Zastosowanie zeolitów do adsorpcji pozostałości środków ochrony roślin. Modelowe badania porównawcze

Transkrypt

1 Justyna Wrzosek a, *, Barbara Gworek a,b a Instytut Ochrony Środowiska Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa; b Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Warszawa Zastosowanie zeolitów do adsorpcji pozostałości środków ochrony roślin. Modelowe badania porównawcze Adsorption of pesticides on synthetic and natural zeolites. A comparative study Zjawisko adsorpcji na ciałach stałych jest powszechnie wykorzystywane w procesach oczyszczania i rozdzielania związków, wymiany jonowej, katalizy kontaktowej, a także chromatografii. Oceniono przydatności sit molekularnych, jakimi są zeolity naturalne oraz syntetyczne typu 5A i 13X do adsorpcji środków ochrony roślin. Badano wpływ syntetycznych oraz naturalnych zeolitów na adsorpcję linuronu oraz pendimetaliny w środowisku wodnym. Najlepszy efekt uzyskano dla pendimetaliny, wchodzącej w skład środka ochrony roślin Panida 330 EC, niezależnie od stężenia początkowego. N -(3,4-Dichlorophenyl)-1-methoxy-1-methylurea (linuron) and 3,4-dimethyl-2,6-dinitro-N-pentan-3-yl-aniline (pendimethalin) herbicides were sepd. by adsorption on 3 com. zeolites from aq. solns. (initial concns. 10 and 20 mg/l) at 24 C for 3 h. Pendimethalin was removed more efficiently (more than 80%) than linuron (only 10%). Współczesne rolnictwo, prowadzone w sposób intensywny, powszechnie stosuje agrochemikalia w produkcji rolniczej. Środki ochrony roślin gwarantują efektywną ochronę upraw przed szkodnikami i chorobami, a co za tym idzie, zapewniają roślinom uprawnym odpowiednią ilość substancji pokarmowych oraz w konsekwencji wyższe plony. Środki ochrony roślin charakteryzują się dużą aktywnością biologiczną oraz szerokim zakresem szkodliwego oddziaływania na środowisko, a zatem są substancjami chemicznymi, które stwarzają potencjalne zagrożenie dla środowiska 1 3). Substancje aktywne lub produkty ich degradacji mogą przemieszczać się w poszczególnych elementach środowiska i przenikać do łańcucha troficznego na etapie gleba roślina człowiek. Są to główne przyczyny, dla których należy zmierzać do ograniczenia toksycznego działania pozostałości środków ochrony roślin na organizmy nie będące celem zwalczania. Celem pracy było poszukiwanie metod przyspieszenia rozkładu nadmiaru pozostałości środków ochrony roślin obecnych w wodach powierzchniowych i podziemnych oraz w glebie, a także poszukiwanie sposobów ograniczenia ich szkodliwego działania w środowisku. Jedną z takich metod jest możliwość wykorzystania do tego celu specyficznych glinokrzemianów, jakimi są zeolity. Zeolity są uwodnionymi glinokrzemianami jedno- lub dwuwartościowych metali alkalicznych oraz metali ziem alkalicznych (K, Li, Ca, Na, Ba). Elementarną jednostką struktury szkieletowej zeolitów jest tetraedr [SiO 4 ] 4-. Sieć przestrzenna zeolitu zawiera kanały oraz komory, wewnątrz których znajdują się kationy i cząsteczki wody. Tetraedry SiO 4 i AlO 4 łącząc się, tworzą różnorodne trójwymiarowe struktury 4 6). Adsorbenty zeolitowe o ściśle określonych rozmiarach kanałów (0,1 1 nm) mają silne powinowactwo do sorbowania cząsteczek małych, natomiast są nieaktywne względem cząsteczek dużych. Kationy zeolitów są labilne i mogą ulec wymianie jonowej zgodnie z zasadą, że kationy o większym promieniu i większym Mgr Justyna WRZOSEK w roku 2009 ukończyła studia na Wydziale Rolnictwa i Biologii, Katedra Nauk o Środowisku Glebowym, Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, kierunek: Biologia. Jest asystentem w Instytucie Ochrony Środowiska Państwowym Instytucie Badawczym w Warszawie. Specjalność gleboznawstwo. * Autor do korespondencji: Instytut Ochrony Środowiska Państwowy Instytut Badawczy, ul. Krucza 5/11D, Warszawa, tel.: (22) w. 43, fax: (22) , justyna.wrzosek@ios.edu.pl Prof. dr hab. Barbara GWOREK notkę biograficzną i fotografię Autorki drukujemy w bieżącym numerze na str /2(2011) 271

2 ładunku są adsorbowane silniej od jonów małych (H +, Na + ). Rozmiar, układ i kształt kanałów zeolitów warunkuje selektywność reakcji 7). W pracy przedstawiono ocenę inaktywacji środków ochrony roślin o długim okresie karencji przez naturalne i syntetyczne zeolity. Do badań zastosowano zeolity syntetyczne typu 5A oraz 13 X, a także zeolit naturalny (klinoptilolit). Jednostka strukturalna zeolitu typu A jest zbudowana z 24 tetraedrów: 12 AlO 4 i 12 SiO 4 i nosi nazwę kubooktaedru, w którym wierzchołki stanowią kationy Si 4+ lub Al 3+. Komórka elementarna zeolitu typu X zawiera 192 tetraedry (Si,Al)O 4. Zasadniczym elementem struktury są kubooktaedry zbudowane z 14 czworościanów SiO 4 i 10 czworościanów AlO 4. Zeolit 13X charakteryzuje się średnicą porów ok. 1,3 μm, a zeolit 5A ok. 0,5 μm. Zeolity naturalne cechują się dużym zróżnicowaniem. Średnica kanałów wejściowych mieści się w przedziale 0,3 0,6 nm 9), a stosunek Si:Al w ich sieci krystalicznej wynosi 1 6. Tetraedry AlO 4 nie mogą się łączyć ze sobą wspólnym atomem tlenu. Przy stosunku Si:Al = 1 tetraedry AlO 4 i SiO 4 występują na przemian. Kolejną cechą zeolitów naturalnych jest to, że są stabilne przy ph > 6. Powstają one z popiołów wulkanicznych w specyficznych warunkach podwyższonej temperatury oraz ciśnienia. W badaniu zastosowano klinoptilolit, zeolit naturalny, który odznacza się znaczną odpornością chemiczną na działanie kwasów oraz termostabilnością 10). Zdjęcia wykonane przy zastosowaniu mikroskopu skaningowego umożliwiają obserwację powierzchni zewnętrznej zeolitów użytych w doświadczeniu. Zeolit naturalny w formie pyłu nie uległ pełnej krystalizacji (rys. 1). W związku z tym miał bardziej rozwiniętą powierzchnię zewnętrzną, charakteryzującą się większą porowatością, w porównaa) b) Część doświadczalna Materiały badawcze W badaniach wykorzystano 2 handlowe herbicydy powszechnie stosowane na terenie Polski. Jednym z nich był Linurex 500 SC, zawierający linuron jako substancję aktywną. W handlu występuje jako koncentrat w postaci stężonej zawiesiny do rozcieńczania wodą, stosowany doglebowo lub nalistnie. Pestycyd ten zwalcza jednoroczne chwasty dwuliścienne w marchwi, pietruszce, selerze, ziemniaku, bobie, bobiku, grochu pastewnym, grochu jadalnym oraz łubinie. Drugi z badanych herbicydów, Panida 330 EC, którego substancją aktywną jest pendimetalina, w handlu wstępuje w formie koncentratu do sporządzenia emulsji wodnej stosowanej w celu unieszkodliwienia jednorocznych chwastów dwuliściennych i jednoliściennych w uprawach kukurydzy oraz roślin warzywnych. Podstawowe właściwości fizykochemiczne substancji aktywnych wchodzących w skład badanych środków ochrony roślin przedstawiono w tabeli 1. Tabela 1. Właściwości fizykochemiczne linuronu oraz pendimetaliny 8) Table 1. Physical and chemical properties of linuron and pendimethalin 8) Substancja aktywna Linuron Pendimetalina Wzór strukturalny Charakterystyka O C CH 3 N N O H CH 3 Cl Cl związek z grupy pochodnych mocznika NO 2 H N NO 2 związek z grupy toluidyn Wzór sumaryczny C 9 H 10 Cl 2 N 2 O 2 C 13 H 19 N 3 O 4 Masa molowa, g/mol 249, ,30766 Rozpuszczalność w H 2 O, mg/l 63,8 0,33 K oc, ml/g Szybkość degradacji w glebie DT 50 ok. 28 dni 3 4 miesięcy Rys. 1. Zdjęcie SEM powierzchni zewnętrznej zeolitu naturalnego; powiększenie 50 (a) i 5000 (b) Fig. 1. SEM photograph of external surface of natural zeolite; magnification of 50 (a) and 5000 (b) a) b) Rys. 2. Zdjęcie SEM powierzchni zewnętrznej zeolitu syntetycznego typu 5A (a) oraz 13X (b); powiększenie Fig. 2. SEM photograph of external surface of synthetic zeolite 5A (a) and 13X (b); magnification of niu z powierzchnią zewnętrzną zeolitów syntetycznych (rys. 2). Na powierzchni zewnętrznej zeolitów syntetycznych widać wzajemnie połączenie kryształów o ostrych i nieregularnych kształtach oraz wielkości, które tworzą zbitą i nieuporządkowaną strukturę. Metodyka badań Badania dotyczące wiązania wymienionych herbicydów przez zeolity przeprowadzono w środowisku wodnym w obecności światła słonecznego. Do badań zastosowano zawiesinę preparatu handlowego Linurex 500 SC oraz emulsję wodną Panida 330 EC o stężeniu 10 i 20 mg s.a./l. Następnie do odpowiednich układów dyspersyjnych dodawano formowane zeolity syntetyczne 13X i 5A oraz zeolit naturalny w formie pylistej (ZN) o średnicy ziaren < 0,02 mm. Ponadto dla każdego z analizowanych stężeń wykonano próbę kontrolną zawierającą wyłącznie analizowany środek ochrony roślin. Badanie adsorpcji pestycydów na zeolitach trwało 3 h (temp. 24 C). Po upływie tego czasu oddzielono adsorbent od adsorbatu poprzez poddanie każdej próby filtracji przez twarde sączki bibułowe. W uzyskanych próbkach oznaczano stężenie substancji aktywnej herbicydu w wodzie oraz w zeolitach. Oznaczenie linuronu wykonano techniką chromatografii cieczowej HPLC (high performance liquid chromatography) za pomocą chromatografu cieczowego Waters Alliance 2695 z detektorem absorpcyjnym PDA (Waters 2996). Natomiast oznaczenie pendimetaliny wykonano techniką chromatografii gazowej GC (gas chromatography). Do tego celu zastosowano chromatograf gazowy Agilent 6890 z dwoma selektywnymi detektorami ECD i NPD. Uzyskane wyniki opracowano statystycznie za pomocą programu Statgraphics Centurion XVI.I. Test przeprowadzono metodą jednoczynnikowej analizy wariancji ANOVA przy użyciu testu Tuckey a (n = 6) przy poziomie istotności p = 0,05. Obrazy mikroskopowe powierzchni badanych zeolitów wykonano skaningowym mikroskopem elektronowym FEI Quanta 200 ESEM wyposażonym w mikroanalizator rentgenowski typu EDS /2(2011)

3 Omówienie wyników Linuron Wprowadzenie zeolitów do zawiesiny wodnej zawierającej linuron spowodowało zmniejszenie pozostałości substancji aktywnej w porównaniu z próbą kontrolną, przy czym stwierdzono, że zeolit 5A był bardziej efektywny w porównaniu z zeolitem 13X oraz zeolitem naturalnym, niezależnie od początkowego stężenia linuronu (rys. 3). Szereg obrazujący efektywność adsorpcji zeolitów w stosunku do linuronu, niezależnie od badanego stężenia można przedstawić następująco: zeolit 5A > zeolit 13X > zeolit naturalny (rys. 4). W szczególności badania wykazały, że uzyskano 10-proc. zmniejszenie stężenia linuronu w stosunku do kontroli przy adsorpcji pestycydu na zeolicie typu 5A. Stosując zeolit naturalny, odnotowano tylko 2-proc. zmniejszenie stężenia tej substancji aktywnej. Rys. 6. Wpływ typu zeolitu na procentowe zmniejszenie stężenia linuronu w zawiesinie w stosunku do kontroli przy stężeniu początkowym 20 mg/l Fig. 6. Effect of zeolite type on decrease of linuron content in aqueous suspension compared to the control at initial concentration 20 mg/l Rys. 3. Zmiany stężenia linuronu w zawiesinie przed i po adsorpcji pestycydu na zeolitach przy stężeniu początkowym 10 i 20 mg/l Fig. 3. Changes of linuron content in aqueous suspensions before and after sorption on zeolites (initial concentration 10 and 20 mg/l) a) b) Pendimetalina Rys. 4. Zawartość linuronu po adsorpcji na zeolitach, mg/kg (a stężenie początkowe 10 mg/l, b stężenie początkowe 20 mg/l) Fig. 4. Content of linuron after sorption on zeolites, mg/kg (a initial concentration 10 mg/l, b initial concentration 20 mg/l) Jak wykazują zamieszczone na rys. 7 wyniki badań, wprowadzenie do emulsji wodnej zeolitów spowodowało istotne zmniejszenie stężenia pendimetaliny w stosunku do kontroli. Najefektywniejszym adsorbentem pendimetaliny okazał się zeolit naturalny w formie pylistej, natomiast najsłabszą zdolność adsorpcyjną odnotowano dla zeolitów syntetycznych (5A dla stężenia początkowego 10 mg/l oraz 13X dla stężenia początkowego 20 mg/l). Szereg obrazujący efektywność adsorpcji zeolitów w stosunku do pendimetaliny, niezależnie od stężenia początkowego można przedstawić w następującej kolejności: zeolit naturalny > zeolit 5A > zeolit 13X (rys. 8). Przeprowadzone doświadczenie wykazało, że wprowadzenie zeolitu naturalnego do wodnej emulsji pendimetaliny spowodowało obniżenie stężenia substancji aktywnej o ponad 70%, niezależnie od stężenia początkowego. Uzyskano ponad 25-proc. zmniejszenie stężenia pendimetaliny w stosunku do kontroli przy zastosowaniu zeolitów syntetycznych (13X i 5A) dla stężenia początkowego 10 mg/l (rys. 9). Zeolit 13X obniżył stężenie pendimetaliny w emulsji wodnej o 8% i tym samym wykazał najsłabszą zdolność adsorpcyjną w stosunku do pendimetaliny dla stężenia początkowego 20 mg/l (rys. 10). Rys. 5. Wpływ typu zeolitu na procentowe zmniejszenie stężenia linuronu w zawiesinie w stosunku do kontroli przy stężeniu początkowym 10 mg/l Fig. 5. Effect of zeolite type on decrease of linuron content in aqueous suspension compared to the control at initial concentration 10 mg/l Rys. 7. Zmiany stężenia pendimetaliny w zawiesinie przed i po adsorpcji pestycydu na zeolitach przy stężeniu początkowym 10 i 20 mg/l Fig. 7. Changes of pendimethalin content in aqueous suspension before and after sorption on zeolites at initial concentrations 10 and 20 mg/l 90/2(2011) 273

4 a) b) Rys. 8. Zawartość pendimetaliny po adsorpcji na zeolitach, mg/kg (a stężenie początkowe 10 mg/l, b stężenie początkowe 20 mg/l) Fig. 8. Content of pendimethalin after sorption on zeolites, mg/kg (a initial concentration 10 mg/l, b initial concentration 20 mg/l) Rys. 9. Wpływ typu zeolitu na procentowe zmniejszenie stężenia pendimetaliny w emulsji wodnej w stosunku do kontroli przy stężeniu początkowym 10 mg/l Fig. 9. Effect of zeolite type on decrease of pendimethalin content in emulsion compared to the control at initial concentration 10 mg/l Rys. 10. Wpływ typu zeolitu na procentowe zmniejszenie stężenia pendimetaliny w emulsji wodnej w stosunku do kontroli przy stężeniu początkowym 20 mg/l Fig. 10. Effect of zeolite type on decrease of pendimethalin content in emulsion compared to the control at initial concentration 20 mg/l Dyskusja wyników Przedstawiono ocenę możliwości wykorzystania zeolitów do usuwania pestycydów ze środowiska wodnego. W badaniach wykorzystano zeolity syntetyczne typu 13X oraz 5A w formie granulowanej oraz zeolit naturalny w formie pylistej. Prowadzone badania adsorpcji linuronu na zeolitach wykazały niewystarczającą sorpcję pestycydu w środowisku wodnym. Natomiast badania dotyczące wykorzystania zeolitów naturalnych (klinoptilolit) do oczyszczania środowiska wodnego z pendimetaliny wykazały zmniejszenie zawartości tego związku w emulsji wodnej o ponad 70 80%. Zdolności adsorpcyjne zeolitów w stosunku do pestycydów zależą m.in. od stopnia rozwinięcia powierzchni oraz ściśle określonej krystalicznej struktury przestrzennej (średnicy i stopnia jednorodności porów). Wielkość kanałów zeolitów zlokalizowanych pomiędzy oktaedrami zbudowanymi z tetraedrów SiO 4 i AlO 4 uwarunkowana jest typem sieci (zeolity A i X) oraz rodzajem kationów zobojętniających ujemny ładunek szkieletu glinokrzemianowego. Wielkość, układ i kształt tych kanałów w strukturze krystalicznej zeolitów decyduje o selektywności przebiegu danej reakcji względem określonego substratu. Każdy z badanych zeolitów wyróżnia się powinowactwem do określonej substancji aktywnej. Ponadto zeolity wewnątrz kanałów struktury krystalicznej zawierają centra kwasowe powstałe przez zastąpienie w sieci jonu Si 4+ przez jon Al 3+. Adsorpcja na takich powierzchniach ma charakter pośredni, między adsorpcją fizyczną a chemiczną. Bardzo często między adsorbentem a adsorbatem tworzą się wiązania wodorowe 7). Centra kwasowe typu Lewisa i Brønsteda obecne w sieci krystalicznej zeolitów mogą warunkować wykorzystanie tych glinokrzemianów jako katalizatorów reakcji rozpadu pestycydów. Z przeprowadzonego doświadczenia wynika, że na adsorpcję herbicydów na złożu zeolitowym mają wpływ właściwości fizykochemiczne zarówno adsorbenta, jak i adsorbatu. Związki dobrze rozpuszczalne są znacznie gorzej usuwane niż trudno rozpuszczalne. Można więc stwierdzić, że sorpcję środków ochrony roślin limituje ich rozpuszczalność. Tę zależność potwierdzają wyniki badań prezentowane w pracy. Linuron jest substancją trudną do usunięcia. Zaledwie 10% tego związku było usuwane dzięki zastosowaniu adsorbenta, jakim jest złoże zeolitowe. Związek ten charakteryzuje się dużo większą rozpuszczalnością niż pendimetalina, wobec której zeolity wykazały większą zdolność adsorpcyjną. Pendimetalina odznacza się wyższym współczynnikiem adsorpcji K oc niż linuron, w związku z tym jego wartość również może wpływać na skuteczność procesów adsorpcyjnych na zeolitach. Badany problem był dotychczas niedostatecznie opracowany w literaturze, co nie pozwala na porównanie uzyskanych wyników z danymi innych autorów. Jedną z niewielu dostępnych informacji są stwierdzenia poparte badaniami, że środki ochrony roślin nie są bezpośrednio sorbowane przez zeolity z roztworów. Dopiero po wykonaniu takich czynności, jak odparowanie i suszenie zeolitu następuje jego aktywacja 11). Wówczas można było zaobserwować silną sorpcję badanego związku, co wpływało na detoksykację pestycydu. Przeprowadzone badania dowodzą, że zeolity adsorbują pestycydy niezależnie od tego czy ich modyfikacja została przeprowadzona. Różna jest tylko ilość wiązanych zanieczyszczeń, co jest uzależnione przede wszystkim od rodzaju substancji aktywnej oraz typu zeolitu zastosowanego do badania. Badane minerały można zestawić pod względem wielkości powierzchni zewnętrznej w szereg: zeolit naturalny > 5A, a biorąc pod uwagę powierzchnię właściwą materiału sorpcyjnego w szereg: 13X > 5A > zeolit naturalny. Sumując powierzchnię zewnętrzną i wewnętrzną, można oszacować pojemność sorpcyjną minerałów. Wobec tego można określić, który z zeolitów ma lepsze właściwości sorpcyjne i jonowymienne. Przeprowadzając analizę pojemności sorpcyjnej minerałów, można zaobserwować, że zeolit naturalny /2(2011)

5 oraz zeolit syntetyczny 5A charakteryzują się podobnymi właściwościami, co utrudnia porównanie ich efektywności adsorpcyjnej względem badanych pestycydów. Wyniki badań wskazują, że oba te zeolity (5A i zeolit naturalny) adsorbują linuron i pendimetalinę z różną efektywnością. Biorąc pod uwagę ilość zaadsorbowanego linuronu przez zeolity, najlepsze właściwości sorpcyjne wobec tej substancji zaobserwowano dla zeolitu typu 5A, natomiast w przypadku pendimetaliny najlepsze wyniki otrzymano, stosując zeolit naturalny. Wnioski Syntetyczne i naturalne zeolity mogą być wykorzystane do zmniejszenia stężenia linuronu oraz pendimetaliny w środowisku wodnym. Zeolit naturalny oraz zeolity syntetyczne typu 5A i 13X wykazały selektywną sorpcję wobec pendimetaliny, której wynikiem było obniżenie jej zawartości w emulsji wodnej o ponad 80%. Najefektywniejszym adsorbentem wobec tej substancji aktywnej okazał się zeolit naturalny. Badane zeolity wykazały wyraźnie mniejszą sorpcję linuronu niż pendimetaliny, czego wynikiem było zmniejszenia stężenia linuronu w środowisku wodnym jedynie o 10%. Otrzymano: LITERATURA 1 J. Wrzosek, B. Gworek, D. Maciaszek, Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych 2009, nr 39, J. Brzeziński [w:] Toksykologia pestycydów (red. W. Seńczuk), PZWL, Warszawa 2002 r. 3 D. Maciaszek [w:] Chemiczne zagrożenia w rolnictwie. Stan aktualny i perspektywy, (red.) T. Nazimek, L. Solecki, Instytut Medycyny Wsi, Lublin 2006 r. 4 L. B. Sandy, F.A. Mumpton, Natural zeolites. Occurence, properties, uses, Pergamon Press, New York 1978 r. 5 B. Gworek, Wpływ zeolitów na zmniejszenie akumulacji metali ciężkich w roślinach uprawianych na glebach zanieczyszczonych, Wyd. SGGW, Warszawa 1993 r. 6 S.E. Bailey, T.J. Olin, R.M. Bricka, D.D. Adrian, Wat. Res. 1999, 33, nr 11, K. Pigoń, Z. Ruziewicz, Chemia fizyczna, t. 1, Podstawy fenomenologiczne, (red.) L. Komorowski, J. Lipiński, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2009 r. 8. C.D.S. Tomlin, A world compendium. The pesticide manual, British Crop Protection Enterprises 1994 r. 9. G.W. Ciciszwilli, Zeolity naturalne, WNT, Warszawa 1990 r. 10. A. Yu. Lonin, A. P. Krasnopyorova, Problems of atomic science and technology 2004, nr 5, Series: Nuclear Physics Invesigations, 44, J. Kroczyński, B. Moryt, E. Przybysz, K. Filipiak, Postępy w Ochronie Roślin 1996, 36, nr 1, 343. Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie oraz Instytut Nawozów Sztucznych w Puławach mają zaszczyt zaprosić na: Ogólnopolskie Sympozjum Nauka i Przemysł Metody Spektroskopowe w Praktyce, Nowe Wyzwania i Możliwości które odbędzie się w dniach 8-10 czerwca 2011 roku w Lublinie Celem Sympozjum jest wymiana wzajemnych doświadczeń oraz poszerzenie wiedzy związanej z praktycznym wykorzystaniem metod spektroskopowych. Obszarami zainteresowania konferencji będą tematy związane z zastosowaniem metod spektroskopowych w dziedzinach: Nauki chemiczne Chemia koordynacyjna, Chemia supramolekularna Nanomateriały Inżynieria materiałowa Światłowody Fizyka Ochrona środowiska Medycyna, farmacja i biochemia Wytyczne dotyczące przygotowania abstraktów znajdują się na stronie Konferencji: Adres do korespondencji: prof. dr hab. Zbigniew Hubicki tel. (81) Sektetararz: mgr Marzena Gęca tel. (81) Środki bioaktywne i chemia kosmetyczna Adsorpcja i kataliza Przemysł chemiczny i spożywczy Ceramika Chemia rolna Gleboznawstwo Mineralogia Geologia Członek komitetu: dr Dorota Kołodyńska tel. (81) /2(2011) 275