PROBLEMATYKA ODNAWIALNYCH ŹRÓDEŁ ENERGII I BEZPIECZEŃSTWA ENERGETYCZNEGO W EDUKACJI DZIECI I MŁODZIEŻY

Transkrypt

1 351 Paweł WIŚNIEWSKI Uniwersytet Gdański PROBLEMATYKA ODNAWIALNYCH ŹRÓDEŁ ENERGII I BEZPIECZEŃSTWA ENERGETYCZNEGO W EDUKACJI DZIECI I MŁODZIEŻY Wstęp Przyszłość energetyki jest obecnie jednym z głównych problemów, zarówno w polityce krajowej, jak i światowej. Ma to związek przede wszystkim z rzadkością surowców, wzrostem ich cen na rynkach, odpowiedzialnością sektora energetycznego za zmiany klimatyczne i troską o zapewnienie wystarczających ilości energii w najbliższych latach. 1 Mając na uwadze powyższe kwestie, realnym i coraz poważniejszym wyzwaniem staje się wspieranie rozwoju i zwiększenie wykorzystania odnawialnych źródeł energii (OZE). Istnieje jednak szereg barier o charakterze społecznym, instytucjonalnym, prawnym i ekonomicznym, ograniczających możliwości rozwoju energetyki opartej na OZE. Jedną z nich jest bariera edukacyjna. W opracowanej przez Ministerstwo Środowiska Strategii Rozwoju Energetyki Odnawialnej 2 zwrócono uwagę na niedostateczny zakres programów nauczania, uwzględniających OZE w szkolnictwie podstawowym i ponadpodstawowym, a także brak programów edukacyjno-szkoleniowych dotyczących OZE, adresowanych do inżynierów, projektantów, architektów, przedstawicieli sektora energetycznego, bankowości i decydentów. Zaproponowano, aby w większym zakresie wprowadzić do programów nauczania na wszystkich poziomach szkolnictwa informacje dotyczące OZE w porównaniu z innymi źródłami energii. W kwietniu 2014 r. Rada Ministrów podjęła uchwałę w sprawie przyjęcia strategii Bezpieczeństwo Energetyczne i Środowisko perspektywa do 2020 roku. 3 Wśród uwzględnionych w niej głównych kierunków interwencji i zadań znalazły się m.in. działania obejmujące realizację programu kształcenia kadr dla instytucji związanych z energetyką i ochroną środowiska, stworzenie kompleksowego programu edukacyjnego poprawy efektywności energetycznej, zwiększenie świadomości ekologicznej Polaków i zmianę zachowań na obszarach objętych strategią poprzez rozwijanie szeroko dostępnej oferty edukacyjnej w zakresie racjonalnego gospodarowania zasobami środowiskowymi, a także uwzględnienie zagadnień zrównoważonego rozwoju na wszystkich poziomach kształcenia (od przedszkola do szkół wyższych i kształcenia dorosłych), łącznie z przygotowaniem i doskonaleniem zawodowym nauczycieli. W pracy poruszono kwestię uwzględnienia zagadnień z zakresu OZE oraz bezpieczeństwa energetycznego współczesnego świata, Europy i Polski 1 A. Pultowicz, Przesłanki rozwoju rynku odnawialnych źródeł energii w Polsce w świetle idei zrównoważonego rozwoju, Problemy Ekorozwoju Problems of Sustainable Development 2009, vol. 4, No. 1, s. 109; R. Szczerbowski, Bezpieczeństwo energetyczne Polski mix energetyczny i efektywność energetyczna, Polityka energetyczna 2013, t. 16, z. 4, s Ministerstwo Środowiska, Strategia Rozwoju Energetyki Odnawialnej, Warszawa Uchwała nr 58 Rady Ministrów z dnia 15 kwietnia 2014 r. w sprawie przyjęcia Strategii Bezpieczeństwo Energetyczne i Środowisko perspektywa do 2020 r., M.P poz. 469.

2 352 w procesie edukacji dzieci i młodzieży na poziomie gimnazjum i szkoły ponadgimnazjalnej. Materiał i metody Analizie poddano treści nauczania zawarte w nowej podstawie programowej kształcenia ogólnego na III i IV etapie edukacyjnym. 4 Jej wdrażanie rozpoczęło się w 2009 r. od klas pierwszych szkół podstawowych i gimnazjów. Trzy lata później zmiany programowe objęły uczniów klas pierwszych szkół ponadgimnazjalnych. Zgodnie z założeniami nowej podstawy programowej, kształcenie ogólne w gimnazjum i szkole ponadgimnazjalnej powinno stanowić spójną całość i fundament wykształcenia, umożliwiający zdobycie zróżnicowanych kwalifikacji zawodowych. Kładzie ona zwiększony nacisk na umiejętność wykorzystywania wiedzy do identyfikowania i rozwiązywania problemów, a także formułowania wniosków opartych na obserwacjach empirycznych dotyczących przyrody lub społeczeństwa. 5 Założenia podstawy programowej skonfrontowano z treściami nauczania, szczegółowymi celami i wymaganiami edukacyjnymi obejmującymi problematykę OZE i bezpieczeństwa energetycznego, zawartymi w podręcznikach i programach nauczania rekomendowanych przez czołowe wydawnictwa edukacyjne w Polsce. Ocenie poddano: program nauczania geografii w gimnazjum, rekomendowany przez Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, 6 program nauczania geografii w zakresie podstawowym dla szkół ponadgimnazjalnych Oblicza geografii, rekomendowany przez Wydawnictwo Nowa Era, 7 program nauczania geografii dla szkół ponadgimnazjalnych w zakresie podstawowym Tylko geografia, rekomendowany przez Wydawnictwo Szkolne PWN, 8 program nauczania geografii w zakresie rozszerzonym dla liceum ogólnokształcącego i technikum Oblicza geografii, rekomendowany przez Wydawnictwo Nowa Era, 9 podręcznik dla gimnazjum Geografia Odkrywamy świat, 10 podręcznik dla szkół ponadgimnazjalnych Oblicza geografii zakres podstawowy, 11 4 Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 27 sierpnia 2012 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół, Dz.U poz. 977 z późn. zm. 5 Uwagi Konferencji Rektorów Akademickich Szkół Polskich w sprawie projektu rozporządzenia określającego podstawę programową wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół, pdf [dostęp r.]. 6 M. Więckowski, K. Zieliński, geografii w gimnazjum, Warszawa E.M. Tuz, geografii w zakresie podstawowym dla szkół ponadgimnazjalnych Oblicza geografii, Warszawa J. Kop, M. Kucharska, E. Szkurłat, geografii dla szkół ponadgimnazjalnych w zakresie podstawowym Tylko geografia, Warszawa-Łódź E.M. Tuz, D. Szczypiński, geografii w zakresie rozszerzonym dla liceum ogólnokształcącego i technikum Oblicza geografii, Warszawa M. Więckowski, Geografia Odkrywamy świat, cz. 2, Warszawa R. Uliszak, K. Wiederman, Oblicza geografii zakres podstawowy, Warszawa 2012.

3 353 podręcznik dla szkół ponadgimnazjalnych Tylko geografia zakres podstawowy, 12 podręcznik dla liceum ogólnokształcącego i technikum Oblicza geografii 2 zakres rozszerzony. 13 Wyniki i dyskusja Z analizy treści nauczania zawartych w nowej podstawie programowej wynika, że na III etapie edukacyjnym (gimnazjum), zagadnienia dotyczące OZE i bezpieczeństwa energetycznego omawiane są w niewielkim zakresie. Wymagania szczegółowe dotyczące tego wątku tematycznego są przewidziane przede wszystkim w nauczaniu geografii i obejmują ogólną znajomość struktury wykorzystania źródeł energii w Polsce oraz ocenę jej wpływu na stan środowiska przyrodniczego. Podczas zajęć z wiedzy o społeczeństwie i biologii mogą być dodatkowo poruszane zagadnienia dotyczące konieczności oszczędzania energii oraz wpływu energetyki na globalne ocieplenie klimatu (tab. nr 1). Treści nauczania, obejmujące tematykę OZE i bezpieczeństwa energetycznego, zostały ujęte w nieco szerszym zakresie w podstawie programowej dla szkół ponadgimnazjalnych. Ich realizacja jest przewidziana przede wszystkim w ramach nauczania geografii, a także w mniejszym stopniu w procesie nauczania fizyki i chemii oraz przyrody, będącej przedmiotem uzupełniającym. Efektem kształcenia geograficznego na tym etapie edukacyjnym, realizowanego w zakresie podstawowym, powinno być m.in. zdobycie przez ucznia umiejętności dokonania oceny zróżnicowania i zmian struktury wykorzystania surowców energetycznych na świecie, oceny zjawiska uzależnienia produkcji energii od źródeł zaopatrzenia surowców nieodnawialnych oraz formułowania problemów wynikających z eksploatowania zasobów odnawialnych i nieodnawialnych. W zakresie rozszerzonym uczniowie powinni wzbogacać swoje wiadomości i umiejętności, dokonując charakterystyki zmian w strukturze zużycia energii postępujących wraz z rozwojem gospodarczym państw świata oraz oceniając skutki wynikające z rosnącego zużycia energii i konieczność pozyskiwania jej nowych źródeł, a także porównując wielkość i strukturę produkcji energii elektrycznej w Polsce i innych państwach świata. Podczas zajęć z chemii młodzież powinna poznawać przykłady surowców energetycznych, proponować alternatywne źródła energii i analizować możliwości ich zastosowań, a także oceniać wpływ różnorodnych sposobów uzyskiwania energii na stan środowiska przyrodniczego. Założenia podstawy programowej kształcenia ogólnego stanowią punkt wyjścia do tworzenia programów nauczania poszczególnych przedmiotów. Zgodnie z jej koncepcją, powinny zostać dobrane odpowiednie cele kształcenia i przewidywane osiągnięcia ucznia. Z analizy badanych programów nauczania geografii wynika, że występują w nich także treści nieujęte w podstawie programowej, co daje możliwość rozwijania i poszerzania wiadomości i umiejętności uczniów. Również w ocenianych podręcznikach, w szczególności dla poziomu rozszerzonego realizowanego w liceum ogólnokształcącym i technikum, zawarte są treści z zakresu OZE i bezpieczeństwa energetycznego wykraczające 12 J. Kop, M. Kucharska, E. Szkurłat, Tylko geografia zakres podstawowy, Warszawa-Łódź T. Rachwał, Oblicza geografii 2 zakres rozszerzony, Warszawa 2013.

4 354 poza wymagania szczegółowe podstawy programowej i stanowiące ich dopełnienie (tab. nr 2). Realizacja wszystkich treści zawartych w programach nauczania i podręcznikach jest jednak trudna do wykonania ze względu na niewielką liczbę godzin przewidzianych na kształcenie przyrodnicze w gimnazjum i jego kontynuację na poziomie podstawowym w szkole ponadgimnazjalnej. Aby działania edukacyjne zmierzające do zwiększenia świadomości Polaków w zakresie OZE i bezpieczeństwa energetycznego były skuteczne, powinny obejmować zarówno edukację formalną przy zaangażowaniu wszystkich poziomów kształcenia, jak i nieformalną, polegającą na rozwijaniu świadomości ekologicznej przy udziale pracodawców, organizacji społecznych i lokalnych społeczności. Warto zatem podkreślić ogromną rolę inicjatyw podejmowanych w ostatnich latach w tym zakresie. Należą do nich m.in.: Uruchomienie w 2010 r. kształcenia w zawodzie technik urządzeń i systemów energetyki odnawialnej, przygotowującego absolwenta do organizowania i wykonywania prac związanych z montażem i obsługą systemów energetyki odnawialnej oraz wsparcia fachową pomocą jednostek administracji publicznej i samorządowej w obszarach OZE. 14 Realizacja przez EKSPERT-SITR Sp. z o.o. w Koszalinie oraz Wyższą Szkołę Infrastruktury i Zarządzania w Warszawie w latach projektu Praktyczny program z zakresu OZE innowacja dla szkół ponadgimnazjalnych, testowanego w 20 szkołach przez 300 uczniów ponadgimnazjalnych szkół rolniczych w trakcie zajęć pozalekcyjnych i na praktykach w obiektach OZE (biogazownie, farmy wiatrowe, elektrownie wodne, itp.). Jego produktem finalnym jest program nauczania przedmiotu Odnawialne źródła energii z materiałem wspierającym, wskazaniami metodycznymi, filmami i tablicami edukacyjnymi. Realizacja przez Stowarzyszenie Tilia w Toruniu w latach projektu Promocja odnawialnych źródeł energii oraz nowoczesnych systemów dywersyfikujących źródła i sposoby ich wykorzystania jako element ochrony środowiska przyrodniczego w województwie kujawskopomorskim, mającego na celu zwiększenie poziomu świadomości ekologicznej mieszkańców województwa kujawsko-pomorskiego w zakresie efektywności energetycznej, wykorzystania alternatywnych źródeł energii i ich wpływu na środowisko naturalne oraz racjonalnego kształtowania przestrzeni. Projekt polega na organizacji i przeprowadzeniu kampanii informacyjno-promocyjnej dotyczącej nowoczesnych form gospodarowania energią oraz nowych źródeł energii, w tym gazu łupkowego, a także hydroenergetyki. Wnioski 1. Realizacja założeń polityki energetycznej Polski oraz strategii mających na celu rozwój energetyki odnawialnej i zapewnienie bezpieczeństwa energetycznego, wymaga nie tylko odpowiednich regulacji prawnych, instytucjonalnych i ekonomicznych, ale również skutecznej edukacji, zarówno formalnej, realizowanej na wszystkich poziomach kształcenia, jak 14 K. Kaptur, K. Presz, dla zawodu technik urządzeń i systemów energetyki odnawialnej, Warszawa 2012.

5 355 i nieformalnej, polegającej na rozwijaniu świadomości ekologicznej przy udziale pracodawców, organizacji społecznych i lokalnych społeczności. 2. Nowa podstawa programowa mocno zredukowanego kształcenia ogólnego w gimnazjum i szkole ponadgimnazjalnej oraz dostosowane do niej programy nauczania uwzględniają jedynie podstawowe i ogólne zagadnienia z zakresu odnawialnych źródeł energii i możliwości ich wykorzystania. 3. Należałoby w większym zakresie wprowadzić do podstawy programowej kształcenia ogólnego i programów nauczania na wszystkich poziomach szkolnictwa treści dotyczące energii odnawialnej oraz bezpieczeństwa energetycznego, a także zwiększyć liczbę godzin przeznaczonych na ich realizację. 4. Za dobre praktyki w edukacji uznać należy m.in. uruchomienie kształcenia w zawodzie technik urządzeń i systemów energetyki odnawialnej oraz realizację projektów mających na celu zwiększenie poziomu świadomości ekologicznej Polaków w zakresie efektywności i bezpieczeństwa energetycznego, znaczenia i możliwości wykorzystania odnawialnych źródeł energii oraz ich wpływu na środowisko przyrodnicze. Tabela nr 1: Problematyka OZE i bezpieczeństwa energetycznego w podstawie programowej kształcenia ogólnego na III i IV etapie edukacyjnym Etap edukacyjny Przedmiot Treści nauczania (wymagania szczegółowe) geografia - przedstawia, na podstawie różnych źródeł informacji, strukturę wykorzystania źródeł energii w Polsce i ocenia jej wpływ na stan środowiska przyrodniczego (III) gimnazjum (IV) szkoła ponadgimnazjalna biologia wiedza o społeczeństwie geografia zakres podstawowy - przedstawia przyczyny i analizuje skutki globalnego ocieplenia klimatu - proponuje działania ograniczające zużycie wody i energii elektrycznej oraz wytwarzanie odpadów w gospodarstwach domowych - rozważa, jak jego zachowania mogą wpływać na życie innych ludzi na świecie (np. oszczędzanie wody i energii) - charakteryzuje i ocenia zróżnicowanie i zmiany struktury wykorzystania surowców energetycznych na świecie - dokonuje oceny zjawiska uzależnienia produkcji energii na świecie od źródeł zaopatrzenia surowców nieodnawialnych - potrafi wyjaśnić twierdzenie ropa rządzi światem - formułuje problemy wynikające z eksploatowania zasobów odnawialnych i nieodnawialnych - rozróżnia przyczyny zachodzących obecnie globalnych zmian klimatu (ocieplenia globalnego) i ocenia rozwiązania podejmowane w skali globalnej i regionalnej zapobiegające temu zjawisku

6 356 Etap edukacyjny Przedmiot Treści nauczania (wymagania szczegółowe) - podaje przykłady surowców naturalnych wykorzystywanych do uzyskiwania energii - proponuje alternatywne źródła energii analizuje chemia zakres możliwości ich zastosowań (biopaliwa, wodór, energia podstawowy słoneczna, wodna, jądrowa, geotermalna, itd.) - analizuje wpływ różnorodnych sposobów uzyskiwania energii na stan środowiska przyrodniczego (IV) szkoła ponadgimnazjalna fizyka zakres podstawowy geografia zakres rozszerzony przedmiot uzupełniający przyroda - podaje przykłady zastosowania zjawiska promieniotwórczości i energii jądrowej - opisuje działanie elektrowni atomowej oraz wymienia korzyści i zagrożenia płynące z energetyki jądrowej - charakteryzuje zmiany w strukturze zużycia energii postępujące wraz z rozwojem gospodarczym państw świata i ocenia skutki wynikające z rosnącego zużycia energii oraz konieczność pozyskiwania nowych źródeł energii - wskazuje znaczenie przyrodnicze i gospodarcze jezior i sztucznych zbiorników wodnych - wskazuje obszary występowania podstawowych zasobów naturalnych i analizuje zmiany wielkości ich eksploatacji - porównuje wielkość i strukturę produkcji energii elektrycznej w Polsce i innych państwach świata - analizuje zmiany w podejściu do gospodarowania zasobami środowiska naturalnego - analizuje materiały prasowe oraz z innych środków przekazu, wskazując różne aspekty wybranych problemów globalnych (energetyka, ocieplanie się klimatu, itp.) - przedstawia na podstawie informacji z różnych źródeł, jakie jest współczesne wykorzystanie energetyki słonecznej dla potrzeb gospodarki i jakie są perspektywy rozwoju energetyki słonecznej Tabela nr 2: Treści nauczania, cele i wymagania edukacyjne związane tematycznie z OZE i bezpieczeństwem energetycznym, zawarte w programach nauczania i podręcznikach z zakresu geografii oraz wydawnictwo rekomendujące geografii w gimnazjum (WSiP) Wymagania edukacyjne wynikające z programu nauczania - przedstawia, na podstawie różnych źródeł informacji, strukturę wykorzystania źródeł energii w Polsce i ocenia jej wpływ na stan środowiska przyrodniczego Liczba jednostek lekcyjnych 1 Przykładowe treści nauczania zawarte w podręczniku - struktura pozyskiwania energii elektrycznej w Polsce - zalety i wady działalności różnych rodzajów elektrowni (w tym niekonwencjonalnych) - bilans podstawowych surowców energetycznych w Polsce

7 357 oraz wydawnictwo rekomendujące geografii w zakresie podstawowym dla szkół ponadgimnazjalnych (Nowa Era) Wymagania edukacyjne wynikające z programu nauczania - charakteryzuje strukturę wykorzystania surowców energetycznych na świecie (oraz jej zmiany) - opisuje rozmieszczenie surowców energetycznych na świecie - analizuje produkcję energii elektrycznej na świecie i w wybranych krajach - wskazuje zależność pomiędzy wielkością produkcji energii a dostępem do źródeł zaopatrzenia w surowce nieodnawialne - wyjaśnia znaczenie odnawialnych źródeł energii elektrycznej dla gospodarki - przedstawia problemy przemysłu energetycznego w Polsce - wskazuje przyczyny i skutki rozwoju energetyki atomowej - formułuje zagrożenia wynikające ze zbyt intensywnego eksploatowania zasobów odnawialnych i nieodnawialnych Liczba jednostek lekcyjnych 1 Przykładowe treści nauczania zawarte w podręczniku - odnawialne i nieodnawialne źródła energii na świecie - zmiany w bilansie energetycznym świata - surowce energetyczne świata i ich rozmieszczenie - struktura produkcji energii elektrycznej - typy elektrowni, ich zalety i wady - odnawialne źródła energii - krótka charakterystyka energii słonecznej, geotermalnej, wiatrowej i biomasy - pozytywne i negatywne skutki rozwoju energetyki atomowej geografii dla szkół ponadgimnazjalnych w zakresie podstawowym (PWN) - przedstawia współczesną strukturę zużycia energii pierwotnej w produkcji energii na świecie - lokalizuje na mapie główne obszary wydobycia surowców energetycznych - podaje przykłady państw o różnej strukturze wykorzystania źródeł energii w produkcji energii elektrycznej - ocenia zmiany w bilansie energetycznym świata - uzasadnia twierdzenie ropa rządzi światem - ocenia wpływ występowania źródeł energii na produkcję energii elektrycznej w różnych regionach świata 1 - rodzaje odnawialnych źródeł energii - bilans energetyczny świata - surowce energetyczne i ich występowanie - struktura produkcji energii elektrycznej w wybranych krajach - tendencje zmniejszające groźbę kryzysu energetycznego na świecie

8 358 oraz wydawnictwo rekomendujące geografii w zakresie rozszerzonym dla liceum ogólnokształcącego i technikum (Nowa Era) Wymagania edukacyjne wynikające z programu nauczania - wykazuje dysproporcje w rozmieszczeniu rejonów produkcji i konsumpcji surowców energetycznych i ich konsekwencje - opisuje wykorzystanie odnawialnych i nieodnawialnych źródeł energii - charakteryzuje zmiany w strukturze zużycia energii postępujące wraz z rozwojem gospodarczym państw - charakteryzuje strukturę i wielkość produkcji energii elektrycznej na świecie i w wybranych krajach - ocenia skutki rosnącego zużycia energii oraz konieczność pozyskiwania nowych źródeł energii - wykazuje wady i zalety różnych typów elektrowni - omawia współczesne przemiany w polskiej energetyce - porównuje wielkość i strukturę produkcji energii elektrycznej w Polsce i innych państwach świata - wyjaśnia przyczyny i konsekwencje zmian w gospodarowaniu różnymi źródłami energii w Polsce - analizuje rozmieszczenie największych elektrowni cieplnych i wodnych w Polsce na podstawie map - wskazuje możliwości wykorzystania alternatywnych źródeł energii w Polsce Liczba jednostek lekcyjnych 4 Przykładowe treści nauczania zawarte w podręczniku - odnawialne i nieodnawialne źródła energii na świecie - bilans energetyczny świata - surowce energetyczne i ich występowanie - konsekwencje dysproporcji w rozmieszczeniu surowców energetycznych - zróżnicowanie źródeł produkcji energii elektrycznej - produkcja energii elektrycznej na świecie - typy elektrowni (cieplne, wodne, jądrowe), ich zalety i wady - przyczyny i skutki rozwoju energetyki atomowej - energetyka alternatywna (krótka charakterystyka elektrowni słonecznych, geotermicznych, wiatrowych) Streszczenie W pracy poruszono kwestię uwzględnienia zagadnień z zakresu odnawialnych źródeł energii (OZE) oraz bezpieczeństwa energetycznego współczesnego świata, Europy i Polski w procesie edukacji dzieci i młodzieży na poziomie gimnazjum i szkoły ponadgimnazjalnej. Dokonano analizy treści nauczania, szczegółowych celów i wymagań edukacyjnych obejmujących problematykę OZE, zawartych w programach nauczania rekomendowanych przez czołowe wydawnictwa edukacyjne w Polsce. Odniesiono je do założeń podstawy programowej kształcenia ogólnego na III i IV etapie edukacyjnym, mającego stanowić

9 359 programowo spójną całość i fundament wykształcenia, umożliwiający zdobycie zróżnicowanych kwalifikacji zawodowych. Ocenie poddano również miejsce i rolę edukacji ekologicznej z zakresu OZE w strategiach energetycznych i realizowanych projektach. Słowa klucze: odnawialne źródła energii, bezpieczeństwo energetyczne, edukacja ekologiczna, podstawa programowa, programy nauczania Summary The paper presents the issue of renewable energy sources (RES) and energy security of the modern world, Europe and Poland in the education of children and youth. The analysis was performed based on the teaching content, educational goals and requirements in the field of RES, specified in the teaching programmes recommended by the leading Polish educational publishing houses. The teaching content, educational goals and requirements have been compared with the principles of the general education core curriculum at the third and fourth educational stages. The role and importance of ecological education in the field of RES in the energy strategies and projects were also analysed. Key words: renewable energy sources, energy security, ecological education, core curriculum, teaching programmes Bibliografia 1. Kaptur K., Presz K., dla zawodu technik urządzeń i systemów energetyki odnawialnej, Warszawa Kop J., Kucharska M., Szkurłat E., geografii dla szkół ponadgimnazjalnych w zakresie podstawowym Tylko geografia, Warszawa-Łódź Kop J., Kucharska M., Szkurłat E., Tylko geografia zakres podstawowy, Warszawa-Łódź Ministerstwo Środowiska, Strategia Rozwoju Energetyki Odnawialnej, Warszawa Pultowicz A., Przesłanki rozwoju rynku odnawialnych źródeł energii w Polsce w świetle idei zrównoważonego rozwoju, Problemy Ekorozwoju Problems of Sustainable Development 2009, vol. 4, No Rachwał T., Oblicza geografii 2 zakres rozszerzony, Warszawa Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 27 sierpnia 2012 roku w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół, Dz.U poz. 977 z późn. zm. 8. Szczerbowski R., Bezpieczeństwo energetyczne Polski mix energetyczny i efektywność energetyczna, Polityka energetyczna 2013, t. 16, z Tuz E.M., geografii w zakresie podstawowym dla szkół ponadgimnazjalnych Oblicza geografii, Warszawa 2012.

10 Tuz E.M., Szczypiński D., geografii w zakresie rozszerzonym dla liceum ogólnokształcącego i technikum Oblicza geografii, Warszawa Uchwała nr 58 Rady Ministrów z dnia 15 kwietnia 2014 r. w sprawie przyjęcia Strategii Bezpieczeństwo Energetyczne i Środowisko perspektywa do 2020 r., M.P. 2014, poz Uliszak R., Wiederman K., Oblicza geografii zakres podstawowy, Warszawa Uwagi Konferencji Rektorów Akademickich Szkół Polskich w sprawie projektu rozporządzenia określającego podstawę programową wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół, [dostęp r.]. 14. Więckowski M., Geografia Odkrywamy świat, cz. 2, Warszawa Więckowski M., Zieliński K., geografii w gimnazjum, Warszawa 2009.