1 Bożena Boryczka Ośrodek Edukacji Informatycznej i Zastosowań Komputerów w Warszawie bozena.boryczka@oeiizk.waw.pl Centrum multimedialne i informacyjne w szkołach polskich w 2003 roku wyniki badań ankietowych Zgodnie z założeniami MEN w zreformowanej szkole rolę pracowni ogólnoprzedmiotowej powierzono bibliotece. Według Biblioteczki Reformy jest to "dydaktyczne centrum informacji, szkolny ośrodek biblioteczno-informacyjny, szkolny ośrodek edukacji samokształceniowej, centrum informacji multimedialnej i internetowej, którego szczegółowe zadania i zasady funkcjonowania powinny być zapisane w statucie każdej szkoły". Termin centrum multimedialne i informacyjne oznacza nowoczesną bibliotekę szkolną, charakteryzowaną jako: "ośrodek uczenia się w szkole, w którym dostępny jest dla uczniów i nauczycieli pełny zakres materiałów drukowanych, audiowizualnych, niezbędne wyposażenie i usługi świadczone przez specjalistów do spraw drukowanych i audiowizualnych środków przekazu informacji (media specialists)" [1]. Przeprowadzona w okresie od stycznia do marca 2004 roku ankieta stanowiła próbę zdiagnozowania, w jaki sposób zorganizowane były Centra Multimedialne i Informacyjne (MCI) w szkołach polskich w 2003 roku. Zgodnie z pierwszymi założeniami, ankietę miały otrzymać wyłącznie szkoły, które otrzymały wyposażenie multimedialnego centrum informacyjnego w ramach środków przeznaczonych na to przez Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu. Zdecydowano się jednak rozszerzyć odbiorców ankiety i dotrzeć z nią tam, gdzie będzie to możliwe. Ankieta została wysłana pocztą tradycyjną do 630 szkół uczestniczących w projekcie ministerialnym w 2003 roku, przesłana do 574 szkół pocztą elektroniczną oraz udostępniona do pobrania na stronie konferencji Centrum informacyjne przyszłością polskiej szkoły. W odpowiedzi otrzymano 340 ankiet: 117 przesyłek elektronicznych oraz 223 przesyłki pocztowe, jednak materiał badawczy został zmniejszony do 279 ankiet z powodu przysłania całkowicie niewypełnionych formularzy lub wypełnienia ankiet bez podania niezbędnych danych, umożliwiających ich prawidłową interpretację. W materiale badawczym występują jednak ankiety, które tylko częściowo wypełnione są poprawnie, ale wyłącznie takie brane były pod uwagę, gdzie była możliwość jednoznacznego odczytania danych. Podczas przedstawiania danych wystąpią więc różnice w ogólnej liczbie ankietowanych. Pierwszy punkt ankiety dotyczył informacji o wielkości ośrodków, z jakich otrzymano dane. Wielkość ośrodka Liczba ankietowanych Procent wieś 21 7,53 % miasto do 5 tys. 29 10,39 % miasto do 50 tys. 69 24,73 % miasto do 100 tys. 86 30,82 % powyżej 100 tys. 74 26,52 % Razem 279 100,00 %
2 Jak wynika z powyższej tabeli większość ankiet przysłano ze średnich (do 50 tys. mieszkańców) i dużych ośrodków. Ponieważ nie były badane zależności między wielkością miasta a funkcjonowaniem MCI, dane te mają charakter wyłącznie informacyjny. Drugi punkt ankiety dostarczył informacji dotyczących rodzaju szkoły i liczby użytkowników MCI. Łącznie z MCI w szkołach różnego typu może korzystać 160317 osób, w tym 9902 nauczycieli i 132720 uczniów. Dane przedstawione w poniższym zestawieniu nie zawierają liczby uczniów i nauczycieli, które były podawane w ankietach bez wyraźnego wskazania na typ szkoły. Rodzaj szkoły uczniowie nauczyciele Szkoła Podstawowa 3019 274 Gimnazjum 9998 721 Liceum 15868 1191 Technikum 3239 186 Zespół Szkół 100596 7530 Razem 132720 9902 Kolejne pytanie dotyczyło modelu organizacyjnego MCI, czyli określenia, w którym miejscu szkoły jest umiejscowione centrum. Respondenci mieli możliwość wyboru kilka opcji, mimo to w 35 ankietach nie podano na ten temat żadnej informacji. MCI jako integralną część biblioteki zadeklarowało 160 respondentów. Tylko 37 centrów posiada samodzielne pomieszczenie. Zgłoszone też zostały inne lokalizacje, jak świetlica, czy też hala sportowa. Dokładne dane zawiera poniższe zestawienie. Lokalizacja w szkole Liczba Integralna część biblioteki 160 Blisko biblioteki 16 Pracownia komputerowa 11 Blisko pracowni 18 Samodzielne pomieszczenie 37 Inna lokalizacja 2 W ankietach zamieszczono w kilku przypadkach dodatkowe uwagi typu: biblioteka jest częścią integralną szkoły! (przy punkcie Integralna część biblioteki ), które mogą świadczyć o tym, iż niejasna jest nadal istota MCI. Następne pytanie dotyczyło liczby etatów w MCI. Opracowując materiał napotkano na trudności wynikające z braku wpisów w wielu ankietach (nie podawano odpowiedniej liczby tylko znak x ), co uniemożliwiło dokładne określenie danych. 330 osób zatrudnionych jest w pełnym wymiarze godzin, 94 osoby pracują w wymiarze ½ etatu, zaś 52 osoby zatrudnione są w innym wymiarze. Inne podane wymiary: 3 godziny, 6 godzin, 7 godzin, 10 godzin, 12 godzin, 13 godzin, 20 godzin, 11/18 (doradca), 11/30, 1/8 etatu, ¾ etatu, tylko dyżur opiekuna bez podanego wymiaru, brak etatu, w ramach etatu bibliotekarza (centrum poza biblioteką), MCI opiekują się informatycy, wolontariat. W osiemnastu przypadkach inny wymiar zatrudnienia ma miejsce, kiedy brak jest osoby zatrudnionej na pełny etat. Można więc wnioskować, że w tych placówkach centra działają na zasadzie dyżurów. Niestety, nie udało się określić, czy w centrach, którymi opiekują się informatycy, pracują oni w ramach etatu informatyka, czy też mają dodatkowy etat na opiekuna MCI.
3 Kolejne pytanie dotyczyło informacji, jakie wykształcenie posiadają pracownicy MCI. Tu także w wielu wypadkach nie podawano liczby osób, ograniczając się jedynie do wpisania kierunku ukończonych studiów lub wstawienia znaku X w odpowiedniej rubryce. W większości wypadków nie zaznaczono faktu posiadania kwalifikacji pedagogicznych, co spowodowało, że nie zostały one uwzględnione w zestawieniu. Dokładne dane zawiera poniższa tabela. Rodzaj wykształcenia Liczba osób Bibliotekoznawstwo 166 Podyplomowe bibliotekarskie 114 Studium bibliotekarskie 37 Kurs kwalifikacyjny (bibliotekarski) 61 Razem 378 Inne studia wyższe wymieniane przez respondentów, to: polonistyka, pedagogika, rusycystyka, historia, fizyka i w dalszej kolejności: wychowanie fizyczne, kulturoznawstwo, matematyka, bankowość, elektronika, zarządzanie i marketing, informatyka, chemia, zarządzanie, zootechnika, geografia, zootechnika, kierunki mechaniczne, plastyka, ekonomia, prawo, ukończona Akademia Rolnicza i SGGW. Kierunek studiów Liczba osób polonistyka 32 pedagogika 19 rusycystyka 10 historia 6 fizyka 5 Wiele osób posiadających inne niż bibliotekarskie studia wyższe, dodatkowo ukończyło kurs kwalifikacyjny bibliotekarski, studium bibliotekarskie lub studia podyplomowe z zakresu bibliotekarstwa. Ponadto podano informacje o studiach podyplomowych innych, niż bibliotekarskie. Wymieniono między innymi: ochronę środowiska, edukację medialną, edukację regionalną, informatykę, menedżerów oświaty, filozofię i socjologię, informatykę stosowaną, technologię informacyjną, geografię, edytorstwo i zagadnienia wydawnicze, kulturoznawstwo, wychowanie fizyczne, wiedzę o kulturze, oligofrenopedagogikę, historię, wiedzę o społeczeństwie. Jedna osoba jest doktorem nauk humanistycznych. Z podanych informacji wynika, że w 24 placówkach pracownicy nie posiadają żadnego przygotowania bibliotekarskiego. Kolejny punkt ankiety zawierał informacje dotyczące przygotowania pracowników MCI w zakresie technologii informacyjnej. Ankietowani dokonywali samooceny umiejętności, posługując się skalą: bardzo dobrze, dobrze, słabo, brak. Tu także wystąpiły trudności w podsumowaniu, wynikające w wielu wypadkach z braku podanej liczby osób posiadających dane umiejętności. Wielokrotnie podawano także liczbę wszystkich osób zatrudnionych w szkole i ich umiejętności, a nie liczbę zatrudnionych w MCI. Poniższe zestawienie zawiera te dane, które można było dokładnie podsumować.
4 Zakres bardzo dobrze Ocena umiejętności dobrze słabo brak Windows 107 179 50 13 edytor graficzny 40 122 80 66 edytor tekstowy 130 139 39 12 arkusz kalkulacyjny 33 103 103 75 bazy danych 50 111 91 62 PowerPoint 53 112 78 69 Internet 173 119 27 11 poczta 146 105 40 28 tworzenie stron 23 53 110 116 Oprócz wykazanego wykształcenia, pracownicy MCI uzupełniali swoją wiedzę i nabywali nowych umiejętności na wielu dodatkowych szkoleniach. Rodzaj szkolenia Liczba przeszkolonych Podstawy obsługi komputera 122 Opiekun centrum multimedialnego 116 MOL (MOL DOS i MOL 2000+) 96 Internet 72 Intel 43 Technologie informacyjne w dydaktyce 39 Windows 12 Edukacja czytelnicza i medialna 10 Tworzenie stron www 10 Edytor tekstowy 9 Arkusz kalkulacyjny 7 Ponadto wymieniane były inne szkolenia, jak: bazy danych, automatyzacja procesów bibliotecznych, PHP, grafika komputerowa, opiekun pracowni internetowej, MAK, SOWA, Format Usmarc, sieci komputerowe, Linux, multimedia w edukacji. Biorąc pod uwagę powyższe zestawienia można stwierdzić, że w większości przypadków pracownicy MCI są dobrze przygotowani w zakresie wykorzystania technologii informacyjnej, przygotowani do realizacji zadań i celów multimedialnego centrum informacyjnego. Słabym punktem wydaje się być brak umiejętności tworzenia stron internetowych, a co za tym idzie nadal mała liczba stron www centrów informacyjnych.
5 Kolejny punkt ankiety miał przynieść informacje o sposobie organizacji centrum informacyjnego, ale z różnych przyczyn jednoznaczne zinterpretowanie podanych przez respondentów danych okazało się w wielu wypadkach niemożliwe. Główną przyczyną była niezgodność w odpowiedziach podawanych w poszczególnych punktach ankiety. Przykładowo: podana mała powierzchnia centrum (około 20m2 ) nie odpowiadało ilości stanowisk komputerowych (ponad 20), podawano fakt istnienia w centrum (integralna część biblioteki) czytelni multimedialnej uwzględniając jako jego wyposażenie wszystkie komputery znajdujące się w szkole, zarówno w centrum, pracowni informatycznej, jak i pokoju nauczycielskim. podawano, iż centrum zajmuje samodzielne pomieszczenie w bliskiej odległości od pracowni informatycznej, natomiast uwzględniano zarówno czytelnię, jak i wypożyczalnię biblioteki szkolnej. Tego typu niezgodności spowodowały, że zdecydowano się nie brać pod uwagę tego punktu ankiety. Podobnie było z informacjami dotyczącymi zbiorów MCI. Tu także wystąpiły niezgodności, które spowodowały, że w wielu wypadkach niemożliwe było precyzyjne określenie, czy wykazywana w ankiecie liczba zbiorów dotyczy MCI, pracowni informatycznej, MCI łącznie z pracownią czy też całej szkoły. Przykładowo: podawano zbiory typowo biblioteczne w przypadku, kiedy MCI znajduje się w pracowni informatycznej lub zbiory multimedialne znajdujące się w pracowni w przypadku, kiedy MCI funkcjonuje w szkole poza pracownią i zbiory te nie należą do wyposażenia centrum. Niezależnie od umiejscowienia centrum, w niemal każdym znajduje się komputer i drukarka. Wyposażenie centrów niezależnie od ich umiejscowienia w szkole obrazuje poniższe zestawienie. Rodzaj sprzętu Liczba MCI komputer 274 drukarka 236 radio 106 kserokopiarka 87 skaner 114 telefon 80 magnetowid 75 telewizor 70 magnetofon 69 radiomagnetofon 59 aparat fotograficzny 26 kamera 9 ploter 4 Inne wymieniane wyposażenie, to: kamera, ploter, maszyna do pisania, faks, rzutnik do przezroczy, projektor, laptop, bindownica, laminator, foliarka, obcinarka, DVD, nagrywarka. Bardzo precyzyjnie można było określić liczbę bibliotek (nie zawsze pokrywa się to z faktem istnienia w bibliotece centrum informacyjnego), które posiadają komputerowy program biblioteczny. Jeśli
6 nawet dane te w całości nie dotyczą bibliotek przekształconych już w centrum, to stanowią cenną informację. Pozwalają określić, jaki procent ankietowanych bibliotek jest przygotowany do udostępnienia katalogu komputerowego. Zestawienie wykazanych programów bibliotecznych zawiera tabela. Program biblioteczny Liczba bibliotek MOL 2000+ 96 MOL DOS 59 PROGMAN 7 SOWA 5 autorski 3 MAK 1 Razem 171 Niezależnie od umiejscowienia centrum w szkole, w 246 centrach informacyjnych użytkownicy mają dostęp do Internetu. W 17 przypadkach podano, iż uczniowie nie mają dostępu do Internetu, zaś w 18 przypadkach nauczyciele. Zanotowano przypadki, że wyłącznie nauczyciele mają dostęp do komputerów z dostępem do Internetu, ale w tych centrach, gdzie ich liczba jest niewielka. Liczba stanowisk Uczniowie Nauczyciele Jedno 14 54 Dwa 21 28 Trzy 47 15 Cztery 116 73 Pięć 13 26 Sześć 3 2 Siedem 3 3 Osiem 6 6 Dziewięć 4 2 Dziesięć 2 3 Razem 229 212 Analizując powyższe zestawienie można zauważyć, że największy procent zarówno uczniów, jak i nauczycieli ma dostęp do czterech komputerów posiadających dostęp do Internetu. W znacznej części jest to zapewne spowodowane otrzymaniem przez szkoły czterech jednostek multimedialnych do centrum multimedialnego i informacyjnego w ramach projektu ministerialnego w 2003 roku. Powyżej pięciu stanowisk zaobserwować można znaczną tendencję spadkową, chociaż zdarzały się przypadki wykazania także ponad 10 komputerów. W tych ankietach przeprowadzono szczegółowe porównanie wielkości MCI, jego lokalizacji zakończone następującym wnioskiem: w większości tych przypadków podano liczbę komputerów z dostępem do Internetu nie tylko znajdujących się w MCI, ale także w pracowni informatycznej lub całej szkole.
7 Kolejny punkt ankiety miał zbadać bardzo ważną sferą MCI, jaką jest realizacja a jego zadań informacyjnych. Niestety, opracowanie pełnych danych statystycznych okazało się niemożliwe. W ankiecie zaproponowano do wybrania 22 rodzaje różnych form działalności centrum. W wielu wypadkach przy lokalizacji centrum poza biblioteką nie zaznaczano wyłącznie zadań realizowanych w centrum, ale także i zadania realizowane w bibliotece. Jednoznacznie można podać, że w 105 jednostkach prowadzony jest komputerowy katalog biblioteczny, 31 centrów (bibliotek) udostępnia katalog online, biuletyn informacyjny posiada 13 centrów, funkcjonuje w sieci Internet 38 stron www oraz 10 serwisów specjalistycznych. Współpraca z dyrekcją szkoły, nauczycielami, a w szczególności z nauczycielem informatyki lub szkolnym koordynatorem technologii informacyjnej ma ogromne znaczenie w pracy centrum informacyjnego. Jak zatem wygląda współpraca z MCI w ankietowanych centrach informacyjnych? W tym wypadku również wzięta została pod uwagę mniejsza liczba ankiet (248), bowiem nie wszyscy udzielili odpowiedzi na to pytanie. współpraca brak dobra okazjonalna Dyrekcja szkoły 37 184 27 Nauczyciel informatyki 24 182 42 Nauczyciele 12 138 98 Jak wynika z zestawienia zdecydowana większość uważa współpracę z dyrektorem szkoły, nauczycielem informatyki i innymi nauczycielami za dobrą, niemniej jednak może budzić niepokój łączne porównanie stosunku współpracy dobrej z jej brakiem i okazjonalną łącznie. W przypadku współpracy dyrektorów i nauczycieli informatyki oznacza to, że w około 1/3 ankietowanych placówek występuje brak współpracy lub okazjonalna, w przypadku nauczycieli oznacza to niemal połowa nauczycieli sporadycznie lub w ogóle nie współpracuje z centrum informacyjnym. W jednostkowych przypadkach wykazana została także współpraca z innymi osobami, instytucjami, takimi jak: pracownicy administracyjni, konserwator szkolnej sieci komputerowej, miejskie centra kultury, muzea regionalne, pracownicy CKU, studenci, zaprzyjaźnione centra informacyjne, biblioteki pedagogiczne i publiczne. Czas na ogólne podsumowanie. Ankieta, mimo dokładnych przemyśleń, zarówno nad jej kształtem, jak i treścią poszczególnych punktów, mimo konsultacji z niewątpliwym autorytetem w dziedzinie tworzenia i funkcjonowania centrów informacyjnych dr Hanną Batorowską z Akademii Pedagogicznej w Krakowie nie przyniosła niestety spodziewanych wyników. Wiele trudu wymagało opracowanie jej wyników tak, aby były one jednoznaczne i zgodnie z rzeczywistością. Myślę, że także wypełnienie ankiety przysporzyło respondentom wielu problemów. Świadczyły o tym liczne listy e- mail, które do mnie dotarły, zawierające szereg drobiazgowych pytań i próśb o wyjaśnienie już indywidualnych kwestii. Wszystkie dane, które udało się jednoznacznie odczytać i zinterpretować zostały przedstawione, jednak nie stanowią one pełnego obrazu funkcjonowania centrów informacyjnych w szkołach polskich w 2003 roku. Przyczyn jest wiele. Jedną z nich jest z pewnością brak podawania wszystkich danych lub niepodawanie danych liczbowych tam, gdzie było to niezbędne. Uniemożliwiło to w wielu wypadkach uzyskanie pełnych danych statystycznych. Kolejna przyczyna, to problemy z przesyłaniem wypełnionych ankiet w postaci elektronicznej. Zdarzały się puste formularze lub dostarczone bardzo złej jakości pliki graficzne, zawierające obraz wydrukowanych i zeskanowanych ankiet, co uniemożliwiało w wielu wypadkach ich odczytanie. Głównej przyczyny należy szukać jednak gdzie indziej. Wielokrotnie dał się odczuć brak rozumienia istoty MCI, czego dowodem były odpowiedzi
8 zawierające swoistą mieszaninę danych dotyczących centrum, pracowni informatycznej lub nawet szkoły. Z pewnością warto za jakiś czas powtórzyć tego typu badania, być może bardziej precyzować pytania, aby łatwiejsza była ich interpretacja, a przez to i udzielanie jednoznacznych odpowiedzi. Mimo wszystko uważam, że przeprowadzona przeze mnie ankieta dowiodła, iż nie będzie możliwe powtórzenie takich badań w przyszłości i uzyskanie pełnych, wiarygodnych danych bez wcześniejszego opracowania i wdrożenia w życie standardów dla centrów informacyjnych, które ujednolicą nazwę centrum, jak również wprowadzą dokładne wytyczne dotyczące lokalizacji centrum w szkole, jego organizacji, wyposażenia, norm zatrudnienia. Wyrażam obawę, że bez wprowadzenia standardów centrum informacyjne może znacznie oddalić się od funkcji, które powinno spełniać w szkołach. Przypisy [1] H. Batorowska, Centrum informacji multimedialnej i internetowej w nowoczesnej szkole. Konspekt 2002, nr 10.