LEKCJE W TERENIE L A S

Transkrypt

1 RÓśNORODNOŚĆ ŚRODOWISK LĄDOWYCH LEKCJE W TERENIE Fragment pracy dyplomowej wykonanej w Pracowni Dydaktyki Biologii UMK pod kierunkiem dr Danuty Bronisz - Wolnomiejskiej autorstwa Joanny Dobber - Szczepańskiej L A S " Jarzębiny wyciągają ręce, czerwonych korali pełne, a kosy i gile nawlekają je na długiej nici śpiewu od drzewa do drzewa - las... " Lucyna Szubel " W tańcu lasu " Las jest to formacja roślinna, której głównym składnikiem są drzewa. Naturalny las moŝe składać się z jednego tylko gatunku drzewa, jak w przypadku lasów dalekiej północy oraz górskich, lub z licznych gatunków drzew, jak w lasach tropikalnych. Las jest najbardziej złoŝonym ekosystemem lądowym, czyli zespołem Ŝywych organizmów tworzących biocenozę oraz elementów przyrody nieoŝywionej, czyli biotopu. Zarówno biocenoza jak i biotop nieustannie na siebie wpływają, co prowadzi do wielkiej róŝnorodności terenów leśnych na kuli ziemskiej, związanej z warunkami klimatycznymi. KaŜdy naturalny ekosystem jest układem otwartym, który funkcjonuje dzięki przepływowi energii i krąŝeniu materii. NajwaŜniejszym źródłem energii w ekosystemach jest energia słoneczna. Część z niej jest wykorzystywana do podstawowych procesów metabolicznych oraz budowy organizmów, a część tracona bezpowrotnie w postaci uwalnianego ciepła. Tak złoŝony ekosystem musi powstawać pewnymi etapami. W kaŝdym określonym terenie istnieje tendencja do powstawania uporządkowanych zespołów, zmieniających się wraz z fizycznymi warunkami, aŝ do powstania ustabilizowanego, dojrzałego zespołu końcowego, tzw. zespołu klimaksowego. Proces taki powodujący przeobraŝenie się prostych ekosystemów w bardziej złoŝone nazwano sukcesją. Klasycznym przykładem sukcesji ekologicznej były badania zespołów występujących nad brzegami jeziora Michigan. W miarę, jak jezioro stawało się coraz mniejsze, powstawały stopniowo coraz młodsze wydmy piaszczyste, na których moŝna było w miarę ich odległości

2 od jeziora obserwować róŝne stadia ekologicznej sukcesji. Na najmłodszych wydmach znajdujących się najbliŝej jeziora występowały tylko trawy i owady, na starszych wydmach osiedlały się juŝ rośliny krzewiaste, a na jeszcze starszych - roślinność drzewiasta, wiecznie zielona. W końcowym etapie tego procesu pojawił się bukowo - klonowy zespół klimaksowy z Ŝyzną glebą, pełną dŝdŝownic i ślimaków. Biocenozy w poszczególnych ekosystemach mają wyraźne piętra, wyróŝnione przede wszystkim na podstawie pionowych róŝnic w fizycznych czynnikach, takich jak temperatura, nasłonecznienie i tlen. W lesie moŝna wyróŝnić piętra roślin począwszy od mchów i ziół rosnących przy ziemi, poprzez krzewy i niskie drzewa, aŝ do drzew wysokich. W kaŝdym piętrze występują charakterystyczne zwierzęta. Nawet tak bardzo ruchliwe zwierzęta jak ptaki są związane z pewnymi piętrami. Niektóre gatunki moŝna spotkać tylko wśród krzewów, inne zaś wyłącznie na wierzchołkach wysokich drzew. Piętrowość zmniejsza konkurencję między gatunkami i umoŝliwia wspólne występowanie większej liczby gatunków na danym terenie. W lesie wyróŝniamy cztery piętra roślinności: ściółkę leśną wraz z glebą, runo leśne, podszyt oraz korony drzew. Ściółka leśna jest utworzona przez opadłe liście oraz szczątki roślinne i zwierzęce. Wraz z powierzchniową warstwą gleby i podziemnymi częściami roślin jest miejscem występowania drobnych organizmów, odŝywiających się szczątkami organicznymi. NaleŜą do nich drobnoustroje (tj. bakterie, grzyby, pierwotniaki ), glony, nicienie, pierścienice, pajęczaki, wije, owady bezskrzydłe oraz larwy owadów. Zwierzęta te mają wpływ na strukturę i Ŝyzność gleby. Ściółka to ogromny rezerwuar związków mineralnych i organicznych, które dzięki działalności wyŝej wymienionych organizmów glebowych ulegają rozkładowi i przechodzą do gleby. W ten sposób roślinność wzbogaca glebę w składniki pokarmowe i przeciwdziała wypłukiwaniu ich w głąb, poza strefę korzeni. Od składu florystycznego zbiorowiska zaleŝy jakość próchnicy, od niej zaś - rozwój mikroorganizmów glebowych i kształtowanie się wielu właściwości gleby. Runo leśne składa się z róŝnych roślin zielnych, drobnych krzewinek (borówki, jagody), mchów, paproci oraz grzybów. W warstwie tej występują liczne owady, tj.: błonkówki, muchówki, chrząszcze, motyle, pluskwiaki, mrówki, pajęczaki. Oprócz nich moŝna spotkać takŝe ślimaki i drobne zwierzęta kręgowe, tj.: płazy, gady (Ŝmija, zaskroniec, jaszczurka) oraz ssaki (myszy, zające, ryjówki, jeŝe). Runo jest waŝnym czynnikiem przy wyróŝnianiu typów lasu. Na jego podstawie moŝna wnioskować nie tylko o typie lasu, właściwościach gleby i mikroklimatu, lecz równieŝ o stopniu przekształcenia zbiorowiska naturalnego na skutek gospodarki człowieka. Podszyt tworzą młode drzewa i róŝne rośliny krzewiaste. W tej warstwie znajdują schronienie przewaŝnie owady i ptaki. Korony drzew to najwyŝsze piętro lasu, utworzone przez konary, gałęzie, liście i owoce drzew, a takŝe przez zamieszkujące je zwierzęta, najczęściej owady i ptaki. Z podanych przykładów moŝemy wywnioskować, Ŝe las nie jest przypadkowym nagromadzeniem się roślin. Tworzące go organizmy cechuje wielka róŝnorodność, kaŝdy z nich jednak odgrywa określoną rolę. Obecność jednych warunkuje Ŝycie drugich. Wszystkie te organizmy przystosowały się do warunków panujących w danym środowisku, a jednocześnie przekształcają je w określonym, korzystnym dla siebie kierunku. Drzewa na przykład bardzo silnie wpływają na inne elementy lasu przez zmianę warunków świetlnych, temperatury, wilgotności, lecz one zaleŝne są z kolei od innych organizmów. Drzewa oraz rośliny podszytu i runa pobierają z gleby duŝe ilości soli mineralnych. To ciągłe pobieranie soli mogłoby doprowadzić do całkowitego wyjałowienia gleby, gdyby nie działalność grzybów i drobnoustrojów. Organizmy te rozkładają stopniowo obumarłe szczątki roślin i zwierząt na łatwo przyswajalne sole, które po przejściu do gleby mogą być ponownie pobrane przez rośliny. Drzewostan ponadto wpływa w znacznym stopniu na zmianę stosunków

3 klimatycznych w lesie. Wpływ ten zaleŝy przede wszystkim od jego składu gatunkowego oraz stopnia zwarcia koron. W lasach liściastych korony drzew zatrzymują większość promieni słonecznych i opadów deszczowych. Naświetlenie tych lasów w lecie bardzo gwałtownie maleje. Ze zmianą warunków świetlnych natomiast obserwuje się zmianę wilgotności i parowania. Rośliny poprzez transpirację zwracają wcześniej pobraną wodę do atmosfery, co prowadzi do zwiększenia ilości i częstości opadów. Zmienność czynników fizycznych w poszczególnych partiach lasu widoczna jest takŝe podczas analizy róŝnorodnych biomów leśnych. Biom jest to duŝa jednostka zespołowa charakteryzująca się obecnością pewnych gatunków roślin i zwierząt. Do biomów leśnych zaliczamy: północny las iglasty, wilgotny las iglasty, las liściasty, las liściasty strefy umiarkowanej oraz wilgotny las tropikalny. I tak na przykład w północnym lesie iglastym wiecznie zielone drzewa dają pełny cień przez cały rok, utrudniając rozwój krzewom. Igły po opadnięciu bardzo wolno wysychają, takŝe charakterystyczną cechą gleb tych lasów jest stosunkowo mała zawartość próchnicy. Natomiast w biomie lasu liściastego strefy umiarkowanej podszyt jest przewaŝnie dobrze rozwinięty. Jego intensywny wzrost ma miejsce głównie przed rozwinięciem się liści na koronach drzew, które w późniejszym okresie zatrzymują dostęp promieniowania słonecznego do niŝszych warstw lasu, o czym była juŝ mowa w niniejszej pracy. Drzewa naleŝące do tego biomu wytwarzają niepozorne kwiaty, które rozwijają się w górnych partiach koron takŝe przed rozwojem liści, co związane jest z wiatropylnością tych roślin oraz brakiem dostatecznej ilości światła po rozwinięciu liści. W wilgotnym lesie tropikalnym roślinność niŝszych pięter staje się bujna tam, gdzie znajduje się przerwa w gęstym baldachimie koron drzew. Poza tym bardzo wysokie drzewa porośnięte są przez pnącza, winorośla, liany i epifity, które w ten sposób " sięgają " po słońce. W tak róŝnorodnym i duŝym ekosystemie jakim jest las występują róŝnego rodzaju zaleŝności między organizmami, takŝe zaleŝności pokarmowe. Przepływ energii pokarmowej od początkowego źródła, jakim są rośliny, poprzez szereg organizmów, z których kaŝdy zjada organizm poprzedni i jest zjadany przez następny, nosi nazwę łańcucha pokarmowego. Pierwszym ogniwem tego łańcucha zawsze jest roślina, która przeprowadza fotosyntezę. Proces ten polega na tworzeniu substancji organicznych (tj. glukozy) z prostych substancji nieorganicznych (tj. dwutlenku węgla i wody), czemu towarzyszy zamiana energii słonecznej na energię chemiczną, którą z kolei mogą wykorzystać do Ŝycia organizmy będące następnymi ogniwami łańcucha pokarmowego. Ubocznym produktem fotosyntezy jest tlen, substancja o kluczowym znaczeniu dla organizmów tlenowych. Ustalono jednak, Ŝe tylko 8 % energii słonecznej docierającej do powierzchni Ziemi zostaje pochłonięte przez rośliny zielone, a z tego tylko 2 % zostaje zuŝyte podczas fotosyntezy, z czego część zuŝywa sama roślina do przeprowadzenia wielu procesów, dla których przebiegu jest ona konieczna. Pozostała część energii jest magazynowana w wiązaniach chemicznych róŝnorodnych substancji. W lasach duŝa ilość energii pozostaje zmagazynowana w biomasie drzew. Ze zwierząt roślinoŝernych w biocenozach leśnych na uwagę zasługują sarny, jelenie, zające oraz liczne owady, które mają naturalnych wrogów wśród ptaków reprezentowanych przez sikory, mysikróliki, kukułki, wilgi, drozdy, muchołówki (Ŝerujące w koronach drzew), dzięcioły, kowaliki (Ŝerujące na pniach), kosy (Ŝerujące w zaroślach krzewów), głuszce (Ŝerujące na ziemi). Grupę drapieŝników reprezentują owady (mrówki, chrząszcze) i pajęczaki, płazy oraz niektóre gady, ptaki (kania, sokół, jastrząb, puchacz) oraz ssaki (lis, wilk, ryś, kuna leśna). Lasy to jedno z większych bogactw naturalnych Ziemi. Wyraźna współzaleŝność istnieje między roślinami i zwierzętami. Rośliny dostarczają zwierzętom pokarmu, miejsc do zakładania lęgowisk i gniazd, zwierzęta zaś wywierają wpływ na Ŝycie pojedynczych roślin i całych zbiorowisk poprzez niszczenie szkodników, zapylanie kwiatów czy rozsiewanie

4 nasion. Lasy są " fabryką " tlenu, o czym wspomniano juŝ w tej pracy przy omówieniu procesu fotosyntezy. Liście drzew pochłaniają z powietrza duŝe ilości pyłów i szkodliwych substancji, dzięki czemu oczyszczają powietrze. Lasy zatrzymują duŝe ilości wilgoci oraz wody pochodzące z opadów, co zapobiega powodziom. Wpływają takŝe na klimat i glebę. Temperatura w takim ekosystemie jest niŝsza, a wilgotność wyŝsza. Część opadów zatrzymują korony drzew. Śnieg w takich warunkach taje wolno, a wody roztopowe łatwiej wsiąkają w glebę, która płyciej zamarza niŝ na przestrzeni otwartej. Prędkość wiatru maleje o kilka procent. Obecnie zaczyna się doceniać rolę lasu w zabezpieczaniu gleb przed erozją powietrzną i wodną, a takŝe jako czynnika rekreacyjnego, upiększającego oraz wzbogacającego krajobraz. Niektóre rośliny leśne wydzielają specyficzne olejki, które zabijają drobnoustroje chorobotwórcze występujące w powietrzu lub w organizmie spacerującego po lesie człowieka. Od najdawniejszych czasów z darów tego ekosystemu korzystał człowiek. Uprawiał on zbieractwo i Ŝywił się tym, co napotkał w lesie. Wykorzystał takŝe drzewa jako źródło drewna - surowca do wytwarzania papieru, mebli oraz innych przedmiotów codziennego uŝytku. Jednak jego działalność okazała się rabunkowa i w niedalekiej przyszłości moŝe zagrozić temu wielkiemu bogactwu naturalnemu, jakim jest las. Człowiek zbyt często narusza pierwotną równowagę przyrody, a w wielu przypadkach nie jest w ogóle moŝliwe jej przywrócenie. Zbyt częstym procesem stało się wycinanie wilgotnych lasów tropikalnych w celu uzyskania miejsca pod uprawę. Bez odpowiedniego nawoŝenia tak oczyszczona powierzchnia ziemi moŝe wytworzyć plony tylko przez kilka lat. Po tym czasie zuboŝały teren zostaje opuszczony, a prawdopodobieństwo tego, Ŝe moŝe nigdy juŝ nie porosnąć wilgotnym lasem jest bardzo duŝe. To jest tylko jeden z przykładów niszczycielskiej działalności człowieka względem przyrody. Lasy na terenie Polski w 1996 roku zajmowały jedynie 28,1 % powierzchni. Ich wyręb do niedawna opierał się głównie na naturalnym wzroście drzew trwającym całe stulecia. Obecnie dostosowuje się go do wielkości rocznego przyrostu lasu. Właściwa gospodarka leśna jest problemem niesłychanie waŝnym, dlatego wprowadza się odpowiednie akty prawne, które są rygorystycznie przestrzegane, np. Ustawa o ochronie gruntów rolnych i leśnych z dnia 3. Lutego 1995 roku (Dz. U. Nr 16 z 1995 r., poz. 415). Z przedstawionych w tej pracy informacji wynika, Ŝe las jest jednym z najbogatszych ekosystemów, a jednocześnie jednym z waŝniejszych bogactw naturalnych występujących na Ziemi. Aby we właściwy sposób go uŝytkować, naleŝy zdać sobie sprawę ze złoŝoności jego struktury i bogactwa zaleŝności, które go charakteryzują. Aby uchronić las przed zniszczeniem, będącym wynikiem działalności człowieka, trzeba jak najwcześniej uświadomić ludziom jego niezbędność. Wydaje się, Ŝe najlepszym sposobem będzie wprowadzenie odpowiedniej tematyki na lekcjach przyrody, które juŝ w najmłodszym wieku, bo w szkole podstawowej, będą przybliŝały dzieciom prawa przyrody i gwarantowały bezpośredni kontakt ze środowiskiem naturalnym. Przede wszystkim będzie to zadanie lekcji odbywających się w terenie, których w procesie nauczania powinno być moŝliwie najwięcej. Kiedy wypracujemy u uczniów odpowiednią wraŝliwość i świadome postępowanie względem otaczającego ich środowiska, z duŝym prawdopodobieństwem będziemy mogli powiedzieć, Ŝe las będzie trwał wiecznie.

5 SCENARIUSZ ZAJĘĆ TERENOWYCH Temat: Budowa lasu oraz jego znaczenie ( 90 min. ). Dział programowy: śycie na Ziemi. Zasady nauczania: poglądowości, świadomości i aktywności, systematyczności. Metody nauczania: obserwacja, pogadanka z elementami dyskusji, ćwiczeniowa, praca w grupie. Środki dydaktyczne: - Ŝywe okazy roślin, zwierząt i grzybów występujące w lesie, - arkusz barwnego brystolu, - kredki, pisaki, taśma klejąca - przygotowane przez nauczyciela kartki przedstawiające róŝne gatunki organizmów leśnych oraz czyste kartki do notowania roli lasu - instrukcje dla uczniów. Cele operacyjne lekcji: Cele Kategoria celu Poziom wymagań - uczeń wymienia zasady prawidłowego zachowania się w lesie A K - uczeń wymienia cechy dobrego obserwatora B P - uczeń na podstawie obserwacji podaje definicję lasu B P - uczeń charakteryzuje poszczególne typy lasu (las liściasty, C R iglasty, mieszany) - uczeń wymienia poszczególne warstwy lasu A K - uczeń przyporządkowuje kaŝdej warstwie lasu po dwa organizmy B P roślinne i zwierzęce - uczeń na podstawie obserwacji wnioskuje, Ŝe ilość docierającego D D światła do poszczególnych warstw lasu jest róŝna, co znacząco wpływa na bogactwo gatunków w tych warstwach oraz rozmiary roślin - uczeń dostrzega, Ŝe światło jest roślinom niezbędne do Ŝycia i C R podkreśla, Ŝe zwierzęta mogą Ŝyć pod powierzchnią ziemi, a rośliny nie (np. kret) - uczeń na podstawie obserwacji wnioskuje, Ŝe wilgotność w lesie C R jest znacznie większa niŝ w innych środowiskach lądowych tj. np. pole czy łąka - uczeń dostrzega, Ŝe wilgotność zaleŝy od ilości docierającego D D światła - uczeń wymienia trzy przykłady znaczenia lasu dla środowiska i A K człowieka - uczeń wie, Ŝe lasy są " fabryką " tlenu A K - uczeń podaje, Ŝe drzewa dostarczają drewna, a ono jest B P wykorzystywane do produkcji papieru, mebli i innych przedmiotów codziennego uŝytku - uczeń wie, Ŝe niektóre organizmy leśne są poŝywieniem A K

6 człowieka, np. grzyby - uczeń dokonuje obserwacji podmuchów wiatru i stwierdza, Ŝe drzewa znacznie je hamują - uczeń wyjaśnia, Ŝe lasy są naturalnymi filtrami powietrza, poniewaŝ pochłaniają znaczne ilości pyłów i substancji szkodliwych dla zdrowia - uczeń wyjaśnia, Ŝe lasy zapobiegają powodziom, poniewaŝ zatrzymują duŝe ilości wilgoci i wody pochodzącej z opadów - uczeń uzasadnia korzystny dla człowieka wpływ spacerów po lesie tym, Ŝe rośliny wydzielają olejki zabijające drobnoustroje chorobotwórcze, zarówno te w powietrzu, jak i te w organizmie człowieka B C C D P R R D Tok lekcji: 1. Przedstawienie uczniom tematu lekcji. 2. Przypomnienie zasad prawidłowego zachowania się w lesie oraz cech dobrego obserwatora (pogadanka - 5 minut). 3. Wyjście do lasu - 10 minut. 4. Odczytanie wiersza o lesie - 3 minuty. 5. Wspólne formułowanie definicji lasu na podstawie obserwacji (obserwacja i dyskusja - 5 minut). 6. Krótka charakterystyka lasu, w którym przeprowadzana jest lekcja (las mieszany) oraz zwrócenie uwagi na pozostałe typy lasu (liściasty, iglasty) (pogadanka - 5 minut). 7. Wspólne wyodrębnienie poszczególnych warstw lasu na podstawie obserwacji roślin (obserwacja i dyskusja). 8. Wykonanie przez uczniów, na połowie arkusza barwnego brystolu, rysunku przedstawiającego warstwową budowę lasu z zaznaczeniem poszczególnych warstw (obserwacja, m. ćwiczeniowa) (p. 7 oraz p minut). 9. Podział uczniów na cztery grupy. 10. Praca uczniów według instrukcji (obserwacja, praca w grupie) (p. 9 oraz p minut). 11. Podsumowanie wyników poszczególnych zespołów - przyklejenie na drugiej połowie barwnego brystolu karteczek przedstawiających organizmy charakterystyczne dla poszczególnych warstw lasu, a takŝe karteczek dotyczących znaczenia lasu dla środowiska oraz człowieka (ćwiczeniowa - 10 minut). 12. Dyskusja na temat znaczenia lasu oraz panujących w nim warunków (ilość docierającego światła, wilgotność) - 10 minut. 13. Odczytanie wiersza o lesie - 3 minuty. 14. Powrót do szkoły - 10 minut. 15. Zawieszenie w klasie plakatu wykonanego w lesie przez uczniów.

7 Instrukcja dla ucznia do lekcji: 1. Dokonaj obserwacji czterech warstw lasu. 2. Zwróć uwagę na: a) warunki panujące w poszczególnych warstwach lasu (ilość docierającego światła wilgotność), b) rośliny, zwierzęta i grzyby występujące w tych warstwach. 3. Na kopercie masz podaną nazwę warstwy lasu. Spośród ilustracji wybierz te, które przedstawiają organizmy Ŝyjące w tej warstwie lasu. 4. Na dołączonych barwnych kartkach zanotuj, jakie Twoim zdaniem jest znaczenie lasu dla środowiska i dla człowieka. Wiersz - wejście do lasu: Zielone od roślin, błękitne od wody rozciąga się wokół królestwo przyrody. Królują w nim drzewa i róŝne zwierzaki. Nad głową trzepocą motyle i ptaki, przedziwne owady Ŝerują wśród liści, a wszystko tak piękne, Ŝe moŝe się przyśnić! Ta droga zielona przy kaŝdym zakręcie niezwykłe przygody Ci daje w prezencie i kaŝdy Ci bajkę cudowną przyniesie! Rozejrzyj się. Widzisz? Jesteśmy juŝ w lesie. Królestwo Przyrody Wiersz - wyjście z lasu: Została za nami ta bajka zielona. Czas wracać do domu! Wędrówka skończona! Lecz choćbyś się spieszył najbardziej na świecie, posprzątaj po sobie butelki i śmiecie. Na pewno przyjdziesz tu jeszcze nie raz. Niech piękny i czysty zostanie ten las! Królestwo Przyrody

8 Propozycje pytań sprawdzających i karty odpowiedzi. Pytania sprawdzające: 1. Uzupełnij zdanie: Las jest zespołem roślin, zwierząt i grzybów, w którym dominują Jakie organizmy Ŝyją w poszczególnych warstwach lasu? Wybierz z niŝej podanych nazw te, które odpowiadają danej warstwie i wpisz je w odpowiednie okienko tabeli: wiewiórka, trawa, dzik, świerk, larwa owada, malina, opadły z drzewa liść, dąb, sarna, zając, jałowiec, dŝdŝownica Warstwa lasu Organizmy ściółka wraz z glebą runo leśne podszyt korony drzew 3. Uzupełnij zdanie: W lesie nasłonecznienie jest duŝo... niŝ na otwartym terenie, poniewaŝ warstwa... zatrzymuje część promieniowania słonecznego. 4. W której warstwie lasu jest największa wilgotność? Wybierz prawidłową odpowiedź. a) W konarach drzew, poniewaŝ na liściach zatrzymuje się woda z opadów deszczu. b) W podszycie, poniewaŝ duŝo wody gromadzą młode drzewa i krzewy. c) W najniŝszych warstwach lasu, tj. runie leśnym i ściółce wraz z glebą, poniewaŝ to przede wszystkim mchy gromadzą wodę deszczową oraz pochodzącą z topniejącego wiosną śniegu i lodu. 5. Dlaczego naleŝy często spacerować po lesie? Wybierz prawidłową odpowiedź. a) PoniewaŜ las jest producentem tlenu, niezbędnego do Ŝycia dla wielu organizmów, takŝe dla człowieka. b) PoniewaŜ wiele roślin rosnących w lesie wytwarza olejki zabijające drobnoustroje chorobotwórcze w powietrzu i organizmie człowieka. c) PoniewaŜ kontakt z przyrodą wpływa korzystnie na organizm człowieka. d) Wszystkie odpowiedzi są poprawne. e) śadna podana odpowiedź nie jest poprawna. 6. Wiesz, Ŝe w lesie rośnie wiele drzew, z których pozyskuje się drewno. Podkreśl te rzeczy, które wykonuje się właśnie z tego materiału. szklanka, gazeta, stół, patelnia, krzesło, ksiąŝka, koszula, Ŝelazko, zeszyt, pralka, spodnie, szafa 7. Las pełen koszyk niesie. Człowiek od bardzo dawna wykorzystuje dary lasu. Napisz, co moŝna włoŝyć do koszyka w lesie (podaj cztery przykłady).

9 Karta odpowiedzi: 1. drzewa 2. Odpowiedź: Warstwa lasu ściółka wraz z glebą Organizmy larwa owada, opadły z drzewa liść, dŝdŝownica runo leśne trawa, malina, zając podszyt korony drzew dzik, sarna, jałowiec wiewiórka, świerk, dąb 3. mniejsze, koron drzew 4. c 5. d 6. gazeta, stół, krzesło, ksiąŝka, zeszyt, szafa 7. np. maliny, grzyby, poziomki, drewno na opał