Złożoność i filozofia nauki 2

Transkrypt

1 Złożoność i filozofia nauki Tadeusz Gospodarek wykład monograficzny dla Wydziału Nauk Ekonomicznych PAN we Wrocławiu Spis treści Wprowadzenie do złożoności Poszukiwanie prawdy w nauce Jak powstają teorie cross-dyscyplinarne? Jak postępować ze złożonością? Podsumowanie Złożoność i filozofia nauki 2 1

2 Motto Filozofia niczego nie wyjaśnia i z niczego nie wyciąga wniosków sprawia jedynie, że dostrzegamy rzeczy, które bez niej mogłyby ujść naszej uwadze. Ludwig Wittgastein Złożoność i filozofia nauki 3 Filozofia ogólna O filozofii Filozofii nie można scharakteryzować poprzez wskazanie znamiennego dla niej obszaru rzeczywistości, który jest badany tylko przez filozofię, a nie przez nauki szczegółowe. Filozofii nie można przypisać jakiejś specyficznej metody poznawania świata, właściwej tylko jej. Różni filozofowie stosowali różne metody wypowiadania sądów o faktach, a spór o to, która z nich jest właściwa, stanowi jedno z centralnych zagadnień filozoficznych. Filozofia nauki XX w Wypracowała metody ustalania prawdy sądów o faktach. Pozwala na ustalenie właściwego kierunku rozwoju nauki. Umożliwia ustalenie kryterium naukowości sądów i teorii. Złożoność i filozofia nauki 4 2

3 Przesłanki wprowadzenia problematyki złożoności w nauce Rozwój problematyki Teorie rewolucji naukowej z przełomu XIX i XX wieku Formalizmy naukowe i modelowanie formalne Spór epistemologiczny (weryfikacjonizm vs. falsyfikacjonizm) Metoda naukowa i problem demarkacji (nierozwiązane) Teoria rewolucji naukowych (Thomas Kuhn 1962) Anarchizm postmodernistyczny (Paul Feyerabend 1971) Imre Lakatos - Metoda programów badawczych (1978) Ogólna teoria systemów (Ludwig von Bertalanffy 1968) Behawioryzm i psychologizm (Daniel Kahneman 1974) Złożoność, sieci, ewolucja i adaptacja Rewolucja Informacyjna i sztuczna inteligencja Transcendencja, rozwój i równowaga ogólna Rozwój metodologii nauk Złożoność i filozofia nauki 5 Złożoność nie jest równoważna trudności. (Zagadnienie trudne nie musi być złożone!) Nie istnieje jednoznaczna definicja złożoności. Są pewne cechy definicji Złożoność odnosi się do badań obiektów, które składają się z wielu elementów składowych, oddziaływujących wzajemnie oraz z otoczeniem. Metodologia badań złożoności sugeruje konieczność tzw. ujęcia holistycznego nie wskazując przy tym co to dokładnie oznacza i jaki poziom redukcjonizmu jest akceptowalny w danym przypadku. Dobre praktyki pokazują, że badania systemów złożonych wymagają ujęć modelowych oraz podziału zagadnień na warstwy logiczne (ponieważ nie da się analizować wszystkiego na raz). Doświadczenie wskazuje, że postawa epistemologiczna badacza systemów determinuje osiągane rezultaty. Stąd sądy o faktach wypowiadane są z pozycji nauk empirycznych i szczegółowych. Badania systemów doprowadziły do powstania teorii złożoności. Złożoność i filozofia nauki 6 3

4 Skąd się bierze złożoność Gdy próbujemy wyjaśnić jakieś nowe zjawisko posługujemy się modelami kognitywnymi będącymi uproszczeniami rzeczywistości. Gdy próbujemy opisać fakt za pomocą języka formalnego nauki popadamy w konflikt równoważności znaczenia z wyrażeniem tego sądu o fakcie w języku potocznym (złożoność semantyczna). Każda próba opisu stanu obiektu społeczno-ekonomicznego (systemu) za pomocą skończonej liczby zmiennych jest tylko przybliżeniem. Jeżeli podmiot poznający nie może być rozdzielny z przedmiotem poznania popadamy w konflikt epistemologiczny racjonalności sądu. Jeżeli odwrócenie w czasie procesu lub eksperymentu nie jest możliwe popadamy w problem metodologiczny. Jeżeli system społeczno-ekonomiczny wykazuje działania inteligentne i zachowania wynikające z reguły przekory, opis jego rozwoju w czasie nie podlega prostym regułom formalnym (indeterminizm). Jeżeli otoczenie jest szybkozmienne w czasie, możliwość stosowania opisów quasistacjonarnych nie jest zasadna. Złożoność i filozofia nauki 7 System stanowiący podmiot badań może być uznany za złożony jeżeli: można w nim określić mnogość relacji i oddziaływań między komponentami (np. elementami zasobów, wydzielonymi podstrukturami, etc.), głównie o charakterze nieliniowym, jego stan chwilowy nie może być opisany dokładnie za pomocą skończonej liczby zmiennych (parametrów stanu układu) w danym kontekście i przestrzeni fazowej, jego rozwój w czasie może być opisany formalnie za pomocą układu równań różniczkowo-całkowych (nieliniowość), uwzględniających dane bieżące i przeszłe, jest wrażliwy na warunki początkowe i zmiany parametrów sterujących, co może objawiać się łatwą utratą stabilności, w tym zachowaniami chaotycznymi lub katastroficznymi, można obserwować lub zdefiniować wielość ścieżek albo (scenariuszy) jego rozwoju w czasie, ewoluuje w sposób ciągły, wykorzystując zasady autoadaptacji i uczenia się. Złożoność i filozofia nauki 8 4

5 Zagadnienia teorii systemów złożonych Zachowania grupowe i sieci Złożoność i filozofia nauki 9 Zagadnienia teorii systemów złożonych Teoria gier i dynamika nieliniowa Złożoność i filozofia nauki 10 5

6 Zagadnienia teorii systemów złożonych Teoria systemów, ewolucja i adaptacja Złożoność i filozofia nauki 11 Porter M. E., Competitive Advantage, Free Press, Przykład z ekonomii Zagadnienie złożone łańcuch wartości Złożoność i filozofia nauki 12 6

7 Człowiek w systemie generującym wartość W działalności biznesowej człowiekowi należy przypisać następujące domeny aktywności nie dające się zastąpić przez systemy fizykalne, a przy tym nie dające się mierzyć wprost: Przedsiębiorczość i innowacyjność, Podejmowanie i wykonanie decyzji, Komunikowanie się, kreowanie zasobów informacji i wiedzy, Tworzenie wartościowych zasobów i kluczowych kompetencji, Budowanie układów relacji oraz struktur organizacyjnych, Tworzenie struktur społecznych, ekonomicznych oraz władzy, Podejmowanie ryzyka i prognozowanie, Definiowanie wartości, Podejmowanie działań inteligentnych, Uczenie się i samorefleksja. Powyższe stanowi o złożoności zagadnień ekonomii i zarządzania oraz o braku możliwości ścisłej kwantyfikacji stanu systemu generującego wartość w tym zupełności opisu formalnego procesów biznesowych. Złożoność i filozofia nauki 13 Fundamentalne uogólnienie obserwacji Dotychczasowe badania struktury biznesu, oddziaływań ekonomicznych, zachowań organizacji i systemów społeczno-ekonomicznych pozwalają postawić tezy o charakterze paradygmatów, wymienione poniżej: Nie istnieje jedyny uniwersalny: model struktury i działania organizacji, sposób zarządzania dowolną organizacją, cel działania dowolnej organizacji i sposób jego osiągnięcia, łańcuch wartości dowolnej organizacji. Przy tym kluczowym w powyższych zdaniach jest słowo jedyny Wniosek Ekonomia i zarządzanie stanowią układ cross-dyscyplin teorii złożoności. Nie da się opisać przedmiotów badań wyłącznie językiem ekonomii. Złożoność i filozofia nauki 14 7

8 Co jest jest. Czego nie ma nie ma. [Permenides] Poszukiwanie prawdy w nauce Co jest sądem naukowym w przypadku złożoności? Jak ocenić prawdziwość sądu o systemie złożonym? Czym się różni paradygmat od teorii? Dlaczego w naukach społecznych prawda jest problemem? Czy Ideał Bacona-Kartezjusza upada? Jakie wnioskowanie prowadzi do prawdy akceptowalnej? 7 zacnych grzechów głównych systemowych idei naukowych Coraz mniej badaczy, zwłaszcza przedstawicieli nauk społecznych i tzw. systemowców, zastanawia się nad: 1. Prawdziwością wypowiadanych sądów o faktach, 2. Nieuprawnionym używaniem ważnych sformułowań ontologicznych (system, paradygmat, model ), 3. Rzetelnością pomiarów dokonywanych na populacjach, 4. Naukowością problematyki poruszanej w pracach, 5. Kryteriami użycia analogii, metafor oraz metodologii zapożyczonych z nauk przyrodniczych i formalnych, 6. Konsekwencjami użycia modeli sformalizowanych, 7. Prawidłowością użycia metod wnioskowania. Złożoność i filozofia nauki 16 8

9 Sądy o faktach Sądy o faktach (struktura poziomów uprawdopodobnienia) Poziom 0 komunikaty postrzeżeniowe, wypowiadane w pierwszej osobie, typu tu i teraz, np. Mam przed sobą pismo z urzędu, Poziom 1 jednostkowe sądy o obserwowalnych przedmiotach lub zdarzeniach, rachunek który mam zapłacić, jest nieprawidłowy. Poziom 2 empiryczne uogólnienia, wynikające z prawidłowości pojawiających się w obserwowanych przedmiotach lub zdarzeniach, np. Napływ kapitału powoduje wzrost zamożności regionu. Poziom 3 ścisłe prawa doświadczalne, dotyczące mierzalnych wielkości fizycznych, np. Prawo malejącej użyteczności krańcowej. Poziom 4 teorie naukowe, które są nie tylko ścisłe i ogólne, ale zakładają istnienie wielkości abstrakcyjnych, nieobserwowalnych, np. Teoria gier - równowaga Nasha, Teoria Maxwella pola elektromagnetyczne. Należy również rozważać dodatkowy poziom prognostyczny: Poziom 5 przewidywania i prognozy, które dotyczą przyszłości podmiotu, mogące być weryfikowane eksperymentalnie po czasie, którego dotyczą. Zdania te nie są sądami o faktach w sensie ścisłym ale o przyszłych faktach z określonym prawdopodobieństwem. Złożoność i filozofia nauki 17 Czym jest sąd naukowy? Twierdzenie naukowe jest to zdanie oznajmiające spełniające następujące warunki: można wobec niego sformułować kryteria pozwalające na eksperymentalne, obserwacyjne lub logiczne jego obalenie (falsyfikowalność wg. K. Poppera), istnieją reguły odczytania, które ograniczają do skończonej liczbę ich interpretacji (kryterium precyzji J. Bocheńskiego), odnosi się do empirycznie doświadczalnej lub logicznie definiowanej rzeczywistości (tzw. widły Hume a), należy do zbioru twierdzeń paradygmatu wyjaśniającego rzeczywistość i pozwala na przewidywanie jej przyszłych stanów (koncepcja nauki normalnej T. Kuhna), stanowi najprostszy z możliwych opisów świata (tzw. Brzytwa Ockhama). Złożoność i filozofia nauki 18 9

10 Czym jest paradygmat? Jest sądem naukowym posiadającym następujące własności (T. Kuhn): spójność logiczną (ustaloną wartość prawda albo fałsz), prostotę pojęciową (np. reguła przekory), kreatywność (kreuje wielość hipotez, twierdzeń, teorii ), transformowalność (zastępowalność lepszym) naukowość (falsyfikowalność, weryfikowalność). Dwa kluczowe problemy 1. Który z paradygmatów proponowanych w naukach społecznych spełnia kryteria spójności logicznej i naukowości? 2. Czy ktokolwiek zastanawia się nad warunkami użycia terminu paradygmat w odniesieniu do formułowanego sądu o fakcie? Złożoność i filozofia nauki 19 Ceteris paribus Wyobraźmy sobie pewną hipotezę H: P(x y, ) Q Ale x jest mierzone z dokładnością x, y z y,, itd. Co można powiedzieć o pradziwości Q(x,y, ) jeżeli zbiór zmiennych {x,y } nie jest kompletnym opisem P i Q (ograniczenie wnioskowania do skończonej liczby zmiennych dotyczących wnioskowania)? Ograniczenie prawdziwości sądu związane ze świadomym wprowadzaniem niepewności, nazywanym ceterisparibus. Konsekwencje dla wnioskowania: H: P(x y,,,cp) Q wtedy i tylko wtedy gdy: ~P(x y,, CP) ~P(x) ~P(y) ~P(CP) ~Q Złożoność i filozofia nauki 20 10

11 Klasyczny problem demarkacji w nauce Czyli co jest naukowe, a co nie jest? Karl Popper (1934): Wszystkie teorie naukowe są falsyfikowalne i właśnie ta cecha pozwala odróżnić je od pseudonauki Schemat falsyfikacji dogmatycznej (modus tollendo tollens) (H p) p H Odrzuca całkowicie podejście indukcjonistyczne. Nie uznaje weryfikacjonizmu w sensie Carnapa. Wymaga bazy zdań empirycznych, możliwych do falsyfikacji. Odrzuca wnioskowanie probabilistyczne. Nie dopuszcza stosowalności reguły ceteris paribus. Prowadzi do sprzeczności, np. paradoks Hempela. Popper dogmatyczny Wniosek: Demarkacja w powyższym wydaniu nie nadaje się do użycia, zwłaszcza w naukach opartych na dobrej heurystyce, rachunku prawdopodobieństwa oraz tych, dla których nie da się zbudować bazy zdań empirycznych (złożoność). Złożoność i filozofia nauki 21 Demarkacja selekcjonująca Rozwiązaniem problemu demarkacji w problemach złożonych oraz ujęciach systemowych jest wprowadzenie paradygmatu demarkacji selekcjonującej (filtra problemów naukowych): Naukowym jest ten problem, dla którego możliwe jest ustanowienie miary bezpośrednio lub pośrednio. Wówczas: [ Gospodarek T., 2008 ] 1. Istnieje program badawczy w sensie Lakatosa, w którym możliwe jest wydzielenie problemów nauki normalnej (w sensie Kuhna) dla danej dyscypliny wiedzy (tych mierzalnych) i wyeliminowanie pozostałych. 2. Istnieje reprezentacja formalna danego problemu, stanowiąca izomorfizm semantyczny wyrażony przez zdania powiązanej teorii. 3. Istnieje teoria umożliwiająca predykcję stanów danego problemu. 4. Ilość możliwych interpretacji opisywanych faktów jest skończona. Złożoność i filozofia nauki 22 11

12 System zdań zupełny System zdań nazywamy zupełnym, jeżeli przy jego pomocy można utworzyć dowolne zdanie prawdziwe na jego temat i które będzie zawierać się w tym systemie. Innymi słowy: jest to taki system formalny, w którym możliwe jest rozstrzygnięcie o prawdziwości dowolnego, prawidłowo zapisanego zdania należącego do tego systemu (każde zdanie jest dowodliwe). Przykłady: system definicji i twierdzeń teorii liczb naturalnych, zamknięty układ twierdzeń logiki formalnej Kontrprzykłady: Mechanika Newtona, Teoria ewolucji. Wniosek Teorie holistyczne nie pozwalają utworzyć systemu zdań zupełnych. Złożoność stanowi o zaprzeczeniu zupełności opisu faktów! Złożoność i filozofia nauki 23 System zdań spójnych System zdań spójnych jest to system formalny, w którym nie da się udowodnić jednocześnie pewnego zdania i jego zaprzeczenia; Inaczej mówiąc: w systemie spójnym zaprzeczenie zdania prawdziwego jest zawsze fałszywe. Przykłady niespójności: antynomie zarządzania (paradoksy), wnioskowanie przy niepełnym systemie zdań bazowych (analogie), wnioskowanie oparte na złych założeniach, sądy o faktach bez udowodnienia zasadności stosowalności metod wnioskowania (testy statystyczne), opisy teorii za pomocą bliskoznacznych form fleksyjnych języka naturalnego (modele kognitywne), Problem: Czy teorie holistyczne pozwalają utworzyć system zdań spójnych? Złożoność uniemożliwia podejście falsyfikacjonistyczne! Złożoność i filozofia nauki 24 12

13 Twierdzenie Gödla o niezupełności Żaden system formalny nigdy nie "pokryje" w całości zbioru wszystkich twierdzeń danej teorii. Nie oznacza to, że zbiór wszystkich twierdzeń nie istnieje, a jedynie to, że nie może on być wygenerowany przez żaden system formalny. Inaczej mówiąc: dowodliwość jest zawsze słabsza od prawdziwości zbiór zdań generowanych (dowodzonych) przez system formalny nigdy nie będzie równy ze zbiorem zdań prawdziwych teorii. Może on być albo mniejszy od zbioru zdań prawdziwych (system niesprzeczny ale niezupełny) albo większy od niego (system zupełny ale sprzeczny). Wniosek: Ekonomia i zarządzanie nie opiszą samych siebie w sposób kompletny za pomocą systemu zdań własnej teorii. Konieczne jest wyjście poza ten system. Złożoność i filozofia nauki 25 Złożoność teorii organizacji Dotychczasowe badania struktury biznesu, oddziaływań z otoczeniem, zachowań organizacji oraz systemów społeczno-ekonomicznych pozwalają postawić tezę o charakterze paradygmatu: Nie istnieje jedyny uniwersalny: model struktury i działania organizacji, sposób zarządzania dowolną organizacją, cel działania dowolnej organizacji i sposób jego osiągnięcia, łańcuch wartości dowolnej organizacji. Przy tym kluczowym w powyższych zdaniach jest słowo jedyny Wniosek wynikający z paradygmatu: Teoria organizacji nie może osiągnąć poziomu wyższego niż deskryptywny ze względu na złożoność. Nie można ustalić w jej obrębie ścisłych praw doświadczalnych. Złożoność i filozofia nauki 26 13

14 Ideał Bacona-Kartezjusza Jaki cel stawia się naukom i ich teoriom? Przede wszystkim, dostarczenia pożądanej wiedzy praktycznej, spełniającej następujące kryteria spójności, dostępności, wsparcia decyzji i wyborów, pewności opisu rzeczywistości, bezstronności, zbliżenia do prawdy, skutecznej predykcji. Problem Jak mają się do ideału B-C projekty firmowane przez granty na zamówienie konkursów o przewidywanym wyniku badań? Złożoność i filozofia nauki 27 Ideał Bacona-Kartezjusza a teorie Budując teorię ogólną należy zmierzać ku: pewności rezultatów wspieranych za pomocą teorii, które są coraz bardziej prawdopodobne (ewoluują w czasie w kierunku zwiększenia wiarygodności), globalnym rozwiązaniom problemów za pomocą metod i teorii coraz bardziej głębokich i uniwersalnych o wysokim stopniu potwierdzenia praktycznego, jednej, zunifikowanej nauki w obszarze danej dyscypliny wiedzy za pomocą teorii coraz bardziej wyjaśniających, porządkując jej epistemologię, wysoce prawdopodobnym prognozom za pomocą teorii oraz metodologii, które wykazują coraz większą zdolność przewidywania. Złożoność i filozofia nauki 28 14

15 Nie ma żadnego znaczenia, jak piękna jest twoja teoria. Nie ma to znaczenia jak jesteś mądry. Jeśli hipotezy nie potwierdza eksperyment, jest ona nieprawdziwa. [R.Feynmann] Jak powstają teorie Działanie programu badawczego Rodzaje teorii wg Duhema Kierunek rozwoju teorii Kompromis heurystyczny Rozwój nauki w obszarze pasa ochronnego i ataki na paradygmaty. Nauka w obszarze paradygmatów twardego rdzenia stanowi fundament, na którym buduje się metaanalizy i wnioskowanie (nauka normalna w sensie T. Kuhna). Rzeczywisty rozwój odbywa się w obrębie pasa ochronnego przez ciągłe ataki na paradygmaty oraz wyszukiwanie falsyfikatorów. Złożoność i filozofia nauki 30 15

16 Uporządkowanie nauki za pomocą metodologii badawczych programów naukowych Lakatosa Koncepcja demarkacji selekcjonującej w odniesieniu do zagadnień zarządzania, gdzie kryterium demarkacji stanowi cecha mierzalności lub definicja zasady minimum. Złożoność i filozofia nauki 31 Model rozwoju teorii przy zastosowaniu metody programów badawczych Lakatosa Gospodarek T., Aspekty złożoności i filozofii nauki w zarządzaniu, str. 274 Złożoność i filozofia nauki 32 16

17 Według Duhema: O rodzajach teorii [ Każda teoria będzie składała się z dwóch części: przedstawiającej, która zawiera prawa eksperymentalne i wyjaśniającej, która zmierza do uchwycenia rzeczywistości w formie ścisłych praw. Kiedy jedna teoria zostaje wyparta przez drugą, na poziomie przedstawiającym, zachowana jest niemal ciągłość opisu, natomiast w części wyjaśniającej -obserwowana jest skrajna nieciągłość. [ ] Wszystko co jest dobre w teorii znajduje się w jej części przedstawiającej. [ ] Z drugiej strony, cokolwiek jest fałszywe w teorii, znajduje się przede wszystkim w jej części wyjaśniającej]. Problem: Czy istnieją teorie wyjaśniające w ujęciach systemowych? Złożoność i filozofia nauki 33 Kierunek rozwoju teorii Załóżmy, że zostało nadane znaczenie twierdzeniu: Teoria Tj jest bardziej φ, niż teoria Ti, ale nie istnieje żadna możliwość oceny prawdziwości lub fałszywości tego twierdzenia. Wówczas cel zmierzania ku teorii najbardziej φ byłby wykonalny gdyby ciąg teorii T1,T2,T3 zmierzał w kierunku φ. Tyle, że mając nadzieję, że tak jest możemy również obawiać się, że tak nie jest. Istnienie uniwersalnej teorii systemowej wymaga ustalenia i zdefiniowania nie tylko własności φ ale również skonstruowania kryterium co to znaczy bardziej φ. Problem: Czy istnieją ciągi teorii prowadzące od teorii przedstawiających do teorii wyjaśniających? Złożoność i filozofia nauki 34 17

18 Kompromis heurystyczny Gospodarek T., Aspekty złożoności i filozofii nauki w zarządzaniu, str. 248 Złożoność i filozofia nauki 35 Jak postępować ze złożonością? Co może być prawdą w ujęciu systemowym? Jaką metodologię możemy stosować? Jak redukować złożoność? Jak wnioskować poprawnie? 18

19 Potrzebne są narzędzia Kryterium prawdy J. Watkins (prawda akceptowalna) Metodologia naukowa metoda naukowa zmodyfikowana Kryterium demarkacji Istnienie miary lub minimum Filtr problemów program badawczy Lakatosa Paradygmaty programu (trzeba je sformułować) Zdania bazowe struktury naukowej Teoria systemów Dobra heurystyka Kompromis heurystyczny Formalizmy i język Modelowanie semantyczne Specyficzne metody Warstwy logiczne problemów Udane zapożyczenia i analogie Abdukcja do indukcji Złożoność i filozofia nauki 37 Prawda akceptowalna Lepiej jest objąć opisem większą ilość przypadków potwierdzających niż przejmować się marginalną liczbą anomaliów, które nie koniecznie muszą być falsyfikatorami ostatecznymi dobrej teorii lub paradygmatu (Pragmatyzm wg I.Lakatosa). Za racjonalny przyjmiemy ten opis, który przy danym zbiorze świadectw czasu bieżącego t stanowi zbiór hipotez {H}, w stosunku do których możemy wnioskować w najlepszym zamyśle, że są one prawdziwe i weryfikowalne eksperymentalnie, a przy tym będą najlepiej skorelowane ze zbiorem tych świadectw. (Prawdziwość wg. J.Watkinsa). Złożoność i filozofia nauki 38 19

20 O co pyta nauka problem naukowy? Budowanie zdań naukowych (torii, paradygmatów, problemów) opiera się na następujących założeniach: Musi istnieć możliwość zebrania danych w sposób publicznie weryfikowalny, który mógłby odpowiedzieć na pytanie negatywnie (falsyfikacja), albo znaleźć wystarczająco akceptowalne świadectwa potwierdzenia hipotez (weryfikacja). Pojęcia muszą być jasno określone w sposób, który inni akceptują jako uzasadnione definicje oraz uniwersalia. Musi istnieć odpowiedź na zapytanie o sens zdania naukowego i ograniczenia jego zakresu pojęciowego. Musi istnieć kryterium oceny prawdziwości sądu dla udowodnionej lub potwierdzonej hipotezy. Złożoność i filozofia nauki 39 Paradygmat naukowy Paradygmat naukowy opiera się na następującym schemacie linearnym: zdefiniowanie problemu i jego kontekstu, zgromadzenie danych i zasobów na temat problemu (badanie literatury, aparatura, pomiary), sformułowanie hipotezy i jej możliwego objaśnienia (teorie ad hoc), przeprowadzenie eksperymentu lub obserwacji i zebranie danych, testujących hipotezę, analiza danych obserwacji i porównanie z posiadanymi danymi, interpretacja danych i ich synteza, umożliwiająca stawianie kolejnych hipotez, pisemne opracowanie wyników i opublikowanie w formie publikacji, krytyczna ocena, próby falsyfikacji i dodatkowe testy (dokonywane przez innych). Złożoność i filozofia nauki 40 20

21 metoda obserwacyjna metoda monograficzna metoda badania dokumentów metoda indywidualnych przypadków metoda analizy i krytyki piśmiennictwa metoda sondażu diagnostycznego metoda statystyczna metoda heurystyczna metoda eksperymentalna metoda symulacji komputerowej metoda zgodności metoda różnicy metoda towarzyszących zmian + Falsyfikacjonizm (fundamentalny, naiwny, wyrafinowany) albo Potwierdzenie (koroboracja) (probabilistyczne, dedukcyjne ) Metoda naukowa Metoda naukowa jest to procedura, która powinna być stosowana w procesie pozyskiwania lub tworzenia rzetelnej wiedzy naukowej. Metoda naukowa jest zbiorem zasad, na podstawie których przyjmuje się lub odrzuca analizowane hipotezy lub opisy zjawisk. Przykładanie miary tych zasad do określonych teorii czy opisów decyduje o tym, czy zostaną one uznane za rzetelną wiedzę naukową, naukę z przymróżeniem oka czy też czystą metafizykę. Złożoność i filozofia nauki 41 Demarkacja selekcjonująca Rozwiązaniem problemu demarkacji w problemach złożonych oraz ujęciach systemowych jest wprowadzenie paradygmatu demarkacji selekcjonującej: Naukowym jest ten problem, dla którego możliwe jest ustanowienie miary. Wówczas: [ Gospodarek T., 2008 ] 1. Istnieje program badawczy w sensie Lakatosa, w którym możliwe jest wydzielenie problemów nauki normalnej (w sensie Kuhna), danej dyscypliny wiedzy (tych mierzalnych) i wyeliminowanie pozostałych. 2. Istnieje reprezentacja formalna danego problemu, stanowiąca izomorfizm semantyczny wyrażony przez zdania powiązanej teorii. 3. Istnieje teoria umożliwiająca predykcję stanów danego problemu. 4. Wobec istnienia miary, ilość możliwych interpretacji opisywanych faktów jest skończona. Złożoność i filozofia nauki 42 21

22 Konstrukcja programu badawczego Zarządzanie reprezentatywne wraz z układem paradygmatów twardego rdzenia. Gospodarek T., Representative Management as a Rational Research Program in Kuhn-Lakatos-Laudan Sense, Int. J of Economics and Business Research, vol. 1 No. 4, 2009, Gospodarek T., Paradygmat reprezentatywny w naukach o zarządzaniu, [w] R. Krupski red. Zarządzanie strategiczne podstawowe problemy, Prace Naukowe Wałbrzyskiej Wyższej Szkoły Zarządzania i Przedsiębiorczości, Wałbrzych 2008, Złożoność i filozofia nauki 43 str Kompromis heurystyczny Gospodarek T., Aspekty złożoności i filozofii nauki w zarządzaniu, str. 248 Złożoność i filozofia nauki 44 22

23 Ujęcie warstw logicznych Istnieje szereg problemów złożonych, gdzie można posłużyć się redukcjonizmem, jako metodą (informatyka, ekonomia). Dotyczy to zwłaszcza różnych ujęć problemu złożonego, wykorzystujących metodologie nauk szczegółowych. Finalna synteza stanowi wówczas ujęcie holistyczne zagadnienia, uwzględniające interdyscyplinarność ujęcia. Wnioski: 1. Wszędzie, gdzie mamy do czynienia ze złożonością należy rozważyć badania multidyscyplinarne problemów. 2. Nauki społeczne są na dzień dzisiejszy cross-dyscyplinarne i nie ma możliwości opisu problemów społecznych językiem jednej dyscypliny wiedzy. Złożoność i filozofia nauki 45 Decyzje przedsiębiorcze Złożoność i filozofia nauki 46 23

24 The Cynefin Framework W systemach można wyróżnić 5 domen Jak postępować z systemami? Prostota, gdzie relacje pomiędzy przyczyną a skutkiem są oczywiste dla wszystkich. Wówczas można stosować najlepsze praktyki i podejście do problemu na zasadzie: Zrozum - Kategoryzuj - Odpowiedz. Komplikacje, gdzie ustalenie relacji przyczynowo-skutkowych wymaga analiz lub innych form badań oraz wiedzy eksperckiej. Podejście do problemu Wyczuj - Analizuj Odpowiedz. Można przy tym zastosować dobre praktyki. Złożoność, gdzie relacje pomiędzy przyczyną a skutkiem mogą być postrzegane retrospektywnie, ale nie są do przewidzenia w przyszłości. Podejście metodyczne do problemu: Spróbuj - Zrozum Odpowiedz. Można stosować praktyki rozwijane (w fazie B+R) Chaotyczność, gdzie nie ma relacji przyczynowo-skutkowej na poziomie systemu. Właściwe podejście to Działaj - Wyczuj Odpowiedz a wówczas można odkryć nowatorskie praktyki. D.J. Snowden and M.E. Boone; A Leader s Framework for Decision Making; HBR, 11,2007 Złożoność i filozofia nauki 47 Nieuporządkowanie- brak metodologii. Podsumowanie Nie da się uniknąć problemów złożoności w badaniach naukowych dzisiejszej rzeczywistości. Metody badawcze i koncepcje prawdziwości sądów o systemach muszą być modyfikowane wraz z postępem nauki. Jedynie koncepcja prawdy akceptowalnej może mieć zastosowanie w badaniach systemowych. Nie istnieją teorie wyjaśniające w obrębie problemów złożonych ze względu na brak spójności zdań bazowych. Istnieje metodologia nauki umożliwiająca budowanie wiedzy wysoce uprawdopodobnionej (ale nie wiedzy pewnej). Filozofia nauki XXw oferuje dobry aparat budowania kryteriów prawdziwości sądów i mocy teorii naukowych złożoności. Demarkacja selekcjonująca i metoda programów badawczych Lakatosa stanowi fundament paradygmatów dla złożoności. Złożoność i filozofia nauki 48 24

25 Koniec wykładu Złożoność i filozofia nauki Dziękuję za uwagę Tadeusz Gospodarek tadgospo@gmail.com Filozof to ktoś, kogo świat zwykle nie akceptuje, ponieważ, jak się sądzi, nie przysparza on społeczeństwu ani przyjemności, ani pożytku. [David Hume] 25