(Przegl¹d Menopauzalny 2003; 5:35 42)

Transkrypt

1 Rola estrogenów w funkcjonowaniu dolnego odcinka uk³adu moczowego u kobiet oraz w etiologii nietrzymania moczu The role of estrogens in female lower urinary tract s functioning and in the etiology of urinary incontinence Tomasz Rechberger, Aneta Adamiak Badania doœwiadczalne wykazuj¹, e zarówno dolny odcinek uk³adu moczowego u kobiet, jak równie oœrodki kontroli mikcji w korze mózgowej, moœcie, czy przodomózgowiu s¹ tkankami docelowymi dla estrogenów. Estrogeny wywieraj¹ tak e du y wp³yw na w³aœciwoœci biomechaniczne struktur dna miednicy, a tym samym na mechanizmy trzymania moczu u kobiet. Okres menopauzy, charakteryzuj¹cy siê spadkiem poziomu kr¹ ¹cych estrogenów, wi¹ e siê ze wzrostem czêstoœci wystêpowania wysi³kowego nietrzymania moczu, paræ nagl¹cych, czy nawrotowych infekcji uk³adu moczowego. Celem pracy jest przedstawienie aktualnego stanu wiedzy na temat roli estrogenów w funkcjonowaniu dolnego odcinka uk³adu moczowego kobiet oraz ich udzia³u w patogenezie zaburzeñ anatomicznych i czynnoœciowych tego ukadu. S³owa kluczowe: estrogeny, receptory estrogenowe, uk³ad moczowy, nietrzymanie moczu, nadreaktywny pêcherz (Przegl¹d Menopauzalny 2003; 5:35 42) Wstêp Estrogeny odgrywaj¹ wa n¹ rolê w funkcjonowaniu dolnego odcinka (pêcherz moczowy i cewka moczowa) eñskiego uk³adu moczowego. Wynika to z faktu wspólnego pochodzenia w rozwoju embrionalnym oraz œcis³ych powi¹zañ anatomicznych, warunkuj¹cych prawid³ow¹ statykê eñskiego uk³adu moczowo-p³ciowego. Receptory steroidowe zosta³y zlokalizowane w oœrodkowym uk³adzie nerwowym, w obszarach odpowiedzialnych za inicjacjê i kontrolê mikcji oraz w pêcherzu moczowym i cewce moczowej, co jednoznacznie wskazuje na udzia³ hormonów steroidowych w kontroli funkcji tych narz¹dów. Dodatkowym empirycznym potwierdzeniem tego faktu s¹ zmiany w nasileniu objawów dysurycznych, potwierdzone badaniami urodynamicznymi, wystêpuj¹ce w przebiegu cyklu p³ciowego oraz w ci¹ y. Bezsporny jest równie fakt, e w okresie menopauzy wzrasta czêstoœæ wystêpowania zaburzeñ dotycz¹cych funkcjonowania uk³adu moczowego, ze szczególnym nasileniem czêstoœci wysi³- II Katedra i Klinika Ginekologii Akademii Medycznej w Lublinie, kierownik Kliniki: prof. dr hab. med. Jerzy Jakowicki PRZEGL D MENOPAUZALNY 5/

2 kowego nietrzymania moczu, paræ nagl¹cych, czy wreszcie nawrotowych infekcji uk³adu moczowego. Biomolekularne podstawy dzia³ania estrogenów W celu lepszego zrozumienia potencjalnego wp³ywu estrogenów na tkanki docelowe, w tym tkanki uk³adu moczowego, przedstawiono w sposób skrótowy aktualny stan wiedzy dotycz¹cy biomolekularnych podstaw dzia³ania estrogenów (wiêcej szczegó³ów dotycz¹cych tego problemu znajdzie czytelnik w rozdziale ksi¹ ki Klimakterium Hormonalna terapia zastêpcza, pt. Mechanizm dzia³ania estrogenów implikacje onkologiczne, napisanym przez profesora W. Baranowskiego [1]). W chwili obecnej znamy 2 rodzaje receptorów estrogenowych receptor estrogenowy α oraz receptor estrogenowy β. Pierwszy z nich odkryto w roku 1960, zaœ sekwencje aminokwasów warunkuj¹cych jego strukturê pierwszorzêdow¹ ustalono w roku Gen dla receptora estrogenowego α zlokalizowany jest na d³ugim ramieniu chromosomu 6 i zawiera 8 eksonów koduj¹cych bia³ko receptorowe, zawieraj¹ce 595 aminokwasów o masie cz¹steczkowej Da. Pó³okres trwania receptora α wynosi od 4 do 7 godz., a wiêc jest to bia³ko o stosunkowo szybkim obrocie biologicznym. Odkryty w roku 1995 receptor estrogenowy β kodowany jest przez gen zlokalizowany w chromosomie 14. Bia³ko kodowane przez ten gen wykazuje 97-procentow¹ homologiê z receptorem α w domenie wi¹ ¹cej DNA i 59-procentow¹ homologiê w domenie wi¹ ¹cej ligand. Receptor nieaktywny stanowi kompleks bia³kowy, chroniony przed enzymatyczn¹ degradacj¹ m.in. przez bia³ka szoku termicznego. Proteina szoku termicznego 90 (Hsp 90) zapewnia nie tylko stabilnoœæ receptora w stanie nieaktywnym, ale równie umo liwia jego transport przezb³onowy. Aktywacja receptora wi¹ e siê z dysocjacj¹ bia³ek szoku termicznego, zwi¹zan¹ z przy³¹czeniem ligandu, co z kolei umo liwia dimeryzacjê receptora (po³¹czenie dwóch bia³ek receptorowych z przy³¹czonymi ligandami). Ponadto zwi¹zanie okreœlonego estrogenu powoduje zmiany konformacyjne (zmiany kszta³tu cz¹steczki) receptora, to zaœ z kolei warunkuje odpowiedÿ biologiczn¹ po zwi¹zaniu aktywnego receptora z DNA. Zmiany konformacyjne s¹ ró ne w zale noœci od tego, jaki rodzaj ligandu zwi¹ e siê z bia³kiem receptorowym. Tak wiêc kszta³t receptora jest inny po zwi¹zaniu z estradiolem-17β, zaœ inny po zwi¹zaniu z tamoksifenem, czy te raloksifenem. Nale y równie wspomnieæ, e receptor estrogenowy (mo e tworzyæ dimery z innymi receptorami α (homodimery), jak równie z receptorem α (heterodimery). Podobnie receptor estrogenowy β mo e tworzyæ homoi heterodimery, co oczywiœcie zwielokrotnia mo liwoœci transdukcji sygna³u biologicznego przez estrogeny w tkankach docelowych. W aktywacji biologicznej receptora estrogenowego bior¹ udzia³ jego ró ne domeny. Receptor estrogenowy, podobnie jak progesteronowy i glikokortykoidowy zawiera 2 domeny funkcyjne, znane jako TAF-1 i TAF-2 (ang. transcription activation functions) umo liwiaj¹ce, indukowan¹ przez promotor, aktywacjê okreœlonego genu estrogenozale nego. Na aktywacjê receptora, jak ju wspomniano, sk³ada siê ca³y szereg zjawisk: dysocjacja protein szoku termicznego, zmiany konformacyjne i wreszcie jego fosforylacja, warunkuj¹ca wewnêtrzn¹ aktywnoœæ receptora. Ponadto aktywnoœæ ta regulowana jest przez czynniki transkrypcyjne, które s¹ polipeptydami zwi¹zanymi z polimeraz¹, wykazuj¹cymi specyficznoœæ tkankow¹. Powsta³y kompleks steroid-receptor reguluje iloœæ wytwarzanego mrna na skutek aktywacji okreœlonego genu. Kompleks estrogen receptor wi¹ e siê z elementem odpowiedzi estrogenowej w DNA (ang. Estrogen Responsive Element ERE) w regionie 5 genów estrogenozale nych, powoduj¹c powstawanie specyficznego mrna. Dochodzi do tego przez bezpoœrednie po³¹czenie z regionem ERE, b¹dÿ te poprzez przy³¹czenie odpowiednich koaktywatorów umo liwiaj¹cych wi¹zanie kompleksu z DNA. Koaktywatory i korepresory s¹ bia³kami komórkowymi, mog¹cymi aktywowaæ lub hamowaæ domeny funkcyjne receptora dzia³aj¹c bezpoœrednio na receptor, b¹dÿ na DNA. Wiêkszoœæ genów estrogenozale nych odpowiada na stymulacjê estrogenami ju po 1 2 godz., a czas ten jest równie zale ny od syntezy bia³ek reguluj¹cych. Aktywnoœæ domen funkcyjnych receptora (TAF-1 i TAF-2) jest ró na w zale - noœci od tkanki docelowej, tak wiêc ten sam ligand mo- e powodowaæ ró n¹ odpowiedÿ biologiczn¹ w tkance, w zale noœci od specyficznej tkankowo zawartoœci bia- ³ek reguluj¹cych. To z kolei pozwala zrozumieæ, dlaczego ten sam steroid mo e wywo³ywaæ ró n¹ odpowiedÿ biologiczn¹ w ró nych tkankach docelowych. Wp³yw estrogenów na statykê i funkcjê dolnego odcinka uk³adu moczowego u kobiety Z czysto fizycznego punktu widzenia jest oczywiste, e prawid³owa kontrola nad mikcj¹ ma miejsce wtedy, kiedy ciœnienie œródcewkowe jest wy sze od ciœnienia wewn¹trzpêcherzowego, a relacje te ulegaj¹ odwróceniu jedynie w czasie zale nego od woli aktu oddawania moczu [2]. Ka dy niekontrolowany, a wiêc niezale ny od woli wyciek moczu z pêcherza moczowego klasyfikowany jest jako nietrzymanie moczu, u podstaw którego mog¹ le eæ ró ne przyczyny. 38 PRZEGL D MENOPAUZALNY 5/2003

3 Oœrodkowy mechanizm kontroli mikcji W œwietle dostêpnych badañ wydaje siê, e estrogeny wp³ywaj¹ moduluj¹co na funkcjê oœrodków odpowiedzialnych za kontrolê mikcji. Wykazano bowiem, e receptory estrogenowe znajduj¹ siê zarówno w oœrodkach korowych odpowiedzialnych za mikcjê [3], jak równie w moœcie, gdzie zlokalizowany jest drugi wa ny oœrodek kontroli mikcji [4]. Ponadto stwierdzono tak e wystêpowanie receptorów estrogenowych w przodomózgowiu w rejonie podwzgórza, gdzie równie znajduj¹ siê oœrodki reguluj¹ce oddawanie moczu. Pêcherz moczowy Receptory estrogenowe stwierdzono jedynie w okreœlonych miejscach pêcherza moczowego, a mianowicie w rejonie trójk¹ta pêcherza moczowego, a wiêc w miejscu, gdzie nab³onek przejœciowy pêcherza moczowego przypomina nab³onek œciany pochwy [5]. Ze zrozumia³ych wzglêdów etycznych wiêkszoœæ badañ eksperymentalnych, dotycz¹cych funkcji pêcherza moczowego i cewki moczowej przeprowadzona zosta³a na zwierzêtach doœwiadczalnych i dlatego ich bezpoœredniemu przenoszeniu na ludzi musi towarzyszyæ du a ostro noœæ. Wykazano jednak, e estrogeny poprzez efekt pozagenomowy wp³ywaj¹ na aktywnoœæ miêœnia wypieracza reguluj¹c gêstoœæ receptorów muskarynowch [6]. Ponadto efekt ten jest wzmacniany poprzez dodatkowe hamowanie nap³ywu jonów wapnia do komórek miêœniowych wypieracza, co równie modyfikuje si³ê jego skurczu [7]. W badaniach na szczurach wykazano, e chirurgiczne usuniêcie gonad wp³ywa istotnie na ciœnienie wewn¹trzcewkowe w czasie mikcji i efekt ten tylko czêœciowo jest odwracalny po suplementacji estrogenami [8]. Estrogeny zmniejszaj¹ kurczliwoœæ miêœnia wypieracza u zwierz¹t doœwiadczalnych [9]. Stwierdzono równie, e podawanie estrogenów podwy sza próg wra - liwoœci miêœnia wypieracza, co mo e mieæ praktyczne znaczenie w leczeniu paræ nagl¹cych u kobiet w okresie menopauzy [10]. Cewka moczowa Cewka moczowa jest narz¹dem efektorowym dla estrogenów, poniewa jej nab³onek reaguje, podobnie jak nab³onek pochwy na zmiany stê eñ estrogenów w cyklu miesiêcznym, jak równie na egzogenne podawanie hormonów [11, 12]. Wynika to z faktu, e w nab³onku cewki moczowej ekspresjonowane s¹ oba rodzaje receptorów estrogenowych [5, 13]. Badania cytologiczne zmian w nab³onku cewki moczowej wykazuj¹ podobny profil, jak badania cytohormonalne nab³onka pochwy z charakterystycznym narastaniem indeksów kariopyknozy (KI) i eozynofili (EI) zale nych od narastania stê enia estradiolu [14]. Podobne zmiany w cytologii cewki moczowej mo na zaobserwowaæ u kobiet pomenopauzalnych w trakcie HTZ [15]. Estrogeny podwy szaj¹ w sposób istotny ciœnienie zamykaj¹ce cewki moczowej, najprawdopodobniej poprzez wp³yw na estrogenozale ne podœluzówkowe sploty naczyniowe [16, 17]. Wywieraj¹ równie istotny wp³yw na transmisjê ciœnieñ do cewki proksymalnej [18]. Tkanka ³¹czna jej rola w prawid³owej statyce narz¹du moczowego u kobiety Mechanizmy zabezpieczaj¹ce przed niekontrolowanym wyciekiem moczu dzieli siê na czynniki wewn¹trzpochodne (zwieracze cewki moczowej, nab³onek pokrywaj¹cy cewkê moczow¹ oraz turgor podœluzówkowych splotów naczyniowych cewki, zapewniaj¹cy prawid³owe przyleganie jej œcian) oraz czynniki zewn¹trzpochodne (miêœnie poprzecznie pr¹ kowane dna miednicy wraz z ich powiêziami oraz ³¹cznotkankowymi przyczepami). Zgodnie z integraln¹ teori¹ nietrzymania moczu u kobiet zaproponowan¹ przez Petrosa i Ulmstena [19], wspólnym mianownikiem ³¹cz¹cym obie najczêœciej wystêpuj¹ce formy kliniczne nietrzymania moczu u kobiet jest nadmierna wiotkoœæ przedniej œciany pochwy, uwarunkowana uszkodzeniami pierwotnymi (genetycznymi) lub wtórnymi (uszkodzenia poporodowe) struktur powiêziowych stabilizuj¹cych pochwê oraz podstawê pêcherza moczowego i jego po³¹czenia z cewk¹ moczow¹. Zgodnie z teori¹ ³¹cznotkankowego hamaka zaproponowan¹ po raz pierwszy przez DeLanceya [20], struktur¹ tak¹ jest powiêÿ ³onowo-cewkowa, która proksymalnie przytwierdzona jest do szyjki macicy, dystalnie zaœ przechodzi pod cewk¹ moczow¹ i ³¹czy siê z powiêzi¹ doln¹ przepony moczowo-p³ciowej. Z kolei bocznie jest ona po- ³¹czona z ³ukiem œciêgnistym, przebiegaj¹cym od kolca kulszowego do czêœci tylnej koœci ³onowej, stanowi¹c jednoczeœnie powiêÿ œcienn¹ miêœni dÿwigaczy odbytu odgrywaj¹cych, zgodnie z integraln¹ teori¹ nietrzymania moczu, istotn¹ rolê w drugim mechanizmie zamykania cewki moczowej [19]. Elementami sk³adowymi powiêzi zapewniaj¹cymi jej w³aœciwoœci biomechaniczne s¹ kolageny w³ókienkowe typu I, III, V i XI, elastyna, fibryllina oraz fibronektyna, jak równie proteoglikany: siarczan dermatanu, siarczan keratanu, siarczan heparanu oraz chondroitynosiarczan. Nale y podkreœliæ, e wytrzyma³oœæ biomechaniczna tkanki oraz jej elastycznoœæ zale ¹ g³ównie od kolagenów w³ókienkowych oraz elastyny u³o onych przestrzennie w sieci proteoglikanów. Badania histologiczne wykaza³y, e elastyna, która wspólnie z fibrylin¹ oplata pêczki w³ókien kolagenowych, odpowiada g³ównie za PRZEGL D MENOPAUZALNY 5/

4 elastycznoœæ struktury powiêzi, a wiêc powoduje, e po zaprzestaniu dzia³ania si³y rozci¹gaj¹cej (np. w przebiegu porodu) powraca ona do swego pierwotnego kszta³tu [21]. Biosynteza kolagenu obejmuje ca³y szereg etapów przebiegaj¹cych wewn¹trz- i zewn¹trzkomórkowo. Kolagen typu I, który jest dominuj¹cym bia³kiem powiêzi ³onowo-cewkowej posiada 2 ³añcuchchy polipeptydowe α-1, kodowane przez gen zlokalizowany na chromosomie 17 oraz jeden ³añcuch polipeptydowy α-2 kodowany przez gen na chromosomie 7. Oba geny aktywowane s¹ w sposób skoordynowany czasowo i oba s¹ estrogenozale ne. W literaturze przedmiotu istnieje ca³y szereg dowodów wskazuj¹cych na istotn¹ rolê tkanki ³¹cznej w etiopatogenezie wysi³kowego nietrzymania moczu u kobiet (WNM) [22 29]. W opublikowanym ostatnio doniesieniu na materiale 87 pacjentek operowanych z powodu wysi³kowego nietrzymania moczu, b¹dÿ zaburzeñ statyki narz¹du rodnego bez wspó³istniej¹cego nietrzymania moczu, autorzy wykazali istotny statystycznie deficyt kolagenu w powiêzi ³onowo-cewkowej pacjentek z WNM [30]. Doniesienie to jest zgodne z danymi Keane i wsp. [31], którzy wykazali u nieródek cierpi¹cych na WNM zmniejszenie zawartoœci kolagenu oko³ocewkowego. Hodowle fibroblastów skóry, pochodz¹ce od pacjentek z nietrzymaniem moczu, wykazywa³y zmniejszon¹ biosyntezê kolagenu w porównaniu ze zdrowymi pacjentkami [23]. Ponadto, jak wykaza³ Versi i wsp. [32] istnieje œcis³a korelacja pomiêdzy ciœnieniem zamykaj¹cym cewkê moczow¹ a zawartoœci¹ kolagenu w skórze u kobiet, co sugeruje udzia³ tego bia³ka w mechanizmach zabezpieczaj¹cych prawid³ow¹ kontrolê nad mikcj¹. Nie ma aktualnie adnych w¹tpliwoœci, e zawartoœæ tego bia³ka w skórze u kobiet w okresie menopauzy maleje, a trend ten mo na odwróciæ, stosuj¹c hormonaln¹ terapiê zastêpcz¹ [33, 34]. Ponadto wy ej wymienieni autorzy sugeruj¹ jednoznacznie, e pozytywny wp³yw estrogenów na ciœnienie zamykaj¹ce cewki moczowej, oprócz wp³ywu na estrogenozale ne sploty naczyniowe podœluzówkowe, jest zale ny równie od biosyntezy kolagenu oko³ocewkowego. Potwierdzeniem tej tezy s¹ badania Falconera i wsp. [35], którzy stwierdzili, e slingoplastyka z u yciem taœmy prolenowej powoduje wzmo on¹ biosyntezê kolagenu oko- ³ocewkowego, co z kolei poprawia jej statykê i funkcjê. Badania wykorzystuj¹ce technikê immunohistochemii pozwoli³y zidentyfikowaæ obecnoœæ receptorów estrogenowych w nab³onku wielowarstwowym p³askim, pokrywaj¹cym œrodkow¹ i dystaln¹ czêœæ eñskiej cewki moczowej, w podœluzówkowym splocie ylnym istotnej sk³adowej mechanizmu zamykaj¹cego cewkê moczow¹ oraz w powiêzi ³onowo-cewkowej, zabezpieczaj¹cej prawid³ow¹ statykê po³¹czenia pêcherzowo-cewkowego [36 38]. Obecnoœæ receptorów estrogenowych i receptorów progesteronowych zosta³a wykazana w sposób jakoœciowy i iloœciowy w tkance miêœni dÿwigaczy odbytu. W kontroli bêd¹cej próbkami miêœnia prostego brzucha pobranego od tych samych pacjentek nie stwierdzono badanych receptorów. To samo dotyczy³o uzyskanych od mê czyzn tkanek poprzecznie pr¹ kowanych miêœni dna miednicy ma³ej [39]. Wykazanie przez Smitha i wsp. [40, 41] obecnoœci receptorów estrogenowych oraz receptorów progesteronowych w tkankach wiêzad³a ob³ego macicy i miêœnia dÿwigacza odbytu pozwoli³o uzyskaæ dowody, e tkanki te podlegaj¹ wp³ywowi steroidów p³ciowych. Badania wycinków z wiêzad³a podstawowego macicy (ligamentum cardinale), wiêzad³a odbytniczo-macicznego (ligamentum rectouterinum), powiêzi ³onowo-pêcherzowej (fascia pubovesicalis), przypochwia (paracolpium) i miêœnia dÿwigacza odbytu (musculus levator ani) potwierdzi³y w ka dym przypadku obecnoœæ receptorów dla steroidów p³ciowych. W próbkach uzyskanych z powiêzi ³onowo-cewkowej i przypochwia, przy obecnoœci receptora estrogenowego, brak by³o bia³ka receptorowego dla progesteronu. W pozosta³ych tkankach wykazano obecnoœæ zarówno receptora estrogenowego, jak i progesteronowego [42]. Badania ostatnich lat [36] wskazuj¹ jednoznacznie, e w powiêzi ³onowo-cewkowej zlokalizowane s¹ oba typy receptorów estrogenowych, a wiêc ta istotna z punktu widzenia biomechanicznego struktura jest tkank¹ docelow¹ dla estrogenów. Symptomatologia uroginekologiczna a stê enia hormonów steroidowych Cykliczne zmiany stê eñ hormonów steroidowych w cyklu p³ciowym u kobiety powoduj¹ istotne zmiany w symptomatologii objawów dysurycznych. W badaniach urodynamicznych wykazano zwiêkszon¹ funkcjonaln¹ d³ugoœæ cewki moczowej u nieródek w fazie oko³oowulacyjnej cyklu p³ciowego [43]. Z kolei badania przeprowadzone na grupie kobiet premenopauzalnych wykaza³y, e prawie 40% pacjentek uskar a siê na nasilenie objawów dysurycznych w okresie poprzedzaj¹cym krwawienie miesiêczne [44]. Interesuj¹cym spostrze eniem jest tak e fakt nasilenia objawów niestabilnoœci miêœnia wypieracza w fazie lutealnej cyklu, co najprawdopodobniej spowodowane jest zwiêkszonym stê eniem progesteronu w tym okresie. Bardzo wysokie stê enia tego hormonu w okresie ci¹ y s¹ równie, obok oczywistego wzrostu ciœnienia œródbrzusznego, przyczyn¹ zaburzeñ dysurycznych u ciê arnych [45, 46]. Istotnie statystycznie czêstsze wystêpowanie objawów niestabilnoœci wypieracza przed porodem, w stosunku do objawów po porodzie, jest dodatkowym potwierdzeniem udzia³u progesteronu w mediowaniu ob- 40 PRZEGL D MENOPAUZALNY 5/2003

5 jawów niestabilnoœci [47]. Ponadto z badañ doœwiadczalnych jednoznacznie wynika, e progesteron antagonizuje hamuj¹cy wp³yw estradiolu na kurczliwoœæ miêœnia wypieracza pêcherza moczowego. U kobiet przyjmuj¹cych hormonaln¹ terapiê zastêpcz¹ w sposób cykliczny wykazano, e dodanie progestagenu nasila objawy nietrzymania moczu oraz paræ nagl¹cych, podczas gdy sam estrogen takich objawów nie powoduje [48, 49]. W badaniach epidemiologicznych wielokrotnie podnoszono fakt istotnego udzia³u niedoborów hormonalnych w etiopatogenezie ró nych objawów dysurycznych, poniewa gwa³towne nasilenie objawów nastêpowa³o w okresie menopauzy [50]. Cardozo i wsp. [51] stwierdzili, e niemal po³owa pacjentek po menopauzie uskar a siê na wysi³kowe nietrzymanie moczu, zaœ ok. 20% cierpi na nagl¹c¹ formê nietrzymania. Niedobory hormonalne mog¹ równie wp³ywaæ na trudnoœci z prawid³owym trzymaniem moczu u kobiet m³odszych. Hipoestrogenizm towarzysz¹cy jad³owstrêtowi psychicznemu nasila³ objawy dysuryczne u tych pacjentek i wp³ywa³ istotnie na jakoœæ ich ycia [52, 53]. U pacjentek z zespo³em Steina-Leventhala, gdzie równie mamy do czynienia z zaburzeniami endokrynnymi, stwierdzono wystêpowanie objawów dysurycznych zwi¹zanych z nieprawid³ow¹ czynnoœci¹ zwieracza [54]. Czêstoœæ wystêpowania nietrzymania moczu u kobiet pomenopauzalnych waha siê od 19 do nawet 70% w zale noœci od badanej populacji [55, 56]. W badaniach przeprowadzonych w naszym oœrodku wykazano, e objawy nietrzymania moczu wystêpuj¹ u 33% kobiet w okresie menopauzy i jest to okres ycia, gdzie problemy te wystêpuj¹ najczêœciej [57]. Wiêkszoœæ doniesieñ potwierdza, e w³aœnie w okresie pomenopauzalnym problemy urologiczne wystêpuj¹ zdecydowanie czêœciej, jednak e s¹ równie doniesienia, sugeruj¹ce najwiêksz¹ czêstoœæ wystêpowania nietrzymania moczu u kobiet w okresie perimenopauzalnym, a nawet na 10 lat przed wyst¹pieniem ostatniego krwawienia miesiêcznego [58, 55]. Wnioski Podsumowuj¹c nale y bezsprzecznie stwierdziæ, e estrogeny odgrywaj¹ bardzo du ¹ rolê w prawid³owym funkcjonowaniu dolnego odcinka dróg moczowych kobiet. Summary The experimental studies reveal that female lower urinary tract as well as micturition centres in the brain cortex, pontine or forebrain are the target tissues for estrogens. These hormones have the influence on biomechanical properties of female pelvic floor structures so they play an important role in the urinary continence mechanisms. The epidemiological studies reveal that menopause with subsequent hormonal defficiency has been implicated in the etiology of a number of urogenital complaints. In this period the increased ocurrence of stress urinary incontinence, overactive bladder and recurrent tract urinary infection is observed. The aim of this paper is to present the actual knowledge about the role of estrogens in the female lower urinary tractfunctioning and the etiology of urinary incontinece. Key words: estrogens, estrogen receptors, urinary tract, incontinentia urinae, overactive bladder Piœmiennictwo 1. Baranowski W. W: Red. Jerzy Jakowicki. Klimakterium Hormonalna terapia zastêpcza. BiFolium. Lublin 2001; Abrams P, Blaivas JG, Stanton SL. The standarisation of terminology of lower urinary tract dysfunction. Br J Obstet Gynaecol 1990; 97: Maggi A, Perez J. Role of female gonadal hormones in the CNS. Life Sci 1985; 37: Blok BFM, Holstege G. Androgen receptor immunoreactive neurons in the hypothalamic preoptic area project to the pontine micturition center in the male cat. Neurourol Urodyn 1998; 17: Blakeman PJ, Hilton P, Bulmer NJ. Mapping oestrogen and progesterone receptors throughout the female lower urinary tract. Neurourol Urodyn 1996; 15: Shapiro E. Effect of oestrogens on the weight and muscarinic receptor density of the rabbit bladder and urethra. J Urol 1986; 135: Elliott RA, Castleden CM, Miodrag A, Kirwan P. The direct effects of diethylstilbestrol and nifedipine on the contractile responses of isolated human and rat detrusor muscles. Eur J Clin Pharmacol 1992; 43: Diep N, Constantinou CE. Age dependent response to exogenous estrogen on micturition, contractility and cholinergic receptors of the rat bladder. Life Sci 1999; 64: Elliott RA, Castleden CM, Miodrag A. The effect of in vivo oestrogen treatment on the contractile response of rat isolated detrusor muscle. Br J Pharmacol 1992; 107: Fantl JA, Wyman JF, Anderson RL. Postmenopausal urinary incontinence: comparison between non-estrogen and estrogen supplemented women. Obstet Gynecol 1988; 71: Bergman A, Karram MM, Bhatia NN. Changes in urethral cytology following estrogen administration. Gynecol Obstet Invest 1990; 29: Blakeman PJ, Hilton P, Bulmer JN. Oestrogen status and cell cycle activity in the female lower urinary tract. Neurourol Urodyn 1996; 15: PRZEGL D MENOPAUZALNY 5/

6 13. Smith P. Estrogens and the urogenital tract. Acta Obstet Gynecol Scand 1993; 72 (Suppl): McCallin PF, Taylor ES, Whitehead RW. A study of the changes in the urinary sediment during the menstrual cycle. Am J Obstet Gynecol 1950; 60: Soloman C, Panagotopoulos P, Oppenheim A. The use of urinary sediment as an aid in endocrinological disorders in the female. Am J Obstet Gynecol 1958; 76: Jackson S, Vyas S. A double-blind, placebo controlled study of postmnenopausal oestrogen replacement therapy and carotid artery pulsatility index. Br J Obstet Gynaecol 1998; 105: Penotti M, Farina M, Sironi L. Long term effects of postmenopausal hormone replacement therapy on pulsatility index of internal carotid and middle cerebral arteries. Menopause, The North Am Menopause Soc 1997; 4: Bhatia NN, Bergman A, Karram MM. Effects of oestrogen on urethral function in women with urinary incontinence. Am J obstet Gynecol 1989; 160: Petros PEP, Ulmsten UI. An integral theory of female urinary incontinence. Experimental and clinical considerations. Acta Obstet Gynecol Scand 1990; 69 (Suppl 153); DeLancey JOL. Structural support of the urethra as it relates to stress urinary incontinence: the hammock hypothesis. Am J Obstet Gynecol 1994; 170: Moskalewski S. W: Red. K. Ostrowski. Histologia. PZWL Warszawa 1988; Bergman A, Elia G, Cheung D, et al. Biochemical composition of collagen in continent and stress urinary incontinent women. Gynecol Obstet Invest 1994; 37: Falconer C, Ekman G, Malmstrom A, et al. Decreased collagen synthesis in stress incontinent women. Obstet Gynecol 1994; 84: Kondo A, Narushima M, Yoshikawa Y, et al. Pelvic fascia strenght in women with stress urinary incontinence in comparison with those who are continent. Neurourol Urodyn 1994; 13; Norton PA. Pelvic floor disorders: the role of fascia and ligaments. Clin Obstet Gynecol 1993; 36: Rechberger T, Adamiak A, Skorupski P, et al. Collagen metabolism in women suffering from stress urinary incontinence. Polish J. Gynecol. Invest 1999; 2: Rechberger T, Donica H, Baranowski W, et al. Female urinary stress incontinence in terms of connective tissue biochemistry. Eur J Obstet Gynecol Reprod Biol 1993; 49: Smith AR. Role of connective tissue and muscle in pelvic floor dysfunction. Curr Opin Obstet Gynecol 1994; 6: Ulmsten U, Ekman G, Biertz G, et al. Different biochemical composition of connective tissue in continent and stress incontinent women. Acta Obstet Gynecol Scand 1987; 66: Rechberger T, Postawski K, Jakowicki J, et al. The role of fascial collagen in stress urinary incontinence. Am J Obstet Gynecol 1998; 179: Keane DP, Sims TJ, Abrams P, et al. Analysis of collagen status in premenopausal nulliparous women with genuine stress incontinence. Br J Obstet Gynaecol 1997; 104: Versi E, Cardozzo LM, Brinacat M, et al. Correlation of urethral physiology and skin collagen in postmenopausal women. Br J Obstet Gynaecol 1988; 95: Brincat M. Long-term effect of the menopause and sex hormones on skin thickness. Br J Obstet Gynaecol 1985; 92: Brincat M., Moniz CF, Studd JWW, et al. Sex hormones and skin collagen content in postmenopausal women. Br Med J 1983; 287: Falconer C, Ekman-Ordeberg G, Malmstrom A, et al. Clinical outcome and changes in connective tissue metabolism after intravaginal slingplasty in stress incontinent women. Int Urogynecol J Pelvic Floor Dysfunct 1996; 7: Adamiak A, Jakimiuk AJ, Miturski R, et al. Ekspresja receptora estrogenowego alfa i beta w powiêzi ³onowo-szyjkowej kobiet doniesienie wstêpne. Mat Nauk Zj Za³ Sekcji Uroginekologii PTG. Lublin 2002; Iosif CS, Batra S, Ek A, et al. Estrogen receptors in the human female lower urinary tract. Am J Obstet Gynecol 1981; 141: Wilson PD, Barker G, Barnard RJ, et al. Steroid hormone receptors in female lower urinary tract. Urol Int 1984; 39: Smith P, Heimwer G, Norgren A, et al. Steroid hormone receptors in pelvic muscles and ligaments in women. Gynecol Obstet Invest 1990; 30: Smith P, Heimer G, Norgren A, et al. Localization of steroid hormone receptors in the pelvic muscles. Eur J Obstet Gynecol Reprod Biol 1993; 50: Smith P, Heimer G, Norgren A, et al. The round ligament: a target organ for steroid hormones. Gynecol Endocrinol 1993; 7: Methfessel HD, Richter H, Seliger E, et al. Estrogen and progesterone receptors in mesenchymal structures of the female urogenital tract. Zentralbl Gynakol 1989; 111: van Geelen JM, Doesburg WH, Thomas CMG. Urodynamic studies in the normal menstrual cycle: the relationship between hormonal changes during the menstrual cycle and the urethral pressure profile. Am J Obstet Gynecol 1981; 141: Hextall A, Bidmead J, Cardozo L, et al. Hormonal influences on the human female lower urinary tract: a prospective evaluation of the effects of the menstrual cycle on symptomatology and the results of urodynamic investigation. Neurourol Urodyn 1999; 18: Chaliha C, Kalia V, Stanton SL, et al. What does pregnancy and delivery do to bladder function? A urodynamic viewpoint. Neurourol Urodyn 1998; 17: Cutner A, Carey A, Cardozo LD. Lower urinary tract symptoms in early pregnancy. J Obstet Gynaecol 1992; 12: Cutner A. In: The lower urinary tract in pregnancy. London, UK: University of London Benness C, Gangar K, Cardozo LD, et al. Do progestogens exacerbate urinary incontinence in women on HRT? Neurourol Urodyn 1991; 10: Cutner A, Burton G, Cardozo LD, et al. Does progesterone cause an irritable bladder? Int Urogynecol J 1993; 4: Barlow DH, Cardozo LD, Francis RM. Urogenital ageing and its effect on sexual health in older British women. Br J Obstet Gynaecol 1997; 104: Cardozo LD, Rekers H, Tapp A. Oestriol in the treatment of postmenopausal urgency: a multicenter study. Maturitas 1993; 18: Boos K, Hextall A, Cardozo L, et al. Lower urinary tract symptoms and their impact on women with anorexia nervosa. Br J Obstet Gynaecol 1999; 106: Hextall A, Majid S, Cardozo L, et al. A prospective controlled study of urinary symptoms in women with severe anorexia nervosa. Neurourol Urodyn 1999; 18: Fowler CJ. Christmas TJ. Chapple CR. Et al. Abnormal electromyographic activity of the urethral sphincter, voiding dysfunction, and polycystic ovaries: a new syndrome? BMJ 1988; 297: Jolleys JV. Reported prevalence of urinary incontinence in general practice. Br Med. J 1988; 296: Vetter NJ, Jones DA, Victor CR. Urinary incontinence in the elderly at home. Lancet 1981; 2: P³achta Z, Mazur P, Walaszek P, et al. Nietrzymanie moczu u kobiet epidemiologia i czynniki ryzyka. Przegl¹d Menopauzalny 2002; 1: Burgio KL, Matthews KA, Engel B. Prevalence, incidence and correlates of urinary incontinence in healthy, middle aged women. J Urol 1991; 146: Adres do korespondencji Tomasz Rechberger II Katedra i Klinika Ginekologii AM w Lublinie, SPSK nr 4 ul. Jaczewskiego Lublin 42 PRZEGL D MENOPAUZALNY 5/2003