Zmiany w strukturze popytu na światowym rynku usług skutki dla Polski

UNIERSYTET SZCZECIŃSKI YDZIAŁ NAUK EKONOMICZNYCH I ZARZĄDZANIA Katarzyna Nowacka-Bandosz Zmiany w strukturze popytu na światowym rynku usług skutki dla Polski Autoreferat pracy doktorskiej Promotor: dr hab. prof. US Halina Nakonieczna-Kisiel Uniwersytet Szczeciński ydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania Katedra Handlu Zagranicznego i Międzynarodowych Stosunków Ekonomicznych Recenzenci: dr hab. prof. UG Krystyna Żołądkiewicz Uniwersytet Gdański ydział Ekonomiczny Instytut Handlu Zagranicznego Zakład Międzynarodowych Stosunków Ekonomicznych prof. zw. dr hab. Jerzy Dudziński Uniwersytet Szczeciński ydział Nauk Ekonomicznych i Zarządzania Katedra Handlu Zagranicznego i Międzynarodowych Stosunków Ekonomicznych Szczecin 2012

Spis treści 1. Uzasadnienie wyboru tematu rozprawy... 3 2. Cele rozprawy oraz hipoteza... 3 3. Metody badawcze i źródła... 4 4. Struktura pracy... 5 5. yniki badań... 6 6. nioski końcowe... 16

1. Uzasadnienie wyboru tematu rozprawy zrost znaczenia usług w gospodarce światowej jest prawidłowością ekonomiczną i konsekwencją rozwoju cywilizacyjnego oraz wymogiem uzyskania awansu gospodarczego poszczególnych krajów. Szanse na poprawę pozycji na światowym rynku mają te państwa, których oferta eksportowa w usługach dostosowana jest do międzynarodowego zapotrzebowania importowego, natomiast brak takiego dostosowania może je skazywać na margines światowego handlu w tym zakresie. Powstała zatem potrzeba przeprowadzenia badań ukazujących przekształcenia w strukturze światowego importu usług, aby określić ich skutki dla krajów realizujących podaż eksportową. Zainteresowanie autorki tą problematyką wynikało również z faktu, że w dotychczasowych opracowaniach z dziedziny międzynarodowych stosunków gospodarczych obrotom usługowym poświęca się wprawdzie coraz więcej uwagi, jednak ich analizy dotyczą głównie usług nieczynnikowych. Sytuacja ta nie w pełni ukazuje zatem przekształcenia zachodzące w światowym handlu usługami ogółem i ich skutki. Zapotrzebowanie na usługi czynnikowe świadczone przez kapitał i pracę stanowi bowiem aż około połowy światowego importu usług ogółem. Zgłaszają je zarówno kraje wysoko rozwinięte jak i rozwijające się, podczas gdy ich zdolności do obsługi tych usług kształtują się różnie. Niedostosowanie wielkości, a zwłaszcza struktury podaży eksportowej usług do istniejącego szeroko pojętego popytu importowego, skazuje wiele krajów, w tym głównie słabiej rozwiniętych, nie tylko na jeszcze bardziej marginalną rolę na rynku światowym, ale również na większe trudności płatnicze. Problemów tych nie ukazuje w pełni analiza obrotów usługami nieczynnikowymi. 2. Cele rozprawy oraz hipoteza Celem pracy jest próba odpowiedzi na pytania, w jakim zakresie występuje zjawisko dostosowania struktury eksportu usług czynnikowych i nieczynnikowych do przekształceń zachodzących w strukturze rodzajowej zapotrzebowania importowego na te usługi oraz jakie są skutki tych procesów nie tylko dla wywozu krajów wysoko rozwiniętych i rozwijających się, ale przede wszystkim dla Polski. Eksport usług jest bowiem drugim po towarach ważnym elementem naszych wpływów dewizowych. 3

Aby tak sformułowany cel zrealizować należało dodatkowo: 1) Zidentyfikować czynniki determinujące zmiany w światowym zapotrzebowaniu na usługi. 2) Określić przekształcenia w rozmiarach i strukturze światowego importu usług czynnikowych i nieczynnikowych. 3) Dokonać oceny procesów dostosowania światowej podaży usług do struktury zapotrzebowania rynku światowego. 4) Dokonać oceny zmian w rozmiarach i strukturze polskiego eksportu usług czynnikowych i nieczynnikowych. 5) Określić możliwości zmiany struktury polskiego eksportu usług czynnikowych i nieczynnikowych w zakresie dostosowania do światowego popytu importowego. Postawione cele stały się podstawą do sformułowania następujących hipotez badawczych: 1) warunkach dokonujących się przekształceń w strukturze światowego zapotrzebowania na usługi Polska ma niewielkie szanse na poprawę międzynarodowej konkurencyjności usług, a zatem i na wyraźną zmianę pozycji zajmowanej w ich światowym eksporcie. 2) Dotychczasową pozycję Polski w światowym eksporcie usług mogą w niewielkim zakresie zwiększyć jedynie posiadane przewagi konkurencyjne w usługach transportowych, podróżach, usługach budowlanych oraz nowo rozwijane przewagi w usługach biznesowych. 3. Metody badawcze i źródła pracy wykorzystano odpowiednie metody badawcze, które umożliwiły weryfikację sformułowanych problemów badawczych oraz osiągniecie postawionych celów. części teoretycznej przeprowadzono krytyczną analizę literatury przedmiotu z zakresu międzynarodowych stosunków ekonomicznych, finansów międzynarodowych, handlu zagranicznego oraz ekonomiki usług. Pozwoliła ona na klasyfikację usług oraz zidentyfikowanie czynników determinujących zmiany w światowym zapotrzebowaniu na usługi. Natomiast metody statystyczne umożliwiły określenie przekształceń zachodzących w strukturze światowego zapotrzebowania na usługi oraz w zakresie 4

dostosowania podaży eksportowej, a przez to i ich skutków dla podmiotów realizujących eksport usług. pracy wykorzystano dane statystyczne uzyskane z baz danych Światowej Organizacji Handlu (TO), Konferencji Narodów Zjednoczonych ds. Handlu i Rozwoju (UNCTAD), Międzynarodowego Funduszu alutowego (IMF), Eurostatu oraz Narodowego Banku Polskiego. badaniach nad światowym importem usług czynnikowych i nieczynnikowych wykorzystano główne charakterystyki statystyki opisowej w zakresie analizy struktury w przekrojach rodzajowych i geograficznych. odniesieniu do głównych eksporterów usług przeprowadzono badania wskaźników konkurencyjności międzynarodowej, takich jak wskaźnik ujawnionej przewagi względnej, wskaźnik specjalizacji międzynarodowej, wskaźnik intensywności i struktury handlu wewnątrzgałęziowego oraz wskaźnik dopasowania struktury podaży eksportowej do struktury popytu importowego partnerów. Badania przekształceń w światowym popycie usług obejmują okres od roku 1980 do 2010. Analiza ich skutków dla polskiego eksportu dotyczy lat 1994 2010. Skrócenie okresu badawczego zostało podyktowanie trudnościami skompletowania pełnych i porównywalnych danych statystycznych, w badanych przekrojach podmiotowych i przedmiotowych. 4. Struktura pracy Konstrukcja rozprawy została podporządkowana osiągnięciu przedstawionych celów badawczych oraz weryfikacji zaprezentowanych hipotez. Praca składa się ze wstępu, sześciu rozdziałów i zakończenia. Dwa pierwsze rozdziały mają charakter teoretyczny, natomiast cztery kolejne empiryczno-badawczy. Rozdział pierwszy wprowadza w specyfikę usług jako przedmiotu wymiany międzynarodowej. Przedstawiono w nim stopień umiędzynarodowienia usług oraz zaproponowano klasyfikację usług czynnikowych i nieczynnikowych, ponieważ instytucje międzynarodowe, które gromadzą dane statystyczne posługują się różnymi ich klasyfikacjami w handlu międzynarodowym oraz odmiennym stopniem szczegółowości. 5

rozdziale drugim omówiono czynniki determinujące przekształcenia w światowym imporcie usług. Do najważniejszych zaliczono wzrost roli usług w gospodarkach narodowych, rozwój procesów globalizacyjnych, postęp technologiczny oraz liberalizację międzynarodowego handlu usługami. Rozdział trzeci zawiera analizę tendencji w światowym imporcie usług, charakteryzujących jego przekształcenia w zakresie rozmiarów, dynamiki oraz struktury rodzajowej i geograficznej. Z kolei w rozdziale czwartym dokonano oceny dostosowania struktury podaży eksportowej usług ze strony krajów wysoko rozwiniętych i rozwijających się z uwzględnieniem poziomu ich konkurencyjności międzynarodowej do tendencji występujących w strukturze światowego zapotrzebowania na usługi. Następnie, odnosząc się do zaobserwowanych przekształceń w rozwoju światowego eksportu usług, w rozdziale piątym przedmiotem analizy były wielkości polskiego eksportu usług oraz jego struktura rodzajowa oraz geograficzna. Na tle uwarunkowań zewnętrznych wynikających z przekształceń w światowym imporcie usług oraz osiągniętego poziomu konkurencyjności u głównych eksporterów usług, w rozdziale szóstym omówiono główne problemy konkurencyjności naszego eksportu usług oraz możliwości jej poprawy. 5. yniki badań Z przeprowadzonych badań wynika, że rosnące zapotrzebowanie na usługi jest jedną z ważniejszych cech współczesnego etapu rozwoju międzynarodowego podziału pracy. Przyczyniał się do tego wzrost roli usług w gospodarkach narodowych, rozwój procesów globalizacyjnych, postęp technologiczny oraz liberalizacja międzynarodowego handlu usługami. Pod wpływem oddziaływania tych czynników w latach 1980 2010 światowe wydatki na usługi zwiększyły się 9 krotnie, stanowiąc około 30% globalnego importu towarów i usług, podczas gdy wydatki na towary zwiększyły się w tym okresie 7 krotnie. Do wybuchu obecnego kryzysu finansowego wzrost wydatków na usługi wynikał na ogół z szybciej rosnącego zapotrzebowania na usługi czynnikowe niż nieczynnikowe. Ich klasyfikację w wymianie międzynarodowej ilustruje rysunek 1, a udziały w światowym imporcie usług dane tabeli 1. 6

Rysunek 1. Klasyfikacja usług w wymianie międzynarodowej 7 Źródło: opracowanie własne na podstawie: H. Nakonieczna-Kisiel, Usługi w wymianie międzynarodowej w: Międzynarodowe stosunki gospodarcze, red. J. Dudziński, H. Nakonieczna-Kisiel, ydawnictwo Zachodniopomorskiej Szkoły Biznesu, Szczecin 2007, s. 103; Balance of Payments Manual (the fifth edition), International Monetary Fund; Manual on Statistics of International Trade in Services, European Commission, International Monetary Fund, Organisation for Economic Co-operation and Development, United Nations, United Nations Conference on Trade and Development, orld Trade Organization, Geneva-Luxemburg-New York- Paris, ashington D.C. 2002.

Tabela 1. Światowy import usług czynnikowych i nieczynnikowych yszczególnienie Struktura rodzajowa importu usług (usługi ogółem=100)* Struktura geograficzno-rodzajowa (import usług ogółem = 100)* Kraje wysoko rozwinięte Kraje rozwijające się 1980 1990 2000 2008 2009 2010 1980 1990 2000 2008 2009 2010 1980 1990 2000 2008 2009 2010 Usługi ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 68,8 77,0 74,6 72,4 69,8 67,8 25,4 18,8 22,4 23,1 25,9 23,7 Usługi czynnikowe 44,3 48,5 50,8 52,9 48,4 46,1 33,0 39,9 40,8 42,2 37,0 35,2 11,1 8,5 9,5 8,5 9,5 8,8 Usługi kapitałowe 40,3 44,7 47,4 49,1 44,0 41,8 30,6 37,2 38,4 39,8 34,2 32,6 9,6 7,4 8,5 7,5 8,2 7,6 Obsługa inwestycji bezpośrednich 8,5 4,8 11,8 15,2 16,8 17,8 5,6 3,5 8,1 8,9 10,0 11,1 2,9 1,3 3,6 5,1 5,9 5,6 Obsługa inwestycji portfelowych 1,8 9,8 15,2 19,2 18,9 18,0 1,5 9,6 13,9 18,1 17,8 16,8 0,3 0,3 1,2 1,0 1,1 1,0 Obsługa inwestycji pozostałych 29,6 30,0 18,4 14,7 8,2 6,1 23,0 24,1 14,7 12,8 6,4 4,7 6,4 5,8 3,4 1,5 1,3 1,0 Usługi siły roboczej 4,0 3,9 3,5 3,8 4,4 4,2 2,4 2,8 2,5 2,4 2,8 2,7 1,6 1,1 1,0 1,0 1,3 1,2 8 Usługi nieczynnikowe 55,7 51,5 49,2 47,1 51,6 53,9 35,8 37,1 33,8 30,2 32,8 32,6 14,3 10,3 12,9 14,6 16,3 14,8 Usługi transportowe 23,2 16,5 14,0 13,6 13,2 14,8 14,5 11,2 9,0 7,5 7,0 4,7 6,4 4,1 4,3 5,6 5,5 4,3 Podróże 14,9 16,6 14,7 11,3 12,7 12,9 10,4 13,0 10,5 7,5 8,2 5,5 3,3 2,5 3,3 3,2 3,9 2,3 Usługi pozostałe 17,5 18,4 20,5 22,2 25,7 26,2 10,9 12,9 14,3 15,2 17,6 9,2 4,5 2,9 4,7 5,6 6,6 5,2 Usługi łącznościowe 0,3 0,8 1,1 1,0 1,2 0,9 0,3 0,8 0,9 0,8 0,9 0,8 0,0 0,0 0,2 0,2 0,3 0,1 Usługi informatyczne i informacyjne 0,0 0,2 0,9 1,2 1,4 1,2 0,0 0,2 0,7 1,0 1,2 1,1 0,0 0,0 0,1 0,2 0,2 0,0 Usługi budowlane 0,6 0,6 0,7 1,2 1,3 0,6 0,6 0,6 0,5 0,6 0,8 0,5 0,0 0,0 0,1 0,4 0,4 0,1 Usługi finansowe 0,3 1,1 1,6 1,6 1,7 1,4 0,3 1,1 1,4 1,3 1,4 1,3 0,0 0,0 0,2 0,3 0,3 0,1 Usługi ubezpieczeniowe 1,6 1,5 1,5 2,1 2,3 1,9 0,9 1,1 0,9 1,3 1,5 1,5 0,6 0,4 0,6 0,8 0,8 0,3 Usługi biznesowe 12,0 10,6 11,4 10,9 12,5 8,7 8,1 7,4 8,3 7,6 8,6 7,3 3,4 2,4 2,9 3,0 3,5 1,1 Usługi kulturalne, rekreacyjne, usługi dla ludności Prawa autorskie, patenty i opłaty licencyjne 0,1 0,3 0,7 0,5 0,5 0,4 0,1 0,3 0,6 0,4 0,4 0,4 0,0 0,0 0,1 0,1 0,1 0,1 1,2 1,7 2,9 2,7 3,1 2,7 1,1 1,5 2,3 1,9 2,2 2,2 0,1 0,2 0,6 0,6 0,8 0,4 * Suma udziałów poszczególnych rodzajów usług nie zawsze jest równa ogólnemu odsetkowi usług czynnikowych i nieczynnikowych. ynika to z mniejszej dokładności danych statystycznych na niższym poziomie agregacji (zwłaszcza dla roku 2010). Źródło: opracowanie własne na podstawie International Trade in Services oraz External Financial Resources, UNCTADstat, http://www.unctad.org; Balance of Payments Statistics, International Monetary Fund, http://www.imf.org; Time Series on International Trade, orld Trade Organization Statistics Database, http://www.wto.org, dostęp w grudniu 2011.

Strukturę zapotrzebowania na usługi czynnikowe kształtowały niemal wyłącznie wydatki na obsługę kapitału zagranicznego. Stanowiły one średnio aż ponad 45% wartości światowego importu usług ogółem i charakteryzowały się tendencją rosnącą (z wyjątkiem lat kryzysowych). Natomiast obsługa wykorzystanej siły roboczej (drugiego rodzaju usług czynnikowych) generowała ponad dziesięciokrotnie mniejsze wydatki, czyli średnio niecałe 4 % importu usług ogółem i udział ten był malejący. Ogromne dysproporcje w zapotrzebowaniu rynku światowego na te dwa rodzaje usług czynnikowych wynikały przede wszystkim z dominującej roli kapitału jako czynnika produkcji. Był on intensywnie wykorzystywany w większości rodzajów działalności gospodarczej, czemu sprzyjał zarówno rozwój postępu technicznego jak i zaawansowana liberalizacja międzynarodowych przepływów finansowych, zwłaszcza w warunkach intensywnie rozwijających się procesów globalizacyjnych. pływ tych zjawisk na intensyfikację przepływów siły roboczej był znacznie mniejszy. Głównym powodem były psychologiczne, społeczne, prawne i kulturowe różnice między krajami, będące źródłem licznych barier w handlu pracochłonnymi usługami czynnikowymi. Duże znaczenie miały też skutki oddziaływania postępu naukowo-technicznego, zmniejszające popyt na usługi świadczone przez siłę roboczą, a zwiększające na kapitał (m.in. z uwagi na zautomatyzowanie i skomputeryzowanie procesów wytwórczych). zapotrzebowaniu rynku światowego na poszczególne rodzaje usług kapitałowych wyraźnie rósł popyt na usługi związane z obsługą inwestycji portfelowych oraz inwestycji bezpośrednich, a zmniejszał się na pozostałe inwestycje - głównie kredyty bankowe. rezultacie udział wydatków na obsługę inwestycji portfelowych i bezpośrednich w wydatkach na import usług ogółem zwiększył się w analizowanym okresie odpowiednio 10- i ponad 2-krotnie, a na obsługę inwestycji pozostałych - zmniejszył blisko 5-krotnie. Przyczyną rosnącego zapotrzebowania na usługi świadczone przez kapitał w formie inwestycji portfelowych była ich większa skuteczność w zaspokajaniu popytu na środki finansowe niż kredytów bankowych. Poprzez emisję akcji i obligacji można bowiem w szybkim czasie pozyskać na rynku globalnym dużą ilość kapitału, a warunki jego spłaty są bardziej elastyczne, bo poprzez emisję nowych papierów wartościowych. 9

Z kolei wzrost roli usług związanych z importem kapitału w formie inwestycji bezpośrednich wynikał głównie z intensyfikacji procesów globalizacyjnych i z rozwoju korporacji międzynarodowych. Ponadto w krajach rozwijających się, a także przechodzących transformację gospodarczą, ta forma kapitału była bardzo pożądana, bo nie narażała gospodarek na ataki spekulacyjne (jak kapitał krótkoterminowy), a także nie przyczyniała się w bezpośredni sposób do wzrostu zadłużenia zagranicznego. Struktura światowego zapotrzebowania na usługi nieczynnikowe była mniej zróżnicowana niż wyżej omówionych usług czynnikowych. Największym popytem cieszyły się usługi pozostałe. Ich udział w światowym imporcie usług ogółem wzrósł z około 18% w 1980 roku do około 26% w 2010 roku, natomiast zapotrzebowanie na dwa kolejne rodzaje usług nieczynnikowych, czyli usługi transportowe i podróże było coraz mniejsze. Ich udział zmniejszył się w analizowanym okresie odpowiednio z około 23% do 14% oraz z 15% do 13%. Rosnące zapotrzebowanie na usługi pozostałe koncentrowało się przede wszystkim na usługach nowoczesnych. Dotyczyło więc głównie usług biznesowych, a w mniejszym zakresie także praw autorskich, patentów i opłat licencyjnych, usług ubezpieczeniowych, usług finansowych, usług łącznościowych, a w ostatnich latach usług informatycznych i informacyjnych. ymienione rodzaje usług nowoczesnych stanowiły ponad 90% importu usług pozostałych. Przyczynami zwiększonego popytu na usługi nowoczesne były intensywne przemiany zachodzące w funkcjonowaniu, działalności i ekspansji przedsiębiorstw na rynku globalnym, wyrażające się w delegowaniu pewnych zadań do świadczenia przez firmy zagraniczne (offshoring usług). największym zakresie dotyczyło to usług informatycznych i informacyjnych oraz usług biznesowych. odniesieniu do tych ostatnich popyt importowy kształtowany był przede wszystkim przez usługi między przedsiębiorstwami afiliowanymi, pozostałe różne usługi handlowe, zawodowe i techniczne, usługi prawne, rachunkowe, doradcze i public relations oraz usługi badawczo-rozwojowe. Z kolei przyczynami zmniejszania się roli usług transportowych były spadki cen spowodowane głównie przyspieszeniem procesu globalizacji oraz postępu naukowotechnologicznego. rezultacie pomimo rosnących potrzeb transportowych (wraz z rozwojem światowej wymiany handlowej, poprawą poziomu zamożności i coraz większą 10

skłonnością społeczeństwa do mobilności), odsetek przypadający na światowe wydatki na usługi transportowe zmniejszył się niemal dwukrotnie w analizowanym okresie. śród rodzajów usług transportowych największym zapotrzebowaniem cieszyły się usługi transportu morskiego, lotniczego i samochodowego. Malejącą rolę wydatków na podróże zagraniczne w strukturze światowego importu należy natomiast łączyć z oddziaływaniem szeregu niekorzystnych zjawisk kształtujących popyt turystyczny. Powodowały one ogólną niepewność utrzymującą się zwłaszcza po zamachach i atakach terrorystycznych, szerzących się epidemiach chorób, a także po różnego rodzaju kryzysach. Podmiotami zgłaszającymi największe zapotrzebowanie na usługi były kraje wysoko rozwinięte. Przypadało na nie średnio około ¾ światowego importu usług ogółem, w tym około 40% stanowiły wydatki na usługi czynnikowe, a 35% - usługi nieczynnikowe. Natomiast kraje rozwijające się miały średnio około 22% udział w imporcie usług ogółem, z czego relatywnie więcej przypadało na usługi nieczynnikowe (średnio około 13%), a mniej na usługi czynnikowe (ponad 9% - por. tabela 1). arto dodać, że na nieumieszczone w tabeli 1 kraje transformacji systemowej, przypadał w całym analizowanym okresie wręcz symboliczny udział zarówno w wydatkach na usługi ogółem (średnio 1,6%), jak i na poszczególne ich rodzaje (na usługi nieczynnikowe 1%, a na usługi czynnikowe 0,6%). zrost zapotrzebowania analizowanych podmiotów na usługi czynnikowe dotyczył głównie obsługi kapitału zagranicznego. Ponoszone z tego tytułu wydatki krajów wysoko rozwiniętych stanowiły średnio około 37% światowego importu usług ogółem, podczas gdy obsługa zagranicznej siły roboczej mniej niż 3%. krajach rozwijających się usługi kapitałochłonne stanowiły z kolei tylko 8%, ale pracochłonne jeszcze mniej, bo około 1% globalnego importu usług. Zdecydowanie większe zapotrzebowanie krajów bogatych niż słabiej rozwiniętych na kapitał wynikało z większych możliwości jego pozyskiwania na międzynarodowych rynkach finansowych, a także bardziej efektywnego wykorzystywania. Ponadto procesy gospodarcze realizowane w tych krajach były bardziej kapitałochłonne, gdyż wymagały m.in. prowadzenia kosztownych prac badawczorozwojowych oraz wyrafinowanych technik marketingowych. Kraje rozwijające się, mimo iż skazane są na długookresowy import kapitału z powodu niedostatecznych rozmiarów oszczędności własnych i konieczności przyspieszania wzrostu gospodarczego, mają jednak 11

znacznie mniejsze możliwości pozyskiwania większych środków kapitałowych na rynkach zagranicznych z uwagi na ogromne zadłużenie zagraniczne i nieterminową jego obsługę. Analizowane grupy krajów zgłaszały również duże zapotrzebowanie na usługi nieczynnikowe, w tym zwłaszcza na usługi pozostałe a mniejsze na usługi transportowe i podróże zagraniczne. Dysproporcje na niekorzyść krajów rozwijających się były zdecydowanie większe w popycie importowym na usług pozostałe i podróże zagraniczne niż na usługi transportowe. Na podstawie przedstawionych wyników badań można stwierdzić, że podmiotami odpowiedzialnymi za przekształcenia występujące w światowym popycie importowym były głównie kraje wysoko rozwinięte, zgłaszające zapotrzebowanie przede wszystkim na kapitałochłonne i nowoczesne usługi. Do przekształceń tych analizowane kraje dopasowywały jednak w ponad 92% strukturę swojej podaży eksportowej, co oznacza, że posiadały wysoką zdolność zarówno do oddziaływania na zmiany w światowym zapotrzebowaniu na usługi, jak i do reakcji na te zmiany. Ich gospodarki charakteryzowały się zatem wysoką międzynarodową zdolnością konkurencyjną (efektywnym wykorzystaniem posiadanych zasobów materialnych i niematerialnych). rezultacie uzyskiwały wysokie przewagi konkurencyjne w najbardziej poszukiwanych na świecie usługach kapitałowych, a wśród nieczynnikowych w usługach pozostałych, głównie biznesowych, prawach autorskich, patentach i opłatach licencyjnych, usługach finansowych oraz usługach informatycznych i informacyjnych. Świadczą o tym największe udziały krajów wysoko rozwiniętych w światowym eksporcie wymienionych usług, wielkości dodatniego salda w ich obrotach i na ogół najwyższe wskaźniki specjalizacji międzynarodowej (TC, RCA i R - por. dane w tabeli 2). Skutkiem wysokiego stopnia dopasowania oferty eksportowej tych podmiotów do światowego popytu importowego był wysoki udział w strukturze światowego eksportu usług ogółem, który w badanym okresie wynosił średnio około 79%. 12

Tabela 2. Międzynarodowa konkurencyjność krajów wysoko rozwiniętych (KR) w usługach czynnikowych i nieczynnikowych 13 yszczególnienie Udział w światowym eksporcie poszczególnych usług (w %) Saldo (w mld USD) TC a RCA b R c 1990 2000 2009 2010* 1990 2000 2009 2010* 1990 2000 2009 2010* 1990 2000 2009 2010* 1990 2000 2009 2010* Usługi czynnikowe 86,0 84,8 79,8 80,5-41,3-8,8 132,9 214,0 0,94 0,99 1,06 1,09 106,5 108,4 106,8 109,6 96,6 99,6 97,2 95,5 Usługi kapitałowe 90,7 89,0 86,4 87,1-28,6 23,3 204,8 285,8 0,95 1,02 1,10 1,14 112,4 113,7 115,7 118,6 97,5 99,0 95,4 93,7 Obsługa inwestycji bezpośrednich 98,7 93,6 89,2 89,2 66,5 120,5 361,6 438,7 2,19 1,50 1,58 1,61 122,3 119,5 119,4 121,4 62,8 80,0 77,6 76,7 Obsługa inwestycji portfelowych 97,1 93,0 92,3 93,1-77,6-79,3-173,8-173,5 0,49 0,81 0,84 0,84 120,3 118,8 123,5 126,8 65,9 89,3 91,5 91,3 Obsługa inwestycji pozostałych 87,2 82,2 71,1 68,8-17,5-17,1 16,9 20,6 0,95 0,96 1,04 1,07 108,0 105,0 95,2 93,7 97,7 98,0 97,9 96,7 Usługi siły roboczej 44,4 36,5 28,8 28,8-12,7-32,0-71,8-71,8 0,71 0,56 0,58 0,58 55,0 46,7 38,5 39,2 83,1 72,1 73,8 73,8 Usługi nieczynnikowe 76,1 72,0 70,1 67,4 2,8 66,2 330,6 355,8 1,00 1,07 1,16 1,17 94,2 92,0 93,9 91,8 99,8 96,8 92,5 92,2 Usługi transportowe 74,6 69,7 65,3 37,0-12,5-27,5 9,2-18,3 0,93 0,90 1,02 0,94 92,4 89,0 87,4 50,4 96,4 94,6 99,0 96,9 Podróże 74,6 69,4 61,6 42,6-9,8 19,6 24,7 41,9 0,95 1,06 1,05 1,12 92,4 88,7 82,5 58,1 97,6 96,9 97,6 94,5 Usługi pozostałe 78,5 75,1 76,0 39,3 25,1 74,1 296,7 169,6 1,12 1,18 1,27 1,29 97,2 96,0 101,7 53,5 94,2 91,9 88,1 87,5 Usługi łącznościowe 88,7 72,3 67,7 88,3-6,2-3,1 2,1 3,2 0,52 0,88 1,04 1,06 109,9 92,4 90,5 120,2 68,5 93,8 98,1 97,1 Usługi informatyczne i informacyjne 99,6 86,4 67,1 96,6-0,8 18,2 58,8 53,4 0,74 1,85 1,81 1,75 123,3 110,4 89,8 131,5 85,2 70,1 71,1 72,6 Usługi budowlane 93,6 84,6 64,4 74,8 1,9 8,6 17,3 20,8 1,19 1,53 1,37 1,66 115,9 108,1 86,2 101,9 91,2 79,1 84,6 75,2 Usługi finansowe 99,7 90,3 86,5 96,5 10,1 52,1 132,8 124,3 1,58 2,29 2,55 2,52 123,4 115,4 115,8 131,4 77,5 60,8 56,3 56,9 Usługi ubezpieczeniowe 85,9 76,5 82,0 92,7-3,3-5,9-24,4-33,4 0,81 0,77 0,73 0,66 106,4 97,8 109,8 126,2 89,6 87,2 84,6 79,5 Usługi biznesowe 81,0 73,9 72,9 89,3 24,6 8,6 91,9 108,1 1,21 1,04 1,17 1,23 100,4 94,4 97,5 121,6 90,6 98,3 92,1 89,8 Usługi kulturalne, rekreacyjne, usługi dla ludności Prawa autorskie, patenty i opłaty licencyjne 99,4 83,2 87,3 90,9-1,5 0,9 8,3 8,2 0,68 1,05 1,33 1,36 123,1 106,3 116,8 123,7 81,1 97,4 85,7 84,8 99,0 97,2 95,3 97,3 3,3 9,5 37,7 40,1 1,14 1,14 1,27 1,28 122,6 124,1 127,5 132,4 93,5 93,5 88,0 87,8 a TC i = X i / M i ; gdzie b X i X i RCA i = 100 ; X X Xi - wartość eksportu usługi i w KR; X- wartość eksport usług ogółem w KR; * Dane dla 2010 roku mają charakter szacunkowy. Źródło: jak pod tabelą 1. c ( X i + M i ) X i M i R i = 100 ; ( X + M ) i i Xi - wartość światowego eksportu usługi i; X - wartość światowego eksportu usług ogółem, M i - wartość importu usługi i w KR.

krajach rozwijających się struktura eksportu usług w około 70% dopasowana była do struktury zapotrzebowania rynku światowego. Ich gospodarki wykorzystywały posiadany potencjał do walki o korzyści w handlu głównie w usługach cieszących się relatywnie mniejszym popytem rynku światowego, czyli w czynnikowych usługach pracochłonnych, a wśród usług nieczynnikowych głównie w podróżach oraz w mniejszym zakresie w usługach biznesowych. Od połowy ostatniej dekady ubiegłego wieku kraje te podjęły dodatkowo próbę rozwoju specjalizacji w usługach informatycznych i informacyjnych. Jednak w innych usługach nowoczesnych i kapitałochłonnych miały skrajnie niski poziom specjalizacji międzynarodowej (por. dane w tabeli 3). Rezultatem niedostatecznie atrakcyjnej oferty rynkowej była więc relatywnie niska pozycja krajów rozwijających się w światowym eksporcie usług ogółem (średnio około 18%) i utrzymujące się ujemne saldo w ich wymianie. Badania wykazały, że struktura polskiego eksportu usług była zbliżona do notowanej w krajach rozwijających się. Usługi nieczynnikowe generowały w naszej gospodarce średnio około ¾ wpływów z eksportu usług ogółem, a tylko ¼ stanowiły usługi czynnikowe. usługach nieczynnikowych zmniejszała się rola usług transportowych i podróży (odpowiednio z około 31% w 1994 roku do około 20% w 2010 roku oraz z 30% do 22%), a zwiększała usług pozostałych (z 24% do 33%). Do wzrostu wywozy tych ostatnich przyczynił się głównie rozwój eksportu usług biznesowych oraz w mniejszym zakresie usług informatycznych i informacyjnych. Te ostatnie miały jednak zwykle mniejsze znaczenie w polskim eksporcie niż usługi budowlane, będące naszą tradycyjną specjalizacją eksportową. Natomiast struktura eksportu usług czynnikowych była zdominowana przez usługi pracochłonne. Przypadało na nie średnio blisko 2/3 naszych wpływów dewizowych z usług czynnikowych, a tylko około 1/3 stanowiły usługi kapitałowe. Polska wykazywała zatem bardzo małą zdolność do reakcji na zmiany w światowym zapotrzebowaniu na usługi. ykorzystywaliśmy posiadany potencjał rzeczowy i osobowy przede wszystkim do generowania przewag konkurencyjnych w usługach tradycyjnych i pracochłonnych. 14

Tabela 3. Międzynarodowa konkurencyjność krajów rozwijających się (KRS) w usługach czynnikowych i nieczynnikowych 15 yszczególnienie Udział w światowym eksporcie poszczególnych usług (w%) Saldo (w mld USD) TC a RCA b R c 1990 2000 2009 2010* 1990 2000 2009 2010* 1990 2000 2009 2010* 1990 2000 2009 2010* 1990 2000 2009 2010* Usługi czynnikowe 12,5 14,6 18,3 17,6-48,7-74,8-35,3-26,9 0,64 0,73 0,94 0,95 81,0 77,4 80,0 78,1 78,0 84,6 96,9 97,6 Usługi kapitałowe 9,1 10,6 12,2 11,6-60,4-114,0-183,0-174,7 0,49 0,55 0,64 0,65 59,2 56,4 53,5 51,3 65,3 70,8 78,3 78,5 Obsługa inwestycji bezpośrednich 1,3 6,4 9,8 9,5-19,6-81,7-257,0-236,9 0,07 0,23 0,30 0,34 8,2 34,2 42,7 42,2 13,8 37,8 45,7 51,1 Obsługa inwestycji portfelowych 2,9 7,0 7,2 6,3-2,0-11,0 6,8-4,4 0,53 0,69 1,10 0,93 18,7 37,0 31,2 28,0 69,2 81,9 95,1 96,6 Obsługa inwestycji pozostałych 12,6 16,9 25,7 28,1-38,8-16,0 66,9 66,6 0,58 0,84 1,80 2,01 81,6 89,7 112,1 124,6 73,2 91,5 71,4 66,5 Usługi siły roboczej 42,3 59,9 65,1 65,1 11,6 39,2 147,8 147,8 1,64 2,36 2,83 2,83 273,7 318,4 284,3 289,1 75,7 59,5 52,3 52,3 Usługi nieczynnikowe 18,1 22,9 27,0 26,7-23,8-44,3-102,3 13,9 0,86 0,88 0,90 1,01 116,9 121,7 118,0 118,6 92,2 93,9 94,7 99,3 Usługi transportowe 17,2 23,7 29,7 24,5-27,1-46,9-141,8-84,6 0,59 0,63 0,59 0,69 111,5 126,2 129,7 108,7 73,9 77,6 74,2 81,9 Podróże 21,3 25,9 34,5 27,4 16,4 25,9 56,9 105,3 1,41 1,27 1,23 1,70 137,9 137,9 150,7 121,6 83,1 88,3 89,5 74,1 Usługi pozostałe 14,5 18,6 21,8 17,9-4,3-16,9-10,8 7,7 0,91 0,88 0,97 1,02 93,5 99,0 95,3 79,3 95,2 93,6 98,7 98,9 Usługi łącznościowe 11,3 25,2 28,9 8,2 0,4 3,0 8,0 0,6 1,97 1,57 1,48 1,14 73,0 133,8 126,0 36,2 67,3 77,9 80,5 93,5 Usługi informatyczne i informacyjne 0,4 13,4 31,8 1,8 0,0 2,6 47,6-0,2 0,16 1,76 4,26 0,93 2,6 71,1 138,9 8,0 27,2 72,4 38,0 96,4 Usługi budowlane 6,4 13,5 31,3 20,6 0,4-0,3 4,6 10,3 2,02 0,94 1,17 3,54 41,5 72,0 136,5 91,6 66,1 96,9 92,2 44,1 Usługi finansowe 0,3 9,5 12,8 2,8-0,2 2,3 13,2 1,9 0,35 1,32 1,68 1,46 2,1 50,5 56,1 12,3 51,4 86,3 74,5 81,3 Usługi ubezpieczeniowe 13,4 23,1 17,0 6,4-3,9-13,1-37,2-16,3 0,36 0,31 0,27 0,21 86,9 122,9 74,1 28,4 53,0 47,9 42,7 35,3 Usługi biznesowe 18,1 25,3 25,3 8,3-6,7 1,2-2,1-15,5 0,83 1,01 0,99 0,78 117,1 134,7 110,5 36,7 90,5 99,3 99,5 87,5 Usługi kulturalne, rekreacyjne, usługi dla ludności 0,6 16,6 10,8 7,2-0,1 0,2-2,0-1,0 0,23 1,07 0,67 0,70 3,6 88,2 47,2 32,1 37,5 96,5 80,2 82,6 Prawa autorskie, patenty i opłaty licencyjne 1,0 2,6 4,4 2,3-2,6-15,9-43,1-19,8 0,10 0,12 0,16 0,18 6,6 14,0 19,0 10,4 17,7 20,9 27,2 30,9 a TC i = X i / M i ; gdzie b X i X i RCA i = 100 ; X X Xi - wartość eksportu usługi i w KRS; X- wartość eksport usług ogółem w KRS; * Dane dla 2010 roku mają charakter szacunkowy. Źródło: jak pod tabelą 1. c ( X i + M i ) X i M i R i = 100 ; ( X + M ) i i Xi - wartość światowego eksportu usługi i; X - wartość światowego eksportu usług ogółem, M i - wartość importu usługi i w KRS.

Tradycyjnie największe przewagi konkurencyjne Polska miała w czynnikowych usługach siły roboczej oraz w nieczynnikowych usługach transportowych i podróżach, a wśród usług pozostałych w usługach budowlanych. ostatnich latach wyraźnie wzrósł też poziom konkurencyjności w usługach biznesowych. yniki osiągane przez Polskę w eksporcie wymienionych usług były znacznie lepsze (o czym świadczą wyższe udziały Polski w ich światowym eksporcie, wartości dodatniego salda i wskaźników specjalizacji międzynarodowej) niż w innych usługach nowoczesnych i kapitałochłonnych cieszących się dużym popytem importowym por. dane w tabeli 4. Skutkiem braku zdolności gospodarki do dostosowywania podaży eksportowej do światowego zapotrzebowania na usługi była więc trwała marginalizacja naszej pozycji na rynku światowym. 2010 roku na Polskę przypadało zaledwie 0,6% światowego eksportu usług ogółem, a więc niewiele więcej niż w 1994 roku 0,4%. 6. nioski końcowe yniki przeprowadzonych badań empirycznych pozwoliły pozytywnie zweryfikować postawione we wstępie hipotezy badawcze, a przez to osiągnąć główny cel pracy i cele cząstkowe. Prawdziwość pierwszej hipotezy, że w warunkach dokonujących się przekształceń w strukturze światowego zapotrzebowania na usługi, Polska ma niewielkie szanse na wyraźną poprawę międzynarodowej konkurencyjności usług, a zatem i na wyraźną zmianę pozycji zajmowanej w ich światowym eksporcie, potwierdzają następujące wnioski. Z przeprowadzonych analiz wynika, że współczesna gospodarka światowa generuje przede wszystkim zapotrzebowanie na czynnikowe usługi kapitałowe, a spośród nieczynnikowych na usługi pozostałe. Polska specjalizuje się natomiast głównie w czynnikowych usługach świadczonych przez siłę roboczą, a w odniesieniu do nieczynnikowych w usługach transportowych, podróżach, usługach budowlanych oraz w usługach biznesowych. Do tych przekształceń w popycie importowym naszą ofertę eksportową dopasowaliśmy średnio w około 60%. Skutkiem niskiej zdolności gospodarki do zmian w zapotrzebowaniu importowym jest więc marginalizacja kraju na światowym rynku usług. 16

Tabela 4. Międzynarodowa konkurencyjność Polski w usługach czynnikowych i nieczynnikowych 17 yszczególnienie Udział w światowym eksporcie poszczególnych usług (w %) Saldo (w mld USD) TC a RCA b R c 1994 2000 2009 2010* 1994 2000 2009 2010* 1994 2000 2009 2010* 1994 2000 2009 2010* 2008 2000 2009 2010* Usługi czynnikowe 0,13 0,25 0,34 0,35-2,03-0,25-12,95-13,37 0,35 0,93 0,44 0,45 31,9 52,1 55,4 54,4 52,1 96,5 61,4 62,0 Usługi kapitałowe 0,07 0,16 0,08 0,12-2,46-1,44-19,66-19,37 0,18 0,59 0,10 0,15 16,6 32,8 13,3 18,7 29,9 74,1 18,2 25,5 Obsługa inwestycji bezpośrednich 0,01 0,01-0,07 0,05-0,38-0,68-15,20-14,33 0,03 0,03-0,06 0,04 1,7 1,3-11,9 7,0 6,0 6,6-11,8 7,6 Obsługa inwestycji portfelowych 0,11 0,08 0,06 0,03 0,17-0,64-3,20-4,42 10,61 0,32 0,16 0,07 26,3 17,1 9,7 5,0 17,2 48,1 27,2 12,5 Obsługa inwestycji pozostałych 0,08 0,34 0,41 0,51-2,25-0,13-1,27-0,62 0,12 0,93 0,65 0,79 18,6 70,9 67,1 79,0 22,1 96,5 79,0 88,6 Usługi siły roboczej 0,77 1,32 2,30 2,16 0,43 1,19 6,72 6,00 3,75 4,81 5,87 4,81 186,2 273,5 379,2 335,2 42,1 34,4 29,1 34,4 Usługi nieczynnikowe 0,64 0,70 0,85 0,89 2,91 1,53 5,07 3,23 1,78 1,17 1,21 1,11 154,9 145,8 140,3 138,7 72,0 92,0 90,4 94,8 Usługi transportowe 0,92 0,71 1,27 1,12 1,07 0,91 3,47 2,63 1,79 1,60 1,66 1,43 220,9 147,9 208,9 174,3 71,8 77,0 75,1 82,4 Podróże 0,66 1,19 1,04 1,02 2,01 2,36 1,64 0,96 7,27 1,71 1,22 1,11 159,3 247,6 170,8 158,2 24,2 73,7 90,0 94,7 Usługi pozostałe 0,45 0,34 0,61 0,74-0,17-1,74-0,04-0,36 0,92 0,57 1,00 0,98 109,2 71,4 100,1 115,0 95,7 72,3 99,8 98,8 Usługi łącznościowe 1,20 0,71 0,76 0,88 0,05-0,19-0,16-0,09 1,31 0,55 0,80 0,86 290,1 147,4 124,3 136,4 86,7 71,2 88,9 92,4 Usługi informatyczne i informacyjne 0,03 0,13 0,45 1,20-0,03-0,16 0,04-0,13 0,06 0,28 1,04 0,93 7,4 27,7 74,5 186,6 10,8 43,9 97,8 96,1 Usługi budowlane 2,32 1,01 1,50 1,89 0,21-0,02 0,52 0,61 1,52 0,94 1,52 1,84 559,9 210,0 247,2 294,1 79,3 96,7 79,3 70,3 Usługi finansowe 0,20 0,10 0,17 0,26-0,06-0,12-0,46-0,29 0,54 0,47 0,48 0,66 48,0 21,1 27,4 40,7 70,4 64,2 64,6 79,2 Usługi ubezpieczeniowe 0,71 0,80 0,03 0,26-0,08-0,11-0,42-0,19 0,64 0,65 0,06 0,49 170,1 165,5 5,7 40,1 78,4 78,8 11,8 65,3 Usługi biznesowe 0,33 0,37 0,86 1,48-0,24-0,54 2,07 2,30 0,78 0,71 1,39 1,31 79,5 77,6 141,2 229,8 87,4 82,7 83,7 86,5 Usługi kulturalne, rekreacyjne, 0,18 0,24 0,37 0,90 0,00-0,09-0,19-0,55 1,08 0,36 0,42 0,36 42,6 49,9 61,3 140,3 96,3 52,9 59,5 52,6 usługi dla ludności Prawa autorskie, patenty i opłaty 0,00 0,04 0,06 0,13-0,02-0,52-1,44-2,01 0,06 0,06 0,07 0,11 0,5 8,8 9,2 19,4 10,5 11,5 12,5 19,1 licencyjne a TC i = X i / M i ; gdzie b X i X i RCA i = 100 ; X X Xi - wartość eksportu usługi i w Polsce; X- wartość eksport usług ogółem w Polsce; * Dane dla 2010 roku mają charakter szacunkowy. c ( X i + M i ) X i M i R i = 100 ; ( X + M ) i i Xi - wartość światowego eksportu usługi i; X - wartość światowego eksportu usług ogółem, M i - wartość importu usługi i w Polsce. Źródło: opracowanie własne na podstawie Statystyka bilansu płatniczego Polski, Narodowy Bank Polski, http://www.nbp.pl; International Trade in Services oraz External Financial Resources..; Balance of Payments Statistics ; Time Series on International Trade, dostęp w grudniu 2011.

Świadczą o tym bardzo słabe wyniki osiągane przez gospodarkę, w tym głównie śladowy wręcz udział mimo niewielkiej poprawy w strukturze światowego wywozu usług, coraz większy deficyt w ich wymianie oraz pogarszający się stopień pokrycia importu usług wpływami dewizowymi z eksportu. yników tych, a zatem i pozycji zajmowanej przez Polskę w światowym eksporcie usług, w ciągu najbliższych lat, nie poprawi rozwój wywozu usług cieszących się największym zapotrzebowaniem rynku światowego, gdyż poziom ich międzynarodowej konkurencyjności, w porównaniu z osiąganą przez usługi dominujące w naszej dotychczasowej ofercie eksportowej, jest skrajnie niski. Druga hipoteza, że dotychczasową pozycję Polski w światowym eksporcie usług w niewielkim zakresie mogą zwiększyć jedynie posiadane przewagi konkurencyjne w usługach transportowych, podróżach, usługach budowlanych oraz nowo rozwijane w usługach biznesowych okazała się także prawdziwa. Badania wykazały, że czynnikami sprzyjającymi dalszemu generowaniu wpływów dewizowych z eksportu usług transportowych i podróży są korzystne położenie geograficzne oraz włączenie kraju w struktury rynku wewnętrznego Unii Europejskiej. Czynniki te determinują również rozwój eksportu usług budowlanych, ale nie bez znaczenia są też długotrwałe tradycje w ich świadczeniu przez wyspecjalizowane polskie firmy budowlane oraz posiadane zasoby wykwalifikowanej siły roboczej. Ten ostatni czynnik wpływa także na wzrost wywozu usług biznesowych, gdyż zagraniczni zleceniodawcy offshoringu usług w Polsce uwzględniają koszty wykorzystywanej siły roboczej. Autorka sformułowała następujące wnioski. Po pierwsze, umacnianie posiadanej konkurencyjności w usługach transportowych, podróżach i usługach budowlanych, a także szersze wykorzystanie potencjału ludzkiego w zakresie rozwoju specjalizacji w usługach biznesowych, co hamowałoby polską emigrację, powinno stanowić w najbliższych latach ważniejsze zadanie dla naszego kraju niż próby budowania nowych przewag konkurencyjnych w usługach nowoczesnych, w których szanse Polski na poprawę pozycji konkurencyjnej są bardzo niewielkie. Rozwój wymienionych usług będących przedmiotem dotychczasowej specjalizacji eksportowej Polski, wymaga jednak lepszego wykorzystania posiadanych zasobów kapitałowych do świadczenia jakościowo lepszych usług budowlanych, rozwoju i doskonalenia infrastruktury drogowej, hotelowej i gastronomicznej oraz rozbudowy centrów usługowych. Niezbędne jest również 18

ukierunkowanie zasobów ludzkich do podnoszenia kwalifikacji z uwzględnieniem wymagań stawianych przez zleceniodawców offshoringu usług. Po drugie, Polska nie powinna zrezygnować z przezwyciężania braku międzynarodowej konkurencyjności w usługach nowoczesnych. Cel ten powinien być jednym z najważniejszych w długookresowej strategii rozwoju, jeżeli kraj chce wyraźnie poprawić pozycję zajmowaną na międzynarodowym rynku usług. ymaga to jednak znacznego wzrostu oszczędności wewnętrznych, które pozwoliłyby na eksport czynnikowych usług kapitałowych, a jednocześnie na sfinansowanie niezbędnych nakładów na produkcję i dostarczanie na rynek światowy nowoczesnych usług nieczynnikowych. Duże znaczenie w tym zakresie miałyby również odpowiednie rozwiązania instytucjonalno-prawne ukierunkowane przede wszystkim na budowanie nowych przewag konkurencyjnych w polskiej ofercie eksportowej. Problemy wynikające z zaproponowanych wniosków mogą być punktem wyjścia do dalszych, bardziej szczegółowych badań, dotyczących przede wszystkim efektywności wykorzystania potencjału konkurencyjnego (sfery realnej i regulacji). Ich wyniki posłużyłyby politykom gospodarczym do ustalenia realnych celów i narzędzi realizacji polityki gospodarczej w odniesieniu do rozwoju sektora usług w Polsce. 19