.html 13. http://www.tvn24.pl/raporty/wypadek-busa-pod-nowym-miastem-nad-pilica,309 14. https://pl.wikipedia.org/wiki/katastrofa_kolejowa_w_babach 15. https://pl.wikipedia.org/wiki/wypadki_kolejowe_w_polsce THE COSTS OF RAIL AND ROAD ACCIDENTS IN THE CONTEXT OF FAULTS IN BRAKE SYSTEMS Summary: The article presents the definitions of traffic accidents for rail and road transport. Analysis of railway and road accidents were conducted and the structure of the causes of their occurrence with a focus on the braking system was presented. The impact of road and rail transport accidents on the financial and social costs and their impact on the environment and external transport costs has been presented and discussed. The paper also presents examples of some of the most important railway and road accidents in recent years. Keywords: communication accidents, costs, brake