Zasady i funkcjonowanie wspólnej polityki handlowej Unii Europejskiej implikacje dla Polski

Transkrypt

1 Zeszyty Naukowe nr 777 Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie 2008 Katedra Handlu Zagranicznego Zasady i funkcjonowanie wspólnej polityki handlowej Unii Europejskiej implikacje dla Polski 1. Pojęcie i zakres wspólnej polityki handlowej Polityka handlowa Unii Europejskiej nie została dotychczas nigdzie zdefiniowana. Najczęściej stosuje się w praktyce definicję instrumentalną tego pojęcia, uznając za Komisją Europejską, że są to wszystkie narzędzia regulujące handel zagraniczny z krajami trzecimi. Według Rady Ministrów (Rady Unii Europejskiej) wspólna polityka handlowa obejmuje wszystkie środki, których celem jest wywarcie wpływu na strumienie handlu zagranicznego. Europejski Trybunał Sprawiedliwości przyjął natomiast szeroką interpretację tego pojęcia, uznając, że polityka handlowa Unii Europejskiej obejmuje w swym wymiarze wspólnotowym te same treści, co narodowa polityka handlowa 1. Wspólną politykę handlową dzieli się na autonomiczną i konwencyjną (traktatową). Autonomiczna polityka handlowa jest kształtowana samodzielnie przez Unię Europejską na mocy decyzji jednostronnych. Opiera się ona na możliwości wydawania przez Radę Unii Europejskiej jednostronnych regulacji, przedkładanych jej przez Komisję Europejską; Rada podejmuje wówczas decyzję kwalifikowaną większością głosów, może również nie przyjąć propozycji Komisji, ale musi to uczynić jednogłośnie. Traktatowa polityka handlowa, zwana także konwencyjną lub umowną, jest natomiast tworzona na mocy międzynarodowych umów i porozumień z państwami trzecimi i organizacjami międzynarodowymi. Zależy więc zarówno od Unii Europejskiej, jak i od krajów trzecich. Polityka traktatowa jest realizowana 1 Unia Europejska. Przygotowania Polski do członkostwa, red. E. Kawecka-Wyrzykowska, E. Synowiec, IKCHZ, Warszawa 2001, s. 240.

2 6 przez traktaty akcesyjne, umowy stowarzyszeniowe (z krajami zamorskimi i europejskimi) i umowy handlowe. W tym przypadku mamy do czynienia z procedurą dwuetapową. Negocjacje z państwami czy organizacjami międzynarodowymi prowadzi Komisja, która porozumiewa się ze specjalnym Komitetem powołanym przez Radę. Od 1973 r. uczestniczy w tych negocjacjach również Parlament Europejski, ale jedynie na zasadzie obserwatora. Wynegocjowane i zatwierdzone przez Komisję umowy są przedkładane Radzie do akceptacji. Podejmuje ona decyzje kwalifikowaną większością głosów; jednomyślność jest wymagana, jeśli porozumienie dotyczy stowarzyszenia 2. Umowy stowarzyszeniowe z racji różnorodnych kwestii, których dotyczą, wykraczają poza zakres wspólnej polityki handlowej, stąd wymagają również ratyfikacji przez poszczególne państwa członkowskie. 2. Ewolucja wspólnej polityki handlowej w świetle traktatów Główne zasady wspólnej polityki handlowej, zawarte w traktacie rzymskim, ustanawiającym EWG (art ), nie uległy zasadniczym zmianom. W artykule 2 traktatu rzymskiego określony został cel powołania EWG, którym jest: utworzenie wspólnego rynku i stopniowe zbliżenie polityki gospodarczej krajów członkowskich, popieranie harmonijnego rozwoju działań gospodarczych, stały i zrównoważony wzrost, zwiększenie stabilności, przyspieszony wzrost stopy życiowej i zacieśnienie stosunków między krajami członkowskimi. Działania szczegółowe, służące realizacji tego celu, miały m.in. na względzie likwidację ceł i ograniczeń w handlu wzajemnym oraz koordynację polityki handlowej z krajami trzecimi tak, aby po zakończeniu okresu przejściowego (do końca 1969 r.) można było realizować wspólną politykę handlową z tymi krajami. Główne zasady wspólnej polityki handlowej jak wcześniej wspomniano zostały ujęte w traktacie rzymskim, ustanawiającym EWG w rozdz. III obejmującym artykuły W artykule 110 kraje członkowskie wyrażają wolę działania państw członkowskich na rzecz rozwoju handlu światowego i likwidacji ograniczeń w obrocie międzynarodowym. Artykuły 111 i 112 odnoszą się do okresu przejściowego (tj. do końca 1969 r.). Nakładały one m.in. obowiązek koordynacji stosunków handlowych państw Wspólnoty z krajami trzecimi w celu stworzenia warunków do prowadzenia wspólnej polityki handlowej po zakończeniu okresu przejściowego. Artykuł 112 zobowiązywał kraje członkowskie do stopniowej harmonizacji wspierania eksportu do krajów trzecich w celu uniknięcia zakłóceń konkurencji między przedsiębiorstwami Wspólnoty. Środki wspierania eks- 2 J. Ruszkowski, E. Górnicz, M. Żurek, Leksykon integracji europejskiej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002, s. 224.

3 Zasady i funkcjonowanie wspólnej polityki 7 portu do krajów trzecich znajdują się obecnie albo w gestii organów Wspólnoty, albo też są stosowane przez poszczególne kraje członkowskie według jednolitych zasad wspólnotowych i pod kontrolą Komisji Europejskiej. Artykuł 113 zakładał, że po upływie okresu przejściowego wspólna polityka handlowa będzie oparta na jednolitych zasadach, w szczególności jeśli chodzi o zmianę stawek celnych, zawieranie umów handlowych, politykę eksportową oraz środki ochrony handlu, w tym przed dumpingiem i subsydiami 3. Artykuł 114 określał kompetencje organów EWG w zakresie zawierania umów celnych i handlowych z krajami trzecimi. Artykuł 115 dopuszczał autonomiczne zastosowanie niezbędnych środków ochronnych przez państwa członkowskie, po ich notyfikacji pozostałym państwom członkowskim i Komisji Europejskiej. Można było je wprowadzić, jeśli powstałyby trudności ekonomiczne dotykające poszczególnych państw członkowskich i zagrażające realizacji wspólnej polityki handlowej. Artykuł 116, mówiący o zasadach koordynacji polityki handlowej państw Wspólnoty na forum organizacji międzynarodowej, został usunięty na mocy traktatu z Maastricht. Na mocy Traktatu o Unii Europejskiej (traktat z Maastricht, zwany dalej TWE) wprowadzono do traktatu rzymskiego jedynie pewne poprawki porządkujące przepisy dotyczące polityki handlowej. Traktat z Maastricht uchylił także art. 111 i 114, gdyż dotyczyły one okresu przejściowego, oraz zmienił brzmienie art. 113 i 115. W obecnej wersji traktatu (uwzględniającej poprawki wprowadzone przez Traktat o Unii Europejskiej z Maastricht i traktat amsterdamski), polityce handlowej poświęcone są artykuły 131 i 134, składające się na odrębny tytuł IX, oraz artykuł 300 umieszczony w przepisach ogólnych i końcowych TWE. W myśl artykułu 131 TWE, celem polityki handlowej jest przyczynianie się państw członkowskich do harmonijnego rozwoju światowego handlu, do likwidacji występujących w nim ograniczeń i do redukcji barier celnych. W artykule 132 TWE państwa członkowskie zobowiązują się do stopniowej koordynacji i harmonizacji zasad handlu z krajami trzecimi oraz działań promujących eksport, tak by nie zakłócić konkurencji na rynku 4. Zaostrzono jednocześnie warunki wykorzystywania art. 115 traktatu EWG (art. 134 TWE), dotyczącego stosowania tzw. środków ochronnych w imporcie. Protekcja taka może mieć jedynie charakter tymczasowy i wyjątkowy. Uniemożliwiono stosowanie środków ochronnych przez państwa członkowskie (nie czekając na rozstrzygnięcia na szczeblu wspólnotowym). Muszą one otrzymać zezwolenie na stosowanie środków ochronnych od Komisji Europejskiej (decyzję w tej sprawie powinna ona podjąć niezwłocznie). Przy wyborze środków ochronnych priorytet mają te środki, które 3 Z. Wysokińska, J. Witkowska, Integracja europejska. Rozwój rynków, PWN, Warszawa 2001, s Unia Europejska. Tom I, red. E. Kawecka-Wyrzykowska, E. Synowiec, IKCHZ, Warszawa 2004, s. 242.

4 8 powodują mniejsze zakłócenia w funkcjonowaniu wspólnego rynku. Kraje WE, korzystając z art. 115, zwracały się do Komisji o wyrażenie zgody na kontrolę importu produktów wrażliwych, takich jak: tekstylia, żywność, artykuły rolne czy niektóre artykuły elektroniczne. Od chwili utworzenia wspólnego rynku, tj. od 1 stycznia 1993 r., w obrotach wewnętrznych przepisy art. 115 (art. 134 TWE) są bardzo rzadko wykorzystywane; niemniej artykuł ten został utrzymany, mimo że zezwala na wprowadzanie ograniczeń w dostępie do rynków przez poszczególne kraje członkowskie WE 5. Zakres wspólnej polityki handlowej został określony w art. 133 TWE, zgodnie z którym polityka ta opiera się na jednolitych zasadach, w szczególności w zakresie: zmian taryf celnych, zawierania układów celnych i handlowych, instrumentów liberalizacji, polityki eksportowej, środków ochronnych w handlu, podejmowanych np. w przypadku dumpingu lub subsydiów 6. W art. 133 TWE określono zatem zakres instrumentów polityki handlowej, dla których obowiązują jednolite zasady stosowania. Zgodnie z opinią Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości lista ta nie jest wyczerpująca. Wspólna polityka handlowa obejmuje bowiem, zgodnie z opinią Trybunału z 1994 r. 7, obroty towarowe oraz transgraniczny handel usługami (świadczenie usług z jednego kraju konsumentom mieszkającym w innym kraju, bez przepływu osób), natomiast nie obejmuje pozostałych form świadczenia usług przewidzianych w GATS (Układ Ogólny o Handlu Usługami General Agreement on Trade in Services). Jeżeli chodzi o ochronę praw własności intelektualnej (Porozumienie w sprawie handlowych aspektów praw własności intelektualnej Traderelated Aspects of Intelectual Poperty Rights TRIPs), to Wspólnota ma wyłączne kompetencje do zawierania porozumień handlowych dotyczących środków polityki handlowej, które mają przeciwdziałać wprowadzaniu do obrotu towarów podrabianych oraz innych naruszeń własności intelektualnej. W pozostałych kwestiach objętych tym porozumieniem kompetencje mają państwa członkowskie. Oznaczało to zatem zaliczenie powyższych dziedzin do wyłącznej kompetencji Wspólnoty. W zapisach wprowadzonych do TWE przez traktat amsterdamski (art. 133 ust. 5) wprowadzono możliwość rozszerzenia powyższych kompetencji przez Radę (w drodze jednomyślności, na wniosek Komisji i po konsultacjach z Parlamentem Europejskim) na negocjacje międzynarodowe i umowy dotyczące usług oraz własności intelektualnej, jeśli nie zostały objęte art Unia Europejska, red. L. Ciamaga, PWN, Warszawa 1997, s Integracja europejska, red. A. Marszałek, PWE, Warszawa 2004, s W związku z zakończeniem Rundy Urugwajskiej i koniecznością ratyfikacji porozumień we Wspólnocie powstał problem kompetencji, tzn. określenia, kto ma prawo do zawarcia i realizacji tych porozumień: Wspólnota, czy poszczególne państwa członkowskie. Komisja zwróciła się do Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości o wykładnię w tej sprawie.

5 Zasady i funkcjonowanie wspólnej polityki 9 W TWE podkreśla się główną rolę Komisji Europejskiej w dziedzinie wspólnej polityki handlowej. Do niej należy bowiem przygotowanie propozycji dla Rady, rekomendowanie Radzie negocjowania porozumień z państwami trzecimi i organizacjami międzynarodowymi, a po otrzymaniu odpowiedniego upoważnienia i mandatu od Rady otwarcie i prowadzenie negocjacji. Zgodnie z postanowieniami traktatu nicejskiego, wspomniany ust. 5 art. 133 został zmieniony i rozszerzony. Uprawnienia Wspólnot do prowadzenia polityki handlowej zostały rozszerzone na handlowe aspekty praw własności intelektualnej oraz handel usługami, z wyjątkiem dziedzin, w których traktat nie przewiduje harmonizacji przepisów na szczeblu wspólnotowym. Wspólnota ma wyłączne kompetencje i obowiązuje ją kwalifikowana większość głosów w podejmowaniu decyzji przez Radę. Jeśli jednak negocjowane umowy zawierają postanowienia, dla których wymagana jest jednomyślność w przyjmowaniu wewnętrznych zasad lub jeśli odnoszą się one do dziedzin, w których Wspólnota, uchwalając reguły wewnętrzne, nie korzystała jeszcze z kompetencji przyznanych jej przez traktat, Rada działa jednomyślnie przy rokowaniach i zawieraniu porozumień w powyższych dziedzinach. W związku z tym umowy dotyczące handlu usługami kulturalnymi, audiowizualnymi, edukacyjnymi oraz zdrowotnymi nadal wchodzą w zakres wspólnych kompetencji Wspólnoty i poszczególnych państw członkowskich. Zatem negocjowanie tego typu umów wymaga zarówno decyzji Wspólnoty, jak i zgody państw członkowskich 8. W artykule 300 traktatu znalazły się regulacje dotyczące zawierania umów międzynarodowych. Dotyczy on zawierania umów przez Wspólnotę, zarówno z państwem trzecim, grupą państw, jak i z organizacjami międzynarodowymi. Według opisanych w nim procedur, poza ogólnie obowiązującą zasadą kwalifikowanej większości głosów w podejmowaniu decyzji przez Radę o podpisaniu danego porozumienia jednomyślność jest wymagana, jeśli porozumienie dotyczy stowarzyszenia lub obejmuje dziedziny, dla których jest wymagana jednomyślność. 3. Charakterystyka wybranych instrumentów stosowanych w ramach autonomicznej polityki handlowej Instrumenty autonomicznej polityki handlowej stosowane w Unii Europejskiej można podzielić na dwie grupy: środki ochrony rynku wewnętrznego i narzędzia wspierania eksportu. Do pierwszej grupy zaliczyć należy cło importowe, opłaty wyrównawcze 9, ograniczenia ilościowe, instrumenty protekcji uwarunkowanej, 8 Unia Europejska. Przygotowania, s Zgodnie z Porozumieniem o rolnictwie, zawartym podczas Rundy Urugwajskiej GATT, opłaty te podlegały taryfikacji i z dniem 1 lipca 1995 r. zostały zamienione na cła (zwykle stawki specyficzne).

6 10 w tym środki ochrony przed nieuczciwym importem, czyli dumpingiem i subsydiami oraz środki ochrony przed nadmiernym importem. W artykule 23 TWE zawarte zostało stwierdzenie, że fundamentem Wspólnot Europejskich jest unia celna, która dotyczy całej wymiany towarowej i oznacza zakaz stosowania między państwami członkowskimi ceł przywozowych i wywozowych oraz innych opłat o podobnym charakterze; w stosunku do państw trzecich natomiast wprowadza wspólną taryfę celną. Utworzenie unii celnej wymagało od państw członkowskich przede wszystkim zaprzestania stosowania ceł w handlu wewnętrznym oraz niewprowadzania przez państwa członkowskie w swych wzajemnych obrotach nowych ceł lub innych, podobnych w skutkach opłat. Wprowadzono zasadę standstill, która gwarantowała, że w momencie stopniowego obniżania ceł nie zostaną wprowadzone nowe taryfowe środki ochronne. Zasada ta zaczęła obowiązywać od stycznia 1958 r. Wspólną zewnętrzną taryfę celną (common customs tariff) ustanowiono po raz pierwszy na mocy rozporządzenia Rady Ministrów z 1 lipca 1968 r. Stawki celne ustalono wówczas na poziomie średniej arytmetycznej stawek celnych obowiązujących na czterech obszarach celnych EWG (Francja, RFN, Włochy, Beneluks). Zniesione zostały wewnątrzwspólnotowe cła na towary przemysłowe, a od 1 stycznia 1970 r. wewnątrzwspólnotowe cła na artykuły rolne 10. Od 1975 r. również dochody z ceł są przekazywane przez kraje członkowskie do budżetu wspólnotowego. Obecnie 75% wpływów z ceł państwa członkowskie odprowadzają do budżetu Wspólnoty, 25% pozostaje w kraju na pokrycie kosztów związanych z odprawami celnymi czy funkcjonowaniem administracji celnej. W następnych latach stawki celne były wielokrotnie zmieniane przez Radę (kwalifikowaną większością głosów na wniosek Komisji) zarówno autonomicznie, jak i w toku kolejnych negocjacji na forum GATT (General Agreement on Tariffs and Trade). Kolejne edycje wspólnej taryfy celnej, zawierające stawki konwencyjne, są publikowane corocznie przez Komisję w Dzienniku Urzędowym Wspólnot Europejskich. W kwietniu 1987 r. Rada podjęła decyzję o przystąpieniu do Zharmonizowanego Systemu Oznaczania i Kodowania Towarów (Harmonized Commodity Description and Coding System HS). Mocą kolejnego rozporządzenia sześciocyfrowa nomenklatura zharmonizowana została rozszerzona o dwie kolejne cyfry nomenklatury scalonej (Combined Nomenclature CN) i jest stosowana we wspólnotowej taryfie od 1988 r. Jednocześnie z nomenklaturą scaloną wprowadzono zintegrowaną taryfę celną Wspólnot Europejskich TARIC (Integrated Tariff of the European Communities), opracowaną w oparciu o wspólną taryfę celną, stano- 10 Wejście w życie wspólnej taryfy celnej oznaczało, że polityka celna (zmiany stawek celnych, stosowanie taryfowych środków polityki handlowej) została wyjęta spod gestii krajów członkowskich i przekazana Radzie i Komisji Europejskiej. Administrowanie unią celną leży w kompetencjach Dyrekcji Generealnej ds. Podatków i Unii Celnej (TAXUD) Komisji Europejskiej.

7 Zasady i funkcjonowanie wspólnej polityki 11 wiącą jej użytkową, rozszerzoną wersję. TARIC zawiera stawki celne, a także opis traktowania celnego, w tym również preferencyjnego importu z państw trzecich, łącznie z kontyngentami i plafonami taryfowymi, zawieszeniami cła. Zawartość bazy danych TARIC sporządzana przez Dyrekcję Generalną ds. Podatków i Unii Celnej Komisji Europejskiej DG TAXUD jest publikowana raz w roku pod koniec kwietnia w wersji papierowej na łamach Dziennika Urzędowego Wspólnot Europejskich seria C, oraz w wersji elektronicznej. Zgodnie z zobowiązaniami przyjętymi w Rundzie Urugwajskiej większość stawek celnych została skonsolidowana, cła zatem nie mogą być podwyższane ponad ustalony poziom. Ponadto kraje UE zobowiązały się do redukcji ceł w latach średnio o 36% dla produktów rolnych i o 37% (średnia ważona importem) dla artykułów przemysłowych. W 2004 r. Wspólnota stosowała zerową stawkę celną dla ok. 27% spośród wszystkich linii taryfowych, m.in. w imporcie określonych wyrobów stalowych, papieru, sprzętu medycznego, niektórych materiałów budowlanych, mebli, sprzętu rolniczego. Średnia stawka celna we wspólnej taryfie celnej nie jest wysoka, w perspektywie długofalowej cła występujące we wspólnej taryfie celnej są coraz niższe. W 2002 r. średnia stawka dla wszystkich produktów wynosiła 6,4% (nieco poniżej średniej związanej stawki celnej 7%). Dla produktów rolnych stawka ta kształtowała się na poziomie 16,1% (m.in. bez ryb i produktów rybnych), a dla produktów nierolnych (zgodnie z klasyfikacją WTO, tj. bez ropy naftowej) 4,1% 11. Najwyższe stawki celne Wspólnota stosuje w imporcie żywności i używek, produktów rolnych oraz wyrobów odzieżowych, najniższe zaś w przypadku surowców kopalnianych, produktów włókienniczych czy wyrobów hutniczych. Tworzenie wspólnego obszaru celnego krajów UE wymagało również ujednolicenia przepisów regulujących m.in. przepływ towarów. Najdalej idące zmiany w przepisach wspólnotowych miały miejsce w początkowym etapie funkcjonowania jednolitego rynku, tj. od stycznia 1993 r. Od 1 stycznia 1994 r. obowiązuje Wspólnotowy kodeks celny (Community Customs Code) wraz z aktami wykonawczymi. Kodeks celny reguluje jedynie handel między Wspólnotą a krajami trzecimi, a przepływ towarów na obszarze Wspólnoty pozostaje poza jego zakresem. Normy Wspólnotowego kodeksu celnego można podzielić na trzy odrębne części: normy regulujące sposób postępowania z towarami wprowadzanymi na obszar celny Wspólnoty, określające granice tego obszaru oraz przepisy ogólne, instrumenty i procedury celne (wprowadzenie towaru do swobodnego obrotu, tranzyt, skład celny, przetwarzanie pod kontrolą celną, tymczasowe dopuszczenie do obrotu odprawa czasowa, przerób uszlachetniający oraz wywóz) dotyczące 11 Integracja europejska, s. 195.

8 12 przewozu towarów w obrocie wolnocłowym oraz bezpośrednio funkcjonowania unii celnej, a także przepisy dotyczące pobierania opłat celnych. W krajach Unii Europejskiej w ramach wspólnej polityki handlowej często stosuje się środki z zakresu tzw. ochrony uwarunkowanej. Zalicza się do nich postępowania ochronne przed nieuczciwym importem, czyli przed dumpingiem i subsydiami oraz przed nadmiernym importem. Zasadniczą cechą tej grupy środków polityki handlowej jest kwestia warunkowości ich stosowania. Według zasad wspólnotowych polegają one na 12 : przeprowadzeniu dochodzenia wyjaśniającego przed podjęciem decyzji w sprawie ochrony, wystąpienia szkody lub jej groźby dla przemysłu Wspólnoty, spowodowanej przez dumping, subsydia, nadmierny import lub niedozwolone praktyki handlowe, oraz na wzięciu pod uwagę interesu Wspólnoty w trakcie podejmowania decyzji o zastosowaniu środków ochronnych. Środki protekcji uwarunkowanej określane są przez zasady wspólnej polityki handlowej, dlatego też zarówno legislacja, jak i prowadzenie postępowania podlegają instytucjom WE, a w szczególności Komisji Europejskiej. Spośród wymienionych środków ochronnych Unia Europejska stosuje najczęściej postępowania antydumpingowe. W latach UE wszczęła 271 postępowań antydumpingowych, 43 antysubsydyjne, 3 ochronne przeciwko nadmiernemu importowi i ponad 20 postępowań przeciw barierom w handlu. Rekordową liczbę wszczętych postępowań antydumpingowych i antysubwencyjnych odnotowano w 1999 r. (odpowiednio 66 i 20 postępowań). Zdaniem Komisji Europejskiej, import objęty środkami antydumpingowymi i antysubwencyjnymi stanowi niewielki ułamek unijnego importu (0,4% wartości unijnego importu w 1999 r.), a duża liczba wszczętych w 1999 r. postępowań miała charakter wyjątkowy, spowodowany m.in. kryzysem azjatyckim 13. W wypadku produktów rolnych objętych taryfikacją Unia Europejska zastrzegła sobie możliwość korzystania z tzw. specjalnej klauzuli ochronnej SSG (Special Safeguard), przewidzianej w Porozumieniu o rolnictwie WTO 14, dopuszczającej w określonych przypadkach wprowadzenie dodatkowych opłat celnych. Nie stosuje się jej w ramach kontyngentów minimalnego i bieżącego dostępu do rynku. Zgodnie z art. 133 TWE polityka eksportowa Wspólnoty opiera się na jednolitych zasadach od zakończenia okresu przejściowego. Polegają one m.in. na niewprowadzaniu ograniczeń w eksporcie od 1970 r. Istnieją jednak pewne wyjątki w tym zakresie, mające na celu m.in. zapobieganie niedoborom na rynku lub łago- 12 E. Kaliszuk, Postępowanie ochronne we Wspólnocie Europejskiej, Biuletyn Informacyjny Wspólnoty Europejskie 1995, nr Zob. Unia Europejska. Przygotowania, s E. Kawecka-Wyrzykowska, W. Zapędowski, Porozumienie o rolnictwie i jego znaczenie dla Polski [w:] Od GATT do WTO. Skutki Rundy Urugwajskiej dla Polski, red. J. Kaczurba, E. Kawecka-Wyrzykowska, IKCHZ, Warszawa 1995, s. 141.

9 Zasady i funkcjonowanie wspólnej polityki 13 dzenie ich skutków, zapobieganie niekontrolowanemu wywozowi dóbr rzadkich, np. dóbr kultury, ochronę wynikającą z zasad moralności, ochrony zdrowia i życia ludzi, zwierząt i roślin, zapewnienie bezpieczeństwa międzynarodowego, ochronę własności przemysłowej i handlowej, przeciwdziałanie niedozwolonym praktykom oraz ochronę interesu Wspólnoty. Stosowane w tych przypadkach środki ochronne przyjmują postać zakazu eksportu, pozwoleń wywozu i licencji eksportowych, czy wreszcie nadzoru statystycznego 15. Kraje Wspólnoty kontrolują eksport (licencjonowanie eksportu) wyrobów artystycznych sprzed 50 lat (obrazy, rysunki, rzeźby, filmy), inkunabułów i manuskryptów powstałych wcześniej niż sto lat temu lub archeologicznych (np. ponadstuletnie obiekty archeologiczne), kierując się względami bezpieczeństwa narodowego i ochrony dziedzictwa kulturowego. Wspólne zasady dotyczące eksportu obowiązują w zakresie nadzoru nad handlem odpadami szkodliwymi dla środowiska oraz kontroli eksportu produktów podwójnego przeznaczenia. Od 1983 r. kraje członkowskie WE uczestniczą indywidualnie w notyfikowaniu posunięć porozumienia (w ramach OECD Organisation for Economic Co-operation and Development) 16 w sprawie wytycznych dotyczących publicznego wspierania kredytów eksportowych. Wspólnota prowadzi działania w sprawie wypracowania wspólnych zasad w dziedzinie ubezpieczeń kredytów i kredytów eksportowych. W ramach ujednolicenia warunków udzielania kredytów uznano, że oprocentowanie kredytów powinno być ustalane na poziomie rynkowej stopy procentowej. Wspólnota w zasadzie nie stosuje subsydiów eksportowych, z wyjątkiem tych przewidzianych w ramach wspólnej polityki rolnej (wywóz mleka i produktów mleczarskich, mięsa wołowego, cielęciny, wieprzowiny, jaj, drobiu, cukru, zbóż, ryżu, owoców, warzyw i ich przetworów). 4. Rodzaje i podstawy prawne umów handlowych zawieranych przez Unię Europejską 4.1. Uwagi ogólne Podstawę prawną układów z krajami trzecimi stanowią artykuły oraz 300 Traktatu o Unii Europejskiej. Zawieranie umów handlowych wchodzi w zakres wspólnej polityki handlowej, dlatego też jedynymi kompetentnymi organami, które biorą w tym udział, są organy Wspólnoty. O rozpoczęciu negocjacji w sprawie zawarcia umowy handlowej decyduje Rada Unii Europejskiej po otrzymaniu 15 Unia Europejska. Przygotowania, s Arrangement on Guidelines for Officially Supported Export Credits, które weszło w życie w kwietniu 1978 r. i którego stroną była Wspólnota.

10 14 wniosku od Komisji, która następnie prowadzi rokowania przy udziale odpowiedniego komitetu wyznaczonego przez Radę. Zawieranie umów handlowych odbywa się na podstawie decyzji Rady kwalifikowaną większością głosów. Umowy handlowe zawierane przez Wspólnotę mogą mieć charakter preferencyjny bądź niepreferencyjny. Preferencyjne umowy handlowe przewidują udzielanie przez partnerów pewnych ulg polegających na redukcji stawek celnych czy też ograniczaniu innych barier handlowych na zasadzie wzajemności bądź jednostronnie przez Wspólnotę. Umowy niepreferencyjne (jest ich niewiele) regulują natomiast warunki handlu zgodnie z klauzulą najwyższego uprzywilejowania Hierarchia preferencji handlowych udzielanych przez Wspólnotę Europejską krajom trzecim Począwszy od momentu utworzenia Wspólnota Europejska zawierała wiele umów preferencyjnych z różnymi krajami czy grupami krajów o różnym zakresie i skali przywilejów handlowych. Na podstawie kryterium malejących preferencji można wyróżnić następujące umowy handlowe: umowy, na mocy których tworzona jest unia celna między Wspólnotą a jej partnerami, polegająca na znoszeniu barier handlowych między stronami porozumienia oraz przyjęciu wspólnotowej taryfy celnej w handlu z krajami trzecimi; umowy o takim charakterze zawarto z Turcją, Andorą, San Marino, Cyprem i Maltą; umowy, na podstawie których budowana jest strefa wolnego handlu, oznaczająca zniesienie barier handlowych w postaci ceł, ograniczeń ilościowych między stronami porozumienia; tego typu umowy zostały zawarte z krajami EFTA, krajami Europy Środkowowschodniej; umowy, na podstawie których udzielane są jednostronne preferencje handlowe, bez konieczności ich odwzajemniania przez partnerów handlowych; tego typu preferencje Wspólnota przyznała krajom Afryki, Karaibów i Pacyfiku oraz pozostałym państwom objętym systemem GSP; umowy gwarantujące przestrzeganie klauzuli najwyższego uprzywilejowania, opartej na porozumieniu GATT/WTO; wymiana na zasadzie KNU dotyczy dziewięciu krajów: USA, Kanady, Australii, Nowej Zelandii, Japonii, Korei Płd., Hongkongu, Singapuru i Tajwanu Unie celne zawarte między Wspólnotą Europejską a krajami trzecimi Turcja jest pierwszym państwem, które nie będąc członkiem Unii Europejskiej, podpisało umowę o utworzeniu unii celnej. W dniu 12 września 1963 r. Turcja popisała układ o stowarzyszeniu z Europejską Wspólnotą Gospodarczą, który wszedł w życie 1 grudnia 1964 r. Zgodnie z postanowieniami umowy dwudzie-

11 Zasady i funkcjonowanie wspólnej polityki 15 stoletni okres ( ) dochodzenia do unii celnej został podzielony na trzy etapy: pięcioletni okres przygotowawczy, dwunastoletni okres przejściowy, polegający na stopniowym dochodzeniu do unii celnej, i trzyletni etap końcowy pełnoprawnego uczestnictwa w unii celnej. W latach 70. Turcja przeżywała trudności gospodarcze, dlatego też kilkakrotnie przesuwano termin rozpoczęcia i zakończenia eliminacji barier we wzajemnym handlu. Okres przejściowy, w którym miało nastąpić utworzenie unii celnej, wydłużono z dwunastu do dwudziestu dwóch lat, tj. do końca 1995 r. Stosunki między Turcją a Wspólnotą uległy normalizacji po przywróceniu w Turcji rządów demokratycznych w 1983 r., wówczas wprowadzono eliminację barier we wzajemnym handlu. Podstawowe regulacje o unii celnej pomiędzy Wspólnotą Europejską a Turcją zaczęły funkcjonować 1 stycznia 1996 r., gdy wprowadzono bezcłowy przepływ towarów przemysłowych i przetworzonych rolnych. Wciąż jednak pozostały niektóre bariery pozataryfowe. W zakresie wymiany handlowej Turcja zobowiązała się do traktowania państw trzecich w sposób podobny jak Wspólnota (zobowiązanie to Turcja zrealizowała do 2000 r.), 31 grudnia 1995 r. Turcja przyjęła wspólnotową taryfę celną w handlu z krajami trzecimi. Nieco później niż Turcja dwa kolejne państwa Basenu Morza Śródziemnego: Cypr i Malta podpisały umowy stowarzyszeniowe ze Wspólnotą, których głównym celem było utworzenie unii celnych oraz współpraca w innych dziedzinach. W przypadku obydwu krajów przewidziano dwa etapy stowarzyszenia: pierwszy obejmował realizację strefy wolnego handlu produktami przemysłowymi od momentu wejścia w życie układu w przypadku Cypru 1 czerwca 1973 r., a Malty 1 kwietnia 1971 r.; drugi, pięcioletni okres miał zakończyć budowę unii celnej między stronami. Ze względów politycznych i gospodarczych nie osiągnięto wszystkich zamierzonych celów, a okresy przejściowe zostały przedłużone. Od 1 maja 2004 r. zarówno Malta, jak i Cypr są członkami Unii Europejskiej, dlatego też nie będą przedmiotem rozważań. Umowy o utworzeniu unii celnych zostały wynegocjowane także z Andorą i San Marino. Są to bardzo małe państwa, ściśle powiązane gospodarczo ze swoimi sąsiadami: Hiszpanią, Francją i Włochami. W związku z budową jednolitego rynku na początku lat 90. Wspólnota zdecydowała się zawrzeć z tymi państwami umowy o utworzeniu unii celnych: z Andorą umowa taka została podpisana 28 czerwca 1990 r., weszła w życie 1 lipca 1991 r., natomiast z San Marino podpisana 16 grudnia 1991 r., weszła w życie w maju 2002 r. Umowa z Andorą zliberalizowała zasady wzajemnej wymiany handlowej w odniesieniu do towarów przemysłowych poprzez ustanowienie unii celnej między UE i Andorą w handlu tymi produktami. Odmienne uregulowania obowiązują w handlu artykułami rolnymi. Andora nie zdecydowała się na pełne otwarcie swojego rynku dla produktów rolnych, mimo że

12 16 większość produktów rolnych Andory pochodzi z importu. Zobowiązała się jedynie do przyznania towarom wspólnotowym takich samych preferencji jak produktom importowanym z innych krajów. Wspólnota stosuje natomiast wobec towarów rolnych pochodzących z Andory szereg preferencji taryfowych. Zapisy zawarte w umowie z San Marino znacznie zliberalizowały wymianę handlową z UE, ustanawiając unię celną obejmującą wszystkie produkty, z wyjątkiem towarów, którymi handel uregulowany został traktatem ustanawiającym Europejską Wspólnotę Węgla i Stali Strefy wolnego handlu między Wspólnotą Europejską a krajami trzecimi Europejskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (EFTA European Free Trade Association) zostało utworzone na podstawie Konwencji sztokholmskiej, podpisanej 4 stycznia 1960 r. przez Austrię, Danię, Norwegię, Portugalię, Szwecję, Szwajcarię i Wielką Brytanię. W 1961 r. do EFTA przystąpiła Finlandia, w 1970 r. Islandia, a w 1991 r. Lichtenstein. Obecnie do EFTA należą już tylko cztery państwa: Norwegia, Szwajcaria, Islandia, Lichtenstein. Ugrupowanie to posiada największe preferencje spośród krajów, które tworzą ze Wspólnotami strefy wolnego handlu, być może są to nawet największe preferencje, jakie Unia Europejska przyznała (na zasadzie wzajemności) krajom trzecim. Proces zacieśniania stosunków EFTA i EWG następował poprzez akcesję do Wspólnoty Europejskiej większości krajów EFTA oraz liberalizację wzajemnych obrotów, odbywającą się w dwóch etapach. Pierwszy etap liberalizacji rozpoczął się po przystąpieniu Wielkiej Brytanii i Danii do WE (1973), wówczas pozostałe kraje EFTA podpisały bilateralne układy o tworzeniu dwustronnych stref wolnego handlu, a do 1997 r. wprowadzono bezcłową wymianę towarów przemysłowych. Etap drugi polegał na utworzeniu wspólnego rynku. Dnia 2 maja 1992 r. w Oporto w Portugalii podpisano układ o Europejskim Obszarze Gospodarczym, który wszedł w życie 1 stycznia 1994 r. Europejski Obszar Gospodarczy obejmuje kraje Unii Europejskiej oraz trzy kraje EFTA: Norwegię, Islandię i Lichtenstein (bez Szwajcarii). Celem utworzenia EOG było umocnienie więzi handlowych i gospodarczych EFTA ze Wspólnotą Europejską, a w szczególności utworzenie wspólnego rynku ze swobodą przepływu towarów przemysłowych, osób, usług, kapitału; stworzenie systemu kontroli warunków konkurencji, ścisłej współpracy w zakresie badań naukowych, ochrony środowiska, edukacji i polityki socjalnej 17. W zakresie przepływu towarów układ przewidywał zniesienie ceł (w przypadku towarów przemysłowych), ograniczeń ilościowych i innych barier poza- 17 E. Latoszek, Stosunki zewnętrzne [w:] Unia Europejska, red. L. Ciamaga, s. 385.

13 Zasady i funkcjonowanie wspólnej polityki 17 taryfowych, przy jednoczesnym zachowaniu kontroli granicznych. Europejski Obszar Gospodarczy nie jest unią celną, gdyż kraje EFTA nie przyjęły wspólnotowej zewnętrznej taryfy celnej i nie uczestniczą we wspólnej polityce handlowej, a także rolnej czy w zakresie rybołówstwa. Stopniowo natomiast znoszono bariery techniczne w przepływie towarów poprzez harmonizację przepisów technicznych w krajach EFTA z regulacjami wspólnotowymi. Państwa EFTA przyjęły również unijne przepisy o ochronie konkurencji. Swobodny przepływ osób polegał na zobowiązaniu i zagwarantowaniu, że każdy obywatel kraju tworzącego EOG ma prawo do swobodnego osiedlania się, zatrudnienia oraz świadczenia usług w dowolnym państwie członkowskim. Swobodny przepływ usług w EOG oznacza, że wszystkie kraje Europejskiego Obszaru Gospodarczego traktują usługodawców z innego kraju tego obszaru nie gorzej niż własnych. Oznacza to m.in., że każdy, kto chce świadczyć usługi na terenie innego państwa niż to, w którym znajduje się siedziba jego przedsiębiorstwa, ma do tego prawo i nie mogą być wobec niego stosowane ograniczenia wynikające z wymogu posiadania obywatelstwa, zameldowania czy członkostwa w organizacji zawodowej. W zakresie swobodnego przepływu kapitału układ o EOG zawierał zakaz wprowadzania ograniczeń dotyczących jego ruchu (chodzi tu na przykład o obrót papierami wartościowymi, depozyty bankowe, przekazy zysków i oprocentowania czy przepływy kapitału krótkoterminowego). Szwajcaria jak wspomniano nie weszła do EOG. Jej stosunki handlowe z WE regulowała umowa z 1972 r. o wolnym handlu artykułami przemysłowymi. W 1994 r. podjęto rozmowy w celu zawarcia siedmiu umów sektorowych dotyczących swobodnego przemieszczania się osób, liberalizacji w zakresie transportu lotniczego i drogowego, rolnictwa, zamówień publicznych, w sprawie wzajemnego uznawania wymogów technicznych wyrobów oraz współpracy naukowo-technicznej. Umowy takie zostały podpisane 21 czerwca 1999 r. i weszły w życie 1 czerwca 2002 r. W dniu 25 czerwca 2004 r. strony parafowały dziewięć nowych porozumień sektorowych, dotyczących m.in. opodatkowania zysków z lokat bankowych oraz handlu przetworzonymi artykułami rolnymi 18. Za datę rozpoczęcia normalizacji stosunków i zakończenia tzw. okresu bezumownego w relacjach między EWG a krajami Europy Środkowej i Wschodniej należy uznać 25 czerwca 1988 r., kiedy to została podpisana Wspólna deklaracja między EWG a RWPG. Umożliwiło to w przyszłości zawieranie bilateralnych porozumień Wspólnot Europejskich z krajami Europy Środkowowschodniej. W grudniu 1990 r. rozpoczęły się negocjacje Wspólnoty w sprawie zawarcia umów stowarzyszeniowych z krajami grupy Wyszehradzkiej, które uznano za najbardziej zaawansowane pod względem reform i transformacji gospodarczej, tj. 18 Unia Europejska, Tom I, s. 219.

14 18 Czechosłowacją, Węgrami i Polską. Umowy stowarzyszeniowe, czyli tzw. układy europejskie, podpisano z tymi krajami 16 grudnia 1991 r. Układ Europejski z Polską i Węgrami wszedł w życie 1 lutego 1994 r. W przypadku Czechosłowacji, w związku z podziałem tego kraju na Czechy i Słowację, umowa stowarzyszeniowa została renegocjowana w 1993 r. i weszła w życie 1 lutego 1995 r. Do czasu wejścia w życie układów europejskich obowiązywały części handlowe tych układów w formie tzw. umów przejściowych. Umowy przejściowe dotyczyły stopniowego (w ciągu 10 lat) utworzenia stref wolnego handlu towarami przemysłowymi. W kolejnych latach zostały podpisane układy europejskie z kolejnymi krajami postsocjalistycznymi. Nie objęły one (z wyjątkiem państw nadbałtyckich) krajów powstałych po rozpadzie ZSRR oraz po podziale Albanii i Jugosławii (z wyjątkiem Słowenii). W preambule układów europejskich zapisano, że ostatecznym celem jest członkostwo we Wspólnotach, a stowarzyszenie ma pomóc osiągnąć ten cel. Za podstawowe cele uznano przede wszystkim: popieranie rozwoju handlu i harmonijnych stosunków gospodarczych między stronami, stworzenie ram prowadzących do integracji krajów Europy Środkowowschodniej ze Wspólnotą, pomoc techniczną i finansową, wreszcie popieranie współpracy w dziedzinie kultury. Część handlowa układów przewidywała natomiast jak wspomniano stopniowe utworzenie stref wolnego handlu towarami przemysłowymi między krajami Unii Europejskiej a krajami stowarzyszonymi. Miało się to dokonać poprzez znoszenie ceł i ograniczeń ilościowych przy jednoczesnym stosowaniu zasad: standstill oraz asymetrii. Strefy wolnego handlu zaczęły w pełni funkcjonować od 2002 r. Same układy europejskie odegrały zaś ważną rolę na drodze do realizacji głównego celu, jakim dla tych krajów było, a dla niektórych nadal jest, członkostwo w Unii Europejskiej. Powiązania handlowe Unii Europejskiej z krajami Basenu Morza Śródziemnego mają szczególny charakter, gdyż niektóre państwa Afryki Północnej były koloniami kilku krajów Unii Europejskiej, poza tym kraje śródziemnomorskie są dla Unii ważnymi rynkami zbytu i zaopatrzenia w surowce. Z tego obszaru pochodzi bowiem ok. 10% całkowitego importu Wspólnoty oraz do nich kierowane jest ok. 12% eksportu (trzeci najważniejszy partner handlowy po USA i krajach EFTA). W kontekście polityki handlowej Unii Europejskiej, do rejonu Basenu Morza Śródziemnego zaliczane są kraje Maghrebu (Tunezja, Algieria, Maroko) i Mashreku (Jordania, Syria, Egipt, Liban, Jemen), ponadto Izrael, Turcja oraz do czasu przyjęcia do Wspólnot: Grecja, Hiszpania, Portugalia, Cypr, Malta. W latach Wspólnota wynegocjowała z krajami Maghrebu i Mashreku umowy o współpracy handlowej, technicznej, przemysłowej, finansowej i socjalnej, króre weszły w życie w latach i były zawarte na czas nieokreślony. Ich celem był rozwój współpracy pomiędzy stronami oraz wspieranie rozwoju gospodarczego państw Basenu Morza Śródziemnego. Podstawę polityki śródziemnomorskiej stanowił bezcłowy dostęp do rynku Wspólnoty dla większości towarów

15 Zasady i funkcjonowanie wspólnej polityki 19 przemysłowych z tego regionu oraz niektórych rolnych. Preferencje miały charakter jednostronny, czyli bez konieczności odwzajemniania ich przez kraje śródziemnomorskie. Kraje te zobowiązały się jedynie traktować towary wspólnotowe na zasadzie KNU. Ponadto kraje Basenu Morza Śródziemnego otrzymały bezzwrotną pomoc finansową (program MEDA) oraz dostęp do kredytów Europejskiego Banku Inwestycyjnego. W tym samym czasie, bo w 1975 r., podpisano umowę z Izraelem. Przesłanką tej umowy była przede wszystkim chęć włączenia się EWG do procesu pokojowego na Bliskim Wschodzie i umocnienie swojej pozycji w tym rejonie. Natomiast w sferze wymiany handlowej celem umowy było stopniowe wprowadzenie strefy wolnego handlu towarami przemysłowymi. Strefa ta zaczęła funkcjonować później, niż pierwotnie przewidywano, bo od 1989 r. Nowy etap współpracy z tym regionem rozpoczął się 27 listopada 1995 r. na konferencji w Barcelonie. W końcowej deklaracji strony określiły trzy główne obszary przyszłej współpracy, wśród których znalazły się kwestie dotyczące ustanowienia między nimi strefy wolnego handlu. Sygnatariuszami tego porozumienia były państwa Wspólnoty Europejskiej oraz dwanaście krajów Basenu Morza Śródziemnego: Maroko, Algieria, Tunezja, Egipt, Izrael, Jordania, Autonomia Palestyńska, Liban, Syria, Turcja, Cypr i Malta (dwa ostatnie kraje do maja 2004 r.) oraz od 1999 r. Libia na prawach obserwatora. Deklaracja ta przewiduje utworzenie do 2010 r. eurośródziemnomorskiego partnerstwa ekonomicznego, finansowego, politycznego oraz w dziedzinie kulturalnej i społecznej (Euro-Mediterranean Partnership) 19. Ma to doprowadzić do powstania regionu stabilnego zarówno pod względem politycznym, jak i gospodarczym, m.in. dzięki stworzeniu stref wolnego handlu między WE a krajami Basenu Morza Śródziemnego, powstaniu stref wolnego handlu między państwami śródziemnomorskimi w celu zapewnienia dużego wzrostu gospodarczego w tym rejonie 20. Strefa wolnego handlu wyrobami przemysłowymi ma być realizowana w dwóch etapach na mocy nowych eurośródziemnomorskich porozumień (Euro-Mediterranean Agreement). W pierwszym etapie przewidziano zniesienie ograniczeń w handlu i zacieśnianie wzajemnej współpracy, a w drugim utworzenie stref wolnego handlu towarami przemysłowymi między regionem a Unią Europejską do 2010 r. Wszystkie państwa śródziemnomorskie, z wyjątkiem Syrii, zawarły ze Wspólnotami Europejskimi i ich państwami członkowskimi eurośródziemnomorskie porozumienia. 19 Partnerstwo eurośródziemnomorskie nie uwzględnia Turcji, która złożyła wniosek o członkostwo w Unii Europejskiej. Znalazłyby się w nim zatem, obok państw członkowskich UE, trzy kraje Maghrebu, pięć państw Bliskiego Wschodu oraz Libia; Unia Europejska, Tom I, s Na podstawie porozumienia z 25 lutego 2004 r. tworzona jest strefa wolnego handlu (według planów od 2006 r.) między Egiptem, Jordanią (kraje Mashreku) a Marokiem, Tunezją (kraje Maghrebu); Unia Europejska, Tom I, s. 221.

16 20 W przypadku Izraela, w kontekście deklaracji barcelońskiej, obowiązuje eurośródziemnomorskie porozumienie ustanawiające stowarzyszenie między WE a Izraelem, które zostało zawarte 20 listopada 1995 r. i weszło w życie 1 czerwca 2000 r. Porozumienie to rozszerzyło wzajemną współpracę o dialog polityczny, ustanowienie swobody działania przedsiębiorstw, swobody świadczenia usług, zakładania przedsiębiorstw, swobody transferu kapitału oraz harmonizacja przepisów w zakresie konkurencji z regulacjami unijnymi Inne porozumienia o liberalizacji handlu zawarte przez Wspólnotę Dnia 18 listopada 2002 r. podpisano umowę stowarzyszeniową między Chile a Wspólnotą. Regulacje dotyczące handlu zaczęły obowiązywać od lutego 2003 r.; w tej części porozumienie przewiduje utworzenie w ciągu dziesięciu lat strefy wolnego handlu artykułami przemysłowymi oraz stopniową liberalizację handlu towarami rolnymi. Dnia 8 grudnia 1997 r. WE podpisała z Meksykiem Umowę o partnerstwie gospodarczym, koordynacji politycznej i współpracy. Na mocy Decyzji Rady Wspólnej UE-Meksyk tworzona jest strefa wolnego handlu towarami przemysłowymi; w imporcie Unii utworzona do 2003 r., a w imporcie Meksyku do 2007 r. Z krajami Półwyspu Bałkańskiego (Albania, Bośnia, Hercegowina, Chorwacja, Macedonia, Serbia i Czarnogóra) Unia negocjuje (bądź już zawarła) porozumienia o stabilizacji i stowarzyszeniu (Stabilization and Asociation Agreements SAA). Umowy te odnoszą się do współpracy politycznej, ekonomicznej, na rzecz stabilizacji w regionie, a także utworzenia stref wolnego handlu w odniesieniu do towarów przemysłowych. Pierwszym krajem bałkańskim, który Unia uznała za najlepiej spełniający warunki zacieśnienia współpracy, była Macedonia. Pierwsze tego typu porozumienie Wspólnota podpisała 9 kwietnia 2001 r. z Macedonią; część handlowa obowiązuje od 1 czerwca 2001 r. (cała umowa weszła w życie 1 kwietnia 2004 r.) i przewiduje utworzenie strefy wolnego handlu towarami przemysłowymi w ciągu 10 lat. Nieco później, bo 29 października 2001 r., podobne porozumienie zostało podpisane z Chorwacją; część handlowa obowiązuje od 1 marca 2002 r. (cała umowa weszła w życie 1 lutego 2005 r.) i przewiduje utworzenie strefy wolnego handlu towarami przemysłowymi w ciągu 5 lat Jednostronne preferencje handlowe przyznane przez Unię Europejską krajom trzecim Wspólnota Europejska stosuje bardzo rozbudowany system jednostronnych preferencji, przyznawany na zasadach autonomicznych krajom trzecim. Największe 21 Ibidem, s. 223.

17 Zasady i funkcjonowanie wspólnej polityki 21 preferencje przyznano grupie krajów AKP, czyli państwom Afryki, Karaibów i Pacyfiku. Kraje EWG już w momencie podpisywania traktatu rzymskiego zobowiązały się do stosowania w handlu z dawnymi koloniami terytoriami zamorskimi takich samych zasad jak te, które wprowadziły na obszarze wspólnego rynku. Jednocześnie zadeklarowały pomoc finansową, tworząc w tym celu w 1958 r. Europejski Fundusz Rozwoju 22. Podstawę polityki handlowej Unii Europejskiej wobec krajów i terytoriów zamorskich w latach stanowiły postanowienia dwóch konwencji z Yaoundé. Były to umowy stowarzyszające 18 krajów afrykańskich i malgaskich, przewidujące preferencje na rynku Wspólnot dla towarów tropikalnych pochodzących z tych państw 23. Obie konwencje przewidywały bezzwrotną pomoc finansową oraz preferencyjne kredyty w ramach wspomnianego wcześniej Europejskiego Funduszu Rozwoju i Europejskiego Banku Inwestycyjnego. Kolejny etap w rozwoju wzajemnych stosunków wyznaczają tzw. konwencje z Lomé. Sygnatariuszami pierwszej z nich, podpisanej w 1975 r., było 9 państw EWG oraz 46 krajów AKP 24. Konwencja ta ustanowiła jednostronny, bezcłowy dostęp na rynek Wspólnoty dla towarów przemysłowych i rolnych, z wyjątkiem produktów strefy umiarkowanej, pochodzących z krajów AKP. Ponadto Wspólnota zobowiązała się do niewprowadzania nowych ograniczeń ilościowych ani instrumentów o podobnym działaniu wobec importu z krajów AKP. Wówczas wprowadzono również system stabilizacji wpływów z eksportu poprzez tzw. STABEX Powstał na mocy traktatów rzymskich jako Fundusz Rozwoju Krajów i Terytoriów Zamorskich. Jego pierwotnym celem było popieranie rozwoju gospodarczego i społecznego krajów oraz terytoriów zamorskich Belgii, Francji, Włoch i Holandii. Był to tzw. I EDF i funkcjonował w latach Po upływie 5-letniego okresu działania I Funduszu popisano konwencję z Yaoundé i w jej ramach powołano II Europejski Fundusz Rozwoju (II EDF). 23 Było to początkowo (I konwencja z Yaoundé) 18 państw: Benin, Burkina Faso, Burundi, Kamerun, Republika Środkowoafrykańska, Czad, Kongo, Zair, Wybrzeże Kości Słoniowej, Gabon, Madagaskar, Mali, Mauretania, Niger, Rwanda, Senegal, Somalia, Togo. Natomiast na mocy II konwencji z Yaoundé do grona stowarzyszonych krajów Afryki i Madagaskaru dołączyły jeszcze: Kenia, Tanzania i Uganda. 24 Nowa sytuacja powstała po przystąpieniu Wielkiej Brytanii do EWG i wejściu w strefę wpływu Wspólnot krajów Commonwealthu (z regionu Afryki, Karaibów i Pacyfiku). Grupa państw AKP powstała w 1975 r. na mocy porozumienia z Georgetown i liczyła wówczas 46 krajów. Obecnie jest ich 77. W 2000 r. status stałego obserwatora przy krajach AKP otrzymała Kuba. 25 STABEX (System for the Stabilization of Export Earnings) system kompensacji krajom AKP spadku dochodów z eksportu do Wspólnoty surowców rolnych strefy tropikalnej, niektórych owoców morza i przetworów z nich. Kompensata strat miała miejsce, jeżeli dochody z eksportu do Wspólnoty produktów objętych systemem spadły o 4,5% w porównaniu ze średnią z ostatnich 6 lat (w wyniku spadku cen światowych lub zmniejszenia wolumenu eksportu).

18 22 Sygnatariuszami II konwencji z Lomé, podpisanej w 1981 r., było 9 państw EWG i 58 AKP. Na jej mocy kraje AKP uzyskały szersze preferencje, polegające m.in. na zwiększeniu liczby towarów objętych rekompensatami, wprowadzono tzw. system SYSMIN 26, obniżono wskaźniki warunkujące uruchomienie rekompensat. III konwencja z Lomé dotyczyła 66 państw AKP i objęła nowe dziedziny współpracy: ochronę środowiska naturalnego, rolnictwo, rybołówstwo, rozwój usług. Następna, IV konwencja z Lomé została podpisana w 1989 r. i objęła takie dziedziny, jak: współpraca socjalna i kulturalna, rolnictwo, ochrona środowiska naturalnego i kontrola procesu powiększania się obszarów pustynnych, przemysł i usługi oraz pomoc dla krajów Afryki Subsaharyjskiej o najniższym dochodzie na jednego mieszkańca oraz największym zadłużeniu, także pomoc w wypadku klęsk żywiołowych oraz epidemii 27. Nowe ramy współpracy między krajami Wspólnot a państwami AKP wyznacza tzw. porozumienie z Cotonou. Negocjacje w sprawie nowego porozumienia były prowadzone w ramach trzech konferencji ministerialnych i ostatecznie zakończyły się 23 czerwca 2000 r. w Cotonou (w Beninie). Układ ten nawiązuje do konwencji z Lomé i ma obowiązywać przez 20 lat. Jego sygnatariuszami jest 15 państw Unii Europejskiej i 77 państw AKP: 48 krajów afrykańskich (w tym wszystkie państwa Afryki Subsaharyjskiej), 15 krajów karaibskich i 14 z rejonu Pacyfiku. Umowę podpisała także RPA, chociaż w 1999 r. jako jedyny kraj z tego regionu podpisała ze Wspólnotą bilateralną umowę o handlu, rozwoju i współpracy (obowiązuje od 2000 r.). Porozumienie to opiera się na trzech filarach, tzn. współpracy o charakterze politycznym, handlowym oraz pomocy rozwojowej. Od 27 września 2002 r. do zakończenia okresu przejściowego, tj. do końca 2007 r., przewidziano przeprowadzenie renegocjacji umów o partnerstwie gospodarczym między Wspólnotą a poszczególnymi krajami AKP, mające na celu m.in. ustanowienie stref wolnego handlu między partnerami. Porozumienia te będą obejmowały utworzenie strefy wolnego handlu towarami przemysłowymi i częściową liberalizację handlu rolnego. Proces liberalizacji powinien trwać maksymalnie 12 lat, tj. do 2020 r. Równocześnie Wspólnota w 2000 r. rozpoczęła znaczną liberalizację w ramach systemu GSP 28 praktycznie całego importu z państw najsłabiej rozwiniętych (tzw. kraje LDC). Większość z nich, bo aż 41, należy do państw AKP. W przyszłości przewiduje się również liberalizację usług, przestrzeganie zasad konkurencji i harmonizację przepisów technicznych. 26 SYSMIN (Special Financing Facility) system utrzymania produkcji i eksportu surowców mineralnych (miedź, mangan, boksyt, aluminium, cyna, ruda żelaza, kobalt, uran) kompensata w przypadku spadku produkcji lub zdolności eksportowej. 27 Unia Europejska. Przygotowania, s Szerzej o GSP zob. pkt 4.7.

19 Zasady i funkcjonowanie wspólnej polityki Wspólnotowy System Powszechnych Preferencji Celnych (GSP) Powszechny System Preferencji Celnych (Generalized System of Preferences GSP) to system autonomicznych i niewzajemnych preferencji przyznawanych państwom słabiej rozwiniętym przez kraje uprzemysłowione 29. GSP jak wspomniano to system autonomicznych preferencji, zatem każdy kraj, który ten system wprowadza, sam decyduje o tym fakcie, ponadto decyduje także o zakresie preferencji, tzn. o marży preferencji, zakresie towarowym i geograficznym. Są to również preferencje jednostronne, niewzajemne, co oznacza, że beneficjenci tego systemu nie muszą stosować analogicznych ułatwień w dostępie do własnych rynków. Wspólnota Europejska wprowadziła System Powszechnych Preferencji Celnych od lipca 1971 r. Do lat 90. stawki celne obniżane w ramach przyznawanych preferencji były ustalane na okres 1 roku. Oznaczało to element niepewności dla zagranicznych dostawców i wspólnotowych importerów. Unijny system GSP został zmodyfikowany 1 stycznia 1995 r. i od tego czasu ma charakter wieloletni; obecnie obowiązujący (od początku 2002 r. do końca 2005 r.) obejmuje 178 krajów. Nadal dotyczy większości wyrobów przemysłowych i artykułów rolnych, jakkolwiek część produktów została z niego wyłączona, np. ryby i część wyrobów stalowych w imporcie z WNP. Podczas modyfikacji systemu zlikwidowano preferencyjne kontyngenty taryfowe na niektóre towary wrażliwe i zastąpiono je zróżnicowanymi preferencyjnymi stawkami celnymi. Skala tych preferencji uzależniona jest od tzw. wrażliwości produktu. Zgodnie z tym kryterium towary podzielono na kilka grup i ustalono dla nich różne marże preferencji, czyli tym samym różne wysokości stawek celnych, cło na poziomie 85% KNU (np. tekstylia, wyroby stalowe), 70% (samochody, obuwie), 35% i 0% (te ostatnie na towary średnio wrażliwe i niewrażliwe; niewrażliwe to np. paliwa mineralne, skóry, drewno, nikiel i wyroby z niego, samoloty i części do nich, instrumenty muzyczne, meble, zabawki, sprzęt sportowy) 30. Obecnie beneficjentami preferencji są m.in. kraje rozwijające się, państwa WNP, Albania, niektóre kraje byłej Jugosławii, łącznie jak wspomniano 178 państw 31. W ramach unijnego systemu GSP przyznano produktom importowanym z krajów najmniej rozwiniętych (LDC) 32 bezcłowy dostęp do rynku Wspólnoty dla 29 Porozumienie o stworzeniu GSP osiągnięto na II konferencji UNCTAD w New Delhi w 1968 r. 30 Redukcja stawek specyficznych, z wyjątkiem określonych jako minimalne bądź maksymalne na towary wrażliwe (np. napoje alkoholowe), wynosi 30%; na alkohole o mocy powyżej 80% redukcja stawki specyficznej wynosi 15%. 31 Polska przed akcesją stosowała również preferencje GSP, ale beneficjentami tego systemu nie były kraje europejskie, mniejszy był jednak zakres towarowy i marża preferencji. 32 Zaznaczyć należy, że prawie wszystkie kraje AKP zostały zakwalifikowane jako kraje objęte systemem GSP, a część z nich (41 krajów) jest ponadto zaliczana do krajów najmniej rozwiniętych LDC.