ROZDZIAŁ 4 ZMIANY UDZIAŁU DOPŁAT W DOCHODACH GOSPODARSTW ROLNICZYCH UE W LATACH

Transkrypt

1 Tadeusz Sobczyński ROZDZIAŁ 4 ZMIANY UDZIAŁU DOPŁAT W DOCHODACH GOSPODARSTW ROLNICZYCH UE W LATACH Wprowadzenie Mechanizm stymulowania przekształceń strukturalnych w sektorze rolnym oparty jest, w dużej mierze, na retransferach budżetowych i wynika z założenia, iż na skutek oddziaływania relacji popytowo-podażowych następuje ograniczenie możliwości rozwojowych tego działu gospodarki (Czyżewski i in., 27, s. 135; Czyżewski i in., 26a, s ; Czyżewski i in., 26b, s. 54; Czyżewski i in., 26c, s. 129; Czyżewski i in., 25, s ). Głównym celem Wspólnej Polityki Rolnej było i jest dążenie do retransferu nadwyżki ekonomicznej od podatnika i konsumenta do rolnika. W warunkach liberalnego i globalnego rynku, bez interwencji w sposób naturalny nadwyżka nie wraca do wytwórców surowca (Sobiecki, 27a, s ; Sobiecki, 27b, s.14-21; Czyżewski i in., 26b, s. 54; Baborska, 26, s.75-77). Następuje jednak przesuwanie środka ciężkości z podtrzymywania dochodów rolników, na politykę długoterminową wyznaczoną takimi wartościami, jak: perspektywiczne sposoby użytkowania ziemi, problemy ochrony środowiska naturalnego i kulturowego związane z rolnictwem i obszarami wiejskimi oraz bardziej równomierne zaopatrzenie w wartościową żywność jak najszerszej części ludzkości (Gorlach, 27, s. 8). Niegdyś retransfer tej nadwyżki odbywał się za pośrednictwem interwencji rynkowej, dziś w formie dopłat bezpośrednich niepowiązanych z produkcją oraz poprzez odpłatność za działania rolnośrodowiskowe i związane z rozwojem obszarów wiejskich (Sobiecki, 27a, s ; Czyżewski i in., 26a, s ; Baborska, 26, s ). Postęp techniczny i bioinżynierii nie rozwiązuje problemu dochodów rolników. Wiele wskazuje, że w warunkach globalizacji efekty postępu przechwycą korporacje globalne. Nie rozwiąże się też problem głodu ze względu na niemobilność ziemi i barierę dostępu do nowych technologii (wymagających dużej skali i dużego kapitału) wiele zasobów może wypaść z produkcyjnego wykorzystania. Paradoksalnie, zamiast zwiększenia podaży i potanienia produkcji może dojść do zmniejszenia produkcji żywności i jej relatywnego podrożenia, przez co stanie się niedostępna dla milionów wykluczonych konsumentów (Zagora-Jonszta, 27, s ; Sobiecki, 27a, s ; Sobiecki, 27b, s. 2-25). Biotechnologiczny kompleks industrialny wabi konsumenta coraz niższymi cenami produktów, wciągając go tym samym w działania prowadzące do maksymalnego odrzucenia wszystkich tych kosztów, które w perspektywie krótkookresowej można jeszcze pominąć. Rzeczywistość społeczna jest negocjowalna, również niewidzialna ręka rynku to tylko egzemplifikacja pewnej formuły negocjacji. Rynkowa nadprodukcja żywności wywołana interwencjonizmem cenowym skłoniła UE do zmiany WPR. Jeżeli nawet przyjąć w odniesieniu do samej UE potrzebę zmiany wsparcia i możliwość ograniczenia produkcji rolnej, to w perspektywie globalnej sprawa wygląda inaczej UE jako czołowy eksporter rolny równoważy popyt i podaż na niższym poziomie cenowym, niż ten, który by się ukształtował po ograniczeniu produkcji. Wspierając rolnictwo i dopłacając do eksportu UE jako czołowy eksporter dopłaca do równoważenia popytu i podaży na wyższym poziomie zaspokojenia. Można przypuszczać, że bez tego działania, w warunkach liberalizacji i globalizacji światowa dostępność żywności nie wzrośnie lecz

2 Zmiany udziału dopłat w dochodach gospodarstw rolniczych UE w latach spadnie (Sobiecki, 27a, s ; Sobiecki, 27b, s ). Dzisiejszy światowy rynek produktów rolnych jest rynkiem nadwyżkowym (Sobiecki, 27ab, s. 19). Jednak na tym rynku występuje dumping ekonomiczny, kursowy i socjalny. Czy w tej sytuacji liberalizacja może trwale obniżyć ceny żywności? Dumping w swej istocie jest doraźną, rozpaczliwą próbą zdobycia rynków za wszelką cenę, jest ciosem w trwały rozwój. Rozwój rolnictwa i obszarów wiejskich jest procesem wieloaspektowym i wielopoziomowym. Wielopoziomowość zobowiązuje do analizowania zjawiska na wszystkich poziomach, od poziomu makro aż do przeobrażeń na poziomie gospodarstwa rolnego i obsługującej go rodziny czy innych kategorii społecznych (Gorlach, 27, s. 12). Gdyby zatem przyjąć w perspektywie krótkookresowej potrzebę ograniczenia produkcji rolniczej w UE, to inaczej zagadnienie to wygląda w ujęciu makroekonomicznym, a inaczej z poziomu rolnika. Spadek produkcji rolniczej na zasadzie proporcjonalnego zmniejszenia przez wszystkich rolników byłby bezsensowny. Nie tylko dlatego, że w pierwszym rzędzie powinni zaprzestać produkcji gospodarujący w warunkach marginalnych. Spadek produkcji dla gospodarstwa to spadek dochodów. Co więcej, aby efektywnie adaptować postęp techniczny i biologiczny, zwiększać wydajność pracy i tworzyć przesłanki do wzrostu dochodów, konieczny jest wzrost skali produkcji. Stąd spadek podaży w skali makro będzie się raczej realizował przez zmniejszanie liczby coraz większych gospodarstw (produkujących na osobę i gospodarstwo coraz więcej). Sektor będzie produkował coraz mniej, produkcja w przeliczeniu na osobę i gospodarstwo będzie rosła. Analiza zjawisk na poziomie gospodarstwa rolnego jest niezbędna. Wzrost PKB powoduje rozwarcie się nożyc cen, to zaś doprowadza do pogarszania się sytuacji dochodowej rolników. W latach w UE można było zaobserwować poprawę dynamiki parytetu dochodów rolniczych, co dowodzi niezwykłej skuteczności w tym względzie zreformowanej po 1992r. WPR. Miał tu miejsce głównie administracyjny sposób kreowania pożądanego poziomu dochodów rolniczych (Czyżewski i in., 25, s ). Interwencja w ramach WPR prowadząca do korekty sprzężeń popytowo-podażowych, mająca na celu wspieranie dochodów rolniczych, wynikająca z naturalnie niższej wydajności pracy i rentowności kapitału alokowanego w rolnictwie, jest antidotum na pierwotny brak równowagi dynamicznej na rynku artykułów rolniczych. Efektywność tych działań jest na tyle wysoka, że pozwala pokonać barierę popytu, opłacalności produkcji i przemian strukturalnych w sposób gwarantujący zbliżony parytet dochodów rolniczych do pozarolniczych. Czy stabilność rozwoju gospodarczego, zapewniająca ogólną równowagę międzysektorową zagwarantuje również społeczne zrównoważenie rolnictwa? (Czyżewski i in., 25, s. 58). Transfery budżetowe przekazywane na konkretne działania, a te przełożone na określone instrumenty, zdecydują o tym, który model będzie dominował: model rolnictwa industrialnego, silniej akcentujący zwiększenie wydajności pracy i intensywności gospodarowania zasobami produkcyjnymi w rolnictwie, czy model rolnictwa społecznie zrównoważonego, uwzględniającym mocniej wymogi środowiskowe i zdrowotne, jako warunki brzegowe (Czyżewski i in., 25, s. 59; Woś i in., 22, s ). Nasilenie efektów wynikających z występowania wskazanych barier (popytowej, podażowej, środowiskowej, strukturalnej, efektywności zastosowania czynników produkcji) oznacza wyczerpywanie się możliwości utrzymywania parytetu dochodów na drodze rolnictwa industrialnego. W przyszłości trzeba będzie zwiększać nacisk na korektę modelu w kierunku rolnictwa społecznie zrównoważonego, poprzez wmontowanie do istniejącego instrumentarium takich narzędzi pro środowiskowych i w taki sposób, by wspierały dochody, a jednocześnie kompensowały obniżenia wydajności produkcji na rzecz służby krajobrazowi i dobrostanowi środowiska (Czyżewski i in., 25, s. 59). Reformy instrumentarium z początku lat 9. minionego stulecia, mające na celu likwi-

3 38 Tadeusz Sobczyński dację skutków ubocznych głównie w postaci nadprodukcji żywności, istotnie wpłynęły na pozycję dochodową gospodarstw w UE dochody rolnicze wzrosły średnio o 1/4, mimo gasnącej dynamiki produkcji, zwłaszcza w drugiej połowie lat 9. Jeśliby rozpatrzyć dłuższy okres, okaże się, iż prowadzona WPR, mimo zmian w instrumentarium, wyraźnie dąży do utrzymania dochodowości produkcji rolniczej. Naturalnie występuje problem zróżnicowania dochodów zarówno w ujęciu regionalnym, jak i ze względu na typ czy wielkość gospodarstwa (Czyżewski i in., 25, s. 68). Dotkliwy niedostatek żywności w Europie Zachodniej po wojnie sprzyjał przekonaniu o potrzebie możliwie wysokiego poziomu samowystarczalności dla zapewnienia bezpieczeństwa żywnościowego. Jednocześnie szerokim poparciem społecznym cieszyła się idea interwencjonizmu rolnego ukierunkowanego na podtrzymywanie dochodów rolniczych. W art. 39 Traktatu Rzymskiego ujęto, że celem WPR jest m.in. zapewnienie odpowiedniego poziomu życia ludności rolniczej, zwłaszcza przez podniesienie dochodów osób pracujących w rolnictwie (Baborska, 26, s. 75). Od wprowadzenia WPR po lata dziewięćdziesiąte trend rolniczych dochodów realnych był rosnący, ale dochody te rosły w tempie o połowę mniejszym niż dochody poza rolnictwem tak więc, mimo szybko malejącego zatrudnienia w rolnictwie i rosnących kosztów interwencjonizmu, nie udało się wyeliminować relatywnego spadku dochodów rolniczych (Baborska, 26, s. 77). Wzrost skali i specjalizacja produkcji, wraz z eliminowaniem mniej sprawnych gospodarstw rolnych, sprzyjały zwiększaniu wydajności pracy oraz zmniejszaniu dysparytetu dochodowego pomiędzy ludnością rolniczą a ludnością nierolniczą (rys. 1). Jednak rolnictwo, także w UE, traci na znaczeniu jako źródło utrzymania gospodarstw domowych na obszarach wiejskich, dlatego dywersyfikacja źródeł dochodów, podejmowanie pracy poza gospodarstwem rolnym, sprzyjało podtrzymywaniu dochodów rodzin rolniczych (Czyżewski i in., 26a, s. 48; Czyżewski i in., 27, s. 143). Rysunek 1. Średnie miesięczne zarobki brutto w rolnictwie i miesięczne dochody brutto w innych sektorach w Unii Europejskiej w latach [ /miesiąc] rolnictwo inne sektory Źródło: Objaśnienie..., (25), s. 5. Rolnictwo industrialne zapewnia korzyści (przetrwanie) dla malejącej grupy rodzin rolniczych coraz bardziej odrywając je od społeczności wiejskiej oddzielając żywotność gospodarstw od żywotności wsi (ekonomicznej i społecznej), a także ograniczając poprzez ujemny wpływ na środowisko przyrodnicze i krajobraz wiejski możliwości alternatywnych działalności społeczności wiejskiej. Konkurencja i rynek nie mają alternatywy w systemach wolnościowych. Wymagają one jednak, aby w cenach zawarte były możliwie wszystkie koszty. W dążeniu do efektywności mikroekonomicznej, korporacje uciekają od ponoszenia pełnych kosztów społecznych.

4 Zmiany udziału dopłat w dochodach gospodarstw rolniczych UE w latach Perspektywy ma rolnictwo, które chroni środowisko, wypełnia swoje socjalne zadania i jest konkurencyjne gospodarczo (Czyżewski i in., 25, s. 59). Cechy rolnictwa zrównoważonego na poziomie kraju są wypadkową cech poszczególnych gospodarstw i odzwierciedleniem ich specyfiki oraz różnorodności. Konieczne jest prowadzenie ocen stanu zrównoważenia rolnictwa na poziomie globalnym, międzynarodowym, krajowym, regionalnym czy konkretnych gospodarstw (lub ich grup), a nawet pola. Dla każdego z tych poziomów niezbędne jest opracowanie metodyk badawczych i wybór odpowiednich wskaźników. Stosowane metodyki i wskaźniki oceny są pochodnymi cech rolnictwa zrównoważonego, odzwierciedlających różne grupy celów i różne aspekty równowagi (Krasowicz, 25, s. 25). Zagadnienie wyboru cech wyrażających stopień zrównoważenia gospodarstwa rolnego jest przedmiotem licznych dyskusji. Dotychczasowe próby wypracowania jednolitego zestawu wskaźników zrównoważenia zarówno w odniesieniu do całej gospodarki, jak i rolnictwa nie powiodły się. Wybór wskaźników jest uwarunkowany dostępnością danych i stopniem ich agregacji. Nie ulega wątpliwości, że stosowane do oceny wskaźniki powinny odzwierciedlać cechy rolnictwa zrównoważonego na poziomie gospodarstwa i jego relacje z otoczeniem (Krasowicz, 25, s. 29; Ziętara, 2, s. 558). Mierniki i wskaźniki oceny poziomu zrównoważenia gospodarstw rolnych można podzielić na dwie grupy, zależne od tego, co chcemy za ich pomocą określić (Wilk, 25, s. 144): a) służące do oceny zrównoważenia gospodarstw w zakresie produkcyjnośrodowiskowym; b) służące do oceny zrównoważenia gospodarstw w zakresie ekonomicznospołecznym. Zestaw i waga przyjętych wskaźników musi uwzględniać specyfikę warunków siedliska i ekonomiczno-organizacyjnych rolnictwa w ujęciu regionalnym, co stanowi dodatkową trudność przy parametryzacji. Przy obecnym stanie wiedzy brak jest jednoznacznej odpowiedzi na pytanie, która metoda oceny zrównoważenia społeczno-ekonomiczno-przyrodniczego gospodarstw rolnych jest najlepsza, przydatna i realna w kontekście dostępnych danych i akceptowanych kosztów pomiaru (Baum, 27, s ; Baum, 26, s ; Krasowicz, 25, s. 25, 37; Wilk, 25, s ). Celem pracy jest analiza zmian poziomu zrównoważenia gospodarstw rolniczych UE w aspekcie ekonomiczno-społecznym. Oceny dokonano na podstawie zmian wartości dochodów gospodarstw rolniczych oraz udziału w nich salda dopłat i podatków. Odniesieniem do szczegółowych badań jest analiza ogólnych tendencji rozwojowych, przeprowadzona na jednorodnym materiale liczbowym z najdłuższego okresu, a dotycząca unijnej dwunastki (UE-12) z lat Materiał i metoda Jedynym powszechnie dostępnym źródłem wszechstronnych informacji, gromadzonych według jednolitych zasad z reprezentacyjnej próby towarowych gospodarstw rolnych funkcjonujących na obszarze UE, są dane zbierane w systemie rachunkowości gospodarstw rolnych FADN (ang. Farm Accountancy Data Network). Najszerszy zakres informacji dostępnych w FADN dotyczy lat Zmienne w bazie są szczegółowo opisane, jednoznacznie zdefiniowane i dla ułatwienia oznaczone symbolami, a algorytmy ich obliczania są powszechnie dostępne 1. Tendencje, procesy zmian, ze swojej istoty ujawniają się w długich okresach, aby je badać, trzeba dysponować jednorodnym materiałem liczbowym z jak najdłuższego przedziału czasu. Materiał dotyczący dwunastki (UE-12) z lat daje takie możliwości. 1 zobacz też np.

5 4 Tadeusz Sobczyński Oceny zmian w aspekcie zrównoważenia ekonomiczno-społecznego dokonano na podstawie produktywności pracy mierzonej wartością dodaną netto na jednostkę pracy ogółem (SE425) oraz dochodowości pracy mierzonej dochodem z rodzinnego gospodarstwa rolnego na jednostkę pracy nieopłaconej (SE43) i dochodem skorygowanym o salda dopłat inwestycyjnych (SE45) i operacyjnych (SE6). Saldo dopłat i podatków dotyczących działalności operacyjnej (SE6) obejmuje dopłaty i podatki mające związek z działalnością operacyjną w roku obrachunkowym. Są to dopłaty (SE65) i saldo VAT z działalności operacyjnej (SE395) pomniejszone o podatki gospodarstwa rolnego (SE39) (Jasińska i in., 28, s , 31). Saldo dopłat i podatków dotyczących inwestycji (SE45) oblicza się poprzez odjęcie od kwoty dopłat do działalności inwestycyjnej (SE46) i premii za zaprzestanie produkcji mleka (SE47) kwoty VAT naliczonego (zapłaconego przy zakupach mających związek z działalnością inwestycyjną) (SE48) (Jasińska i in., 28, s. 24, 32). Ponieważ w objętym analizom okresie UE dwukrotnie przyjmowała nowych członków (1995 i 24), aby ustalić parametry dotyczące tylko dwunastki, w obliczeniach stosowano metodę średniej ważonej liczbą gospodarstw. Przeprowadzono też analizy na materiale dotyczącym wszystkich krajów UE, co pozwala ocenić wpływ rozszerzania Wspólnoty na udział dopłat w dochodach gospodarstw rolniczych. Ze względu na charakter dostępnych danych, zastosowano metody analizy szeregów statystycznych, metody analizy pionowej i poziomej, a także wizualizację przy pomocy wykresów. Wyniki W krajach UE-12 w latach liczba gospodarstw wytwarzających 9% wartości standardowej nadwyżki bezpośredniej (SGM) zmniejszyła się o około 3%, jednocześnie o niespełna 57% wzrosła ich wielkość obszarowa i prawie dwukrotnie wielkość ekonomiczna. W tym czasie nakłady pracy w przeliczeniu na gospodarstwo praktycznie nie zmieniły się, a produktywność pracy mierzona wartością dodaną netto na jednostkę pracy ogółem (SE425) wzrosła o ponad 92% i dochodowość pracy mierzona dochodem z rodzinnego gospodarstwa rolnego na jednostkę pracy rodziny (SE43) o 17%. Jednak dochodowość pracy skorygowana, tj. pomniejszona o salda dopłat i podatków dotyczących inwestycji (SE45) oraz dotyczących działalności operacyjnej (SE6), w badanym okresie zmalała o około 12% (rys. 2). Rysunek 2. Zmiany intensywności nawożenia i ochrony roślin oraz obsady zwierząt a produktywność i dochodowość pracy w gospodarstwach UE-12 w latach [ /ha] Koszty nawozów SE295/SE25 [ /ha] Obsada zwierząt SE8/SE25 [LU/1ha] Dochodowość pracy SE43 [ /FWU] K. pestycydów SE3/SE25 [ /ha] Produktywność pracy SE425 [ /AWU] Dochodowość pracy skorygowana [ /FWU] [ /AWU,FWU]

6 Zmiany udziału dopłat w dochodach gospodarstw rolniczych UE w latach Obserwowane zmiany należy łączyć z kolejnymi modyfikacjami WPR: reformą MacSharry ego wdrożoną w latach , przyjętą w 1999r. Agendą 2 oraz reformą z czerwca 24r. Przy wsparciu cenowym rolnik zachowuje poczucie suwerenności: zwiększa produkcję rosną dochody. Zmianę interwencjonizmu z cenowego na bezpośredni rolnicy mogą odczuwać jako utratę suwerenności gospodarowania, w takim sensie, że w coraz większym stopniu ich sytuacja ekonomiczna zależy od decyzji polityków (podatników), a w coraz mniejszym stopniu od decyzji konsumentów. W aspekcie społecznym wsparcie dochodów przeciwdziała narastaniu dysparytetu dochodowego rolników, w aspekcie ekonomicznorynkowym powoduje swoiste ubezwłasnowolnienie polegające na przechodzeniu na utrzymanie ( garnuszek ) społeczeństwa. Może to powodować frustracje społeczne. Dziś dla rolników, zwłaszcza w Polsce, w pełni zrozumiała jest tylko funkcja produkcyjna obszarów wiejskich. Dbałość o środowisko przyrodnicze oraz zachowanie dziedzictwa kulturowego to działania mało skomercjalizowane, a przez to mało zobiektywizowane przez rynek i w odbiorze społecznym zależne od niezrozumiałych decyzji urzędników. Może to tworzyć niekorzystny obraz rolników w oczach pozostałych grup, a wypowiadane w Polsce poglądy, że rolnicy nie płacą ubezpieczenia społecznego, podatku dochodowego i po integracji europejskiej dostali dopłaty za nic, dobrze ten problem ilustrują. Dla pełniejszej analizy zmian zrównoważenia gospodarstw w aspekcie społecznoekonomicznym oszacowano równania regresji dochodowości pracy. W zbiorze zmiennych niezależnych ujęto zmienne opisujące potencjał wytwórczy: wielkość ekonomiczna (SE5), jednostki pracy ogółem (SE1), powierzchnia użytków rolnych (SE25) i wielkość stada zwierząt w unijnych jednostkach przeliczeniowych LU (SE8) oraz zmienne charakteryzujące natężenie produkcji: koszty nawozów (SE295), pestycydów (SE3) i obsada zwierząt (SE8) w przeliczeniu na hektar użytków rolnych (SE25). Otrzymano następujące równanie dla dochodowości pracy własnej: Y (SE43) =1277,84+763,75 SE8-218,47 SE8/SE25; statystyki oblicz. t-studenta =5,6654, F-Snedecora=252,7612, Shapiro-Wilka=,9845, Durbina-Watsona=2,1698, R2 1%=97,31%. Równanie dla dochodowości pracy skorygowanej przybrało postać: Y (SE43S) = ,48+164,91 SE295/SE25; statystyki oblicz. t-studenta= 5,2544, F- Snedecora=27,6148, Shapiro-Wilka=,9628, Durbina-Watsona=1,4942, R2 1%=64,8%. Oba równania spełniają warunek koincydencji. W ponad 33% lepiej udało się wyjaśnić zmienność dochodowości pracy (SE43) od dochodowości pracy skorygowanej (SE43S). Może to oznaczać, że ze względu na obowiązujący w badanym okresie w Unii system dopłat, absorpcja środków wsparcia zależała przede wszystkim od wielkości stada zwierząt i intensywności mierzonej obsadą zwierząt. Dochodowość skorygowana bardziej natomiast zależała od jakości zarządzania, aniżeli od potencjału, stąd statystycznie istotną zmienną objaśniającą okazała się tylko intensywność nawożenia (SE295/SE25). Efektywne wyższe nawożenie jest możliwe w pewnych kierunkach produkcji, np. w gospodarstwach ogrodniczych, których prowadzenie wymaga większych kompetencji zarządzającego, a rynek był i pozostał bardziej liberalny (Sobczyński, 28b, s ; Sobczyński, 28c, s ; Mańko i in., 27a, s ; 26b, s ). W aspekcie produkcyjnym gospodarstwa unijne stawały się w badanym okresie coraz bardziej sprawne. Koszty nawozów na hektar użytków rolnych spadały, podobnie obsada zwierząt i tylko koszty pestycydów na jednostkę ziemi wzrosły o około 25% (tab. 1, rys. 2, 3). Trzeba jednak zaznaczyć, że koszty nawożenia i ochrony roślin obniżali rolnicy z krajów o najwyższym, a zwiększali z krajów o najniższym ich poziomie na początku badanego okresu, co prowadzi do wyrównywania poziomów w UE (Sobczyński, 28b, s. 222). Jednak mimo jednolitego rynku i WPR w okresie kraje UE-12 różniły się pod względem natężenia stosowania nawozów i pestycydów. Najwyższą intensywnością na-

7 42 Tadeusz Sobczyński wożenia i ochrony roślin mierzoną kosztem na jednostkę ziemi charakteryzowały się gospodarstwa Holandii, Belgii i Grecji, a najniższą gospodarstwa Portugalii i Hiszpanii. Jeszcze większe różnice w tym względzie występują na poziomie regionów FADN 2, co łączy się ze specjalizacją i intensyfikacją przestrzenną i sektorową. Przy braku przeciwdziałania może to prowadzić nawet do monokulturowych systemów wytwórczych z wieloma negatywnymi następstwami (Sobczyński, 28b, s ; 28c, s ; Gorlach, 27, s. 9). Poziom intensywności produkcji rolniczej kształtuje się pod wpływem mechanizmu relacji cen nakładów do produktów oraz produktywności krańcowej nakładów. Producenci rolni dla uzyskana maksymalnych dochodów powinni bowiem przyjąć taki poziom nakładów, przy którym następuje zrównanie produktu krańcowego z relacją cena nakładu/ cena produktu. Odchodzenie od wsparcia cenowego skłania do ekstensyfikacji (Czyżewski i in., 26a, s. 42). Mechanizm rynkowy może być modulowany przez instrumenty pozarynkowe, np. dodatkowe płatności za przestrzeganie wymogów ochrony środowiska (cross-compliance). Podobnie, oddzielenie płatności od produkcji (de-coupling), zmniejsza presję na intensyfikację produkcji jako konieczny warunek wzrostu dochodów. Spadek intensywności nawożenia i obsady zwierząt był zgodny z celami WPR po 1992r. Barierą ekstensyfikacji jest wysoki poziom kosztów stałych, zwłaszcza w przeinwestowanych gospodarstwach starej Unii. To zmusza do wzrostu skali produkcji, pozwalającej na degresję kosztów stałych. Zagadnienie to można bliżej zbadać analizując produktywność i dochodowość majątku i kapitału własnego, co przedstawiono w dalszej części. W tym czasie, kiedy spadała intensywność gospodarowania, produkcyjność ziemi mierzona plonami pszenicy (SE11) i wartością produkcji roślinnej (SE135) wzrosła o około 8-1%, produktywność ziemi mierzona wartością dodaną netto (SE415) z hektara użytków rolnych o prawie 14%, a dochodowość ziemi (SE42/SE25) o niespełna 21%. Niestety, dochodowość ziemi skorygowana spadła w badanym okresie o blisko 44% (tab. 1, rys. 3). Tabela 1. Zmiany intensywności produkcji oraz produkcyjności, produktywności i dochodowości ziemi w gospodarstwach rolniczych UE-12 w latach Rok Koszty nawozów SE295/SE 25 K. pestycydów SE3/SE 25 Obsada zwierząt SE8/SE 25 Plony pszenicy SE11 Koszty nawozów na dt plonu pszenicy K. pestycydów na dt plonu pszenicy Produkcja roślinna SE135/SE 25 Produkt. ziemi SE415/SE 25 Dochodowość ziemi SE42/SE 25 Dochodowość ziemi skorygowana [ /ha] [ /ha] [LU/ha] [dt/ha] [ /dt] [ /dt] [ /ha] [ /ha] [ /ha] [ /ha] ,97 55,27 1,99 1,6 921,33 755,63 638,2 533, ,99 56,53 1,72 1,17 925,65 691,76 532,91 465, ,95 58,5 1,58,97 97,15 694,96 537,81 474, ,7 55,1 1,55 1,9 99,77 727,55 577,55 419, ,94 58,41 1,48 1,34 829,51 723,79 591,71 333, ,93 58,69 1,31 1,17 838,88 79,14 674,76 351, ,91 58,8 1,69 1,55 828,33 76,38 653,7 311, ,9 61,9 1,65 1,29 88,34 794,45 694,5 322, ,9 57,21 1,81 1,51 873,87 798,64 687,94 31, ,92 6,79 1,6 1,42 884,64 739,3 6,67 254, ,94 61,31 1,43 1,33 879,35 745,1 65,13 253, ,96 62,33 1,42 1,28 97,25 785,15 669,11 298, ,95 59,21 1,66 1,38 944,3 793,71 658,61 283,2 2 Zróżnicowanie wskaźnika kosztu nawozów na decytonę pszenicy było w regionach Unii w 25r. około dwudziestokrotne, co mimo jego niedoskonałości może sygnalizować występowanie regionów nadmiernego w stosunku do plonów nawożenia (Sobczyński, 28c, s. 235).

8 Zmiany udziału dopłat w dochodach gospodarstw rolniczych UE w latach ,92 61,5 1,39 1,15 966,79 772,57 653,58 249, ,94 57,32 1,63 1,44 119,59 84,57 678,21 276, ,93 65,78 1,36 1,2 149,3 819,52 692,67 29, ,92 59,74 1,36 1,13 129,47 811,63 693,49 263,84 Wz [%] 91,59 125,24 96,22 17,65 82,9 117,92 19,97 113,69 12,81 56,36 Wz = (23r.+24r.+25r.)/(1989r.+199r.+1991r.) 1% Źródło: opracowanie własne na podstawie FADN[ Można zatem wnioskować, że w latach rolnicy unijnej dwunastki przy wsparciu systemem dopłat udanie realizowali cele produkcyjne, zmniejszali obciążenie środowiska poprzez ograniczanie nawożenia i obsady zwierząt, zwiększali wydajność i dochodowość swojej pracy. Jednak dochody pomniejszone o saldo dopłat i podatków spadały i to zarówno w przeliczeniu na jednostkę pracy jak i jednostkę ziemi. Sytuacja ekonomiczna rolników w coraz większym stopniu uzależniała się od wsparcia podatników (tab. 1, rys. 2, 3). Rysunek 3. Zmiany intensywności nawożenia i ochrony roślin oraz plonów, a produktywność i dochodowość ziemi w gospodarstwach UE-12 w latach Koszty nawozów SE295/SE25 [ /ha] K. pestycydów SE3/SE25 [ /ha] Plony pszenicy SE11 [dt/ha] Produktywność ziemi SE425/SE25 [ /ha] Dochodowość ziemi SE43/SE25 [ /ha] Dochodowość ziemi skorygowana [ /ha] Analizy na materiale dotyczącym wszystkich krajów UE pozwalają ocenić wpływ rozszerzania Wspólnoty na udział dopłat w dochodach gospodarstw rolniczych. Przyłączenie dziesiątki państw w 24r. było przyczyną załamania dochodów w przeliczeniu na przeciętne rolnicze gospodarstwo unijne (rys. 4). W badanym okresie malała dochodowość majątku i kapitału własnego i to zarówno mierzona dochodem z rodzinnego gospodarstwa rolnego jak i dochodem skorygowanym o saldo dopłat (rys. 5). Zróżnicowanie kapitałochłonności kierunków produkcji i technik wytwórczych w poszczególnych krajach mogą dodatkowo różnicować dochodowość majątku i kapitału własnego gospodarstw rolnych (Czyżewski i in, 26c, s.131; Czyżewski i in, 26a, s. 48; Mańko i in., 27c, s ).

9 44 Tadeusz Sobczyński Rysunek 4. Zmiany dochodu z rodzinnego gospodarstwa rolnego (SE42) oraz dochodu skorygowanego o saldo dopłat i podatków (SE42-SE45-SE6) we wszystkich gospodarstwach UE w latach [ ] Family Farm Income (SE42) Dochód skorygowany Rysunek 5. Zmiany dochodu z rodzinnego gospodarstwa rolnego (SE42) oraz dochodu skorygowanego o saldo dopłat i podatków (SE42-SE45-SE6) w przeliczeniu na 1 majątku (SE436) oraz kapitału własnego (SE51) w gospodarstwach UE w latach [ /1 SE436] 9, 8, 7, 6, 5, 4, 3, 2, 1,, SE42/SE436*1 Doch. skorygowany/se436*1 SE42/SE51*1 Doch. skorygowany/se51*1 [ /1 SE51] 1, 8, 6, 4, 2,, Kierunek i skala produkcji to podstawowe czynniki kształtujące wyniki ekonomiczne gospodarstw, dlatego w dalszej części przeanalizowano zmiany dochodów w zależności od typu rolniczego i wielkości ekonomicznej gospodarstwa (Czyżewski i in., 25, s. 68). Gospodarstwa typu rolniczego TF13 (zboża, oleiste, strączkowe) okazały się w badanym okresie najbardziej uzależnione od dopłat. Wprawdzie, w pierwszych latach objętych analizą transferowały one część dochodów do budżetu, ale po 1992r. ich dochody rosły tylko dzięki wsparciu z budżetu, a od 1998r. wypracowywały straty (rys. 6).

10 Zmiany udziału dopłat w dochodach gospodarstw rolniczych UE w latach Rysunek 6. Zmiany dochodu z rodzinnego gospodarstwa rolnego (SE42) oraz dochodu skorygowanego o saldo dopłat i podatków (SE42-SE45-SE6) w gospodarstwach polowych (TF13) UE w latach [] Family Farm Income (SE42) Dochód skorygowany Najkorzystniej pod tym względem prezentowały się gospodarstwa ogrodnicze (TF2), które w całym analizowanym okresie uzyskiwały wzrost dochodów, a udział salda dopłat i podatków był niewielki. Wyraźne załamanie dochodów od 24r. było rezultatem przyłączenia słabszych gospodarstw z krajów nowej dziesiątki (rys. 7). Poziom dopłat zbliżony do średniego uzyskały gospodarstwa mleczne (TF41), a nieco niższy z chowem zwierząt ziarnożernych (TF5 trzoda, drób) (rys. 8, 9). W przypadku tych ostatnich występowały ponadto cykliczne 5-letnie wahania. Trzeba zatem zauważyć, że WPR nie radziła sobie z uciążliwym problemem cykli świńskich (rys. 9). Rysunek 7. Zmiany dochodu z rodzinnego gospodarstwa rolnego (SE42) oraz dochodu skorygowanego o saldo dopłat i podatków (SE42-SE45-SE6) w gospodarstwach ogrodniczych (TF2) UE w latach Family Farm Income (SE42) Doch. skorygowany Rysunek 8. Zmiany dochodu z rodzinnego gospodarstwa rolnego (SE42) oraz dochodu skorygowanego o saldo dopłat i podatków (SE42-SE45-SE6) w gospodarstwach mlecznych (TF41) UE w latach [ ] Family Farm Income (SE42) Doch. skory gow any 3 2 1

11 46 Tadeusz Sobczyński Rysunek 9. Zmiany dochodu z rodzinnego gospodarstwa rolnego (SE42) oraz dochodu skorygowanego o saldo dopłat i podatków (SE42-SE45-SE6) w gospodarstwach z chowem ziarnożernych (TF5) UE w latach [] Family Farm Income (SE42) Doch. skorygowany Obserwowane zróżnicowanie udziału dopłat w dochodach w zależności od typu rolniczego gospodarstwa może być pośrednią miarą stopnia wsparcia cenowego różnych kierunków produkcji przed reformą MacSharry ego w 1992r. Z analizowanych typów rolniczych najsilniejsze wsparcie cenowe otrzymywały gospodarstwa polowe (TF13), przeciętne gospodarstwa mleczne (TF41), a najniższe - w gospodarstwach z chowem ziarnożernych (TF5) i ogrodnicze (TF2) (rys. 7, 8, 9). Wzrost wielkości ekonomicznej sprzyjał absorpcji wsparcia budżetowego. Gospodarstwa z największej klasy wielkości ekonomicznej (>= 1 ESU), co jest oczywiste, uzyskiwały kilkanaście razy wyższe dochody od gospodarstw z najmniejszej klasy wielkości ekonomicznej ( - <4 ESU). Co ciekawe, udział dopłat w dochodach w grupie gospodarstw małych ekonomicznie był o około 2-3% niższy niż w dużych (tab. 2). Tabela 2. Poziom i struktura dochodów oraz dopłat gospodarstw rolniczych UE w grupach wielkości ekonomicznej w latach Rok Wyszczególnienie Klasy wielkości ekonomicznej (ES6) - <4 ESU 4 - <8 ESU 8 - <16 ESU 16 - <4 ESU 4- <1 ESU >= 1 ESU Dochód wypracowany [ /gospodarstwo] Saldo dopłat i podatków [ /gospodarstwo] Udział salda dopłat w dochodzie SE42 [%] 9,32 5,81 5,13 1,17-1,9 -,52 Dochód wypracowany [ /gospodarstwo] Saldo dopłat i podatków [ /gospodarstwo] Udział salda dopłat w dochodzie SE42 [%] 7,11 7,61 6,31 2,1 -,6,78 Dochód wypracowany [ /gospodarstwo] Saldo dopłat i podatków [ /gospodarstwo] Udział salda dopłat w dochodzie SE42 [%] 9,61 1,28 7,62 3,7 1,1 1,1 Dochód wypracowany [ /gospodarstwo] Saldo dopłat i podatków [ /gospodarstwo] Udział salda dopłat w dochodzie SE42 [%] 1,71 12,29 12,74 7,45 3,89 4,1 Dochód wypracowany [ /gospodarstwo] Saldo dopłat i podatków [ /gospodarstwo] Udział salda dopłat w dochodzie SE42 [%] 11,58 15,2 28,52 31,2 33,26 32,14 Dochód wypracowany [ /gospodarstwo] Saldo dopłat i podatków [ /gospodarstwo] Udział salda dopłat w dochodzie SE42 [%] 21,88 35,54 35,79 38,78 39,99 33,94

12 Zmiany udziału dopłat w dochodach gospodarstw rolniczych UE w latach Dochód wypracowany [ /gospodarstwo] Saldo dopłat i podatków [ /gospodarstwo] Udział salda dopłat w dochodzie SE42 [%] 31,96 28,91 45,34 49,48 47,14 51,14 Dochód wypracowany [ /gospodarstwo] Saldo dopłat i podatków [ /gospodarstwo] Udział salda dopłat w dochodzie SE42 [%] 3,22 32,34 43,48 47,14 5,49 52,21 Dochód wypracowany [ /gospodarstwo] Saldo dopłat i podatków [ /gospodarstwo] Udział salda dopłat w dochodzie SE42 [%] 27,32 32,57 44,48 47,9 51,93 52,48 Dochód wypracowany [ /gospodarstwo] Saldo dopłat i podatków [ /gospodarstwo] Udział salda dopłat w dochodzie SE42 [%] 35,31 35,86 5,98 53,34 58,87 62,95 Dochód wypracowany [ /gospodarstwo] Saldo dopłat i podatków [ /gospodarstwo] Udział salda dopłat w dochodzie SE42 [%] 29,92 36,67 52,66 56,8 57,3 61,14 Dochód wypracowany [ /gospodarstwo] Saldo dopłat i podatków [ /gospodarstwo] Udział salda dopłat w dochodzie SE42 [%] 27,64 35,18 5,52 54,66 55,15 55,88 Dochód wypracowany [ /gospodarstwo] Saldo dopłat i podatków [ /gospodarstwo] Udział salda dopłat w dochodzie SE42 [%] 4,28 35,88 51,5 56,42 58,13 55,3 Dochód wypracowany [ /gospodarstwo] Saldo dopłat i podatków [ /gospodarstwo] Udział salda dopłat w dochodzie SE42 [%] 37,95 39,19 49,12 59,1 65,1 62,61 Dochód wypracowany [ /gospodarstwo] Saldo dopłat i podatków [ /gospodarstwo] Udział salda dopłat w dochodzie SE42 [%] 41,58 34,47 51,83 59,22 63,33 56,13 Dochód wypracowany [ /gospodarstwo] Saldo dopłat i podatków [ /gospodarstwo] Udział salda dopłat w dochodzie SE42 [%] 52,26 36,6 48,92 55,25 63,1 58,9 Dochód wypracowany [ /gospodarstwo] Saldo dopłat i podatków [ /gospodarstwo] Udział salda dopłat w dochodzie SE42 [%] 49,1 36,71 51,74 59,93 66,28 65,19 Podsumowanie W latach w krajach byłej unijnej dwunastki (UE-12) następowała poprawa zrównoważenia gospodarstw rolniczych w aspekcie przyrodniczo-środowiskowym. Koszty nawozów w przeliczeniu na hektar użytków rolnych, czy na decytonę pszenicy malały. Obniżała się również obsada zwierząt i udział zbóż w uprawach. Wzrosły tylko wskaźniki kosztów pestycydów na jednostkę ziemi i plonu. Odchodzenie od cenowego mechanizmu interwencji po 1992r. pogorszyło relacje cen nakładów do produktów, zrównoważenie których wymagało coraz wyższej produktywności krańcowej nakładów, właściwej dla coraz niższej intensywności produkcji. A zatem zmiana mechanizmu wsparcia rolnictwa tworzyła skuteczne przesłanki do ekstensyfikacji i był to instrument silniejszy od naturalnego dążenia przeinwestowanych gospodarstw UE-12 do zwiększania produkcji w celu degresji kosztów stałych. W tym samym czasie rosła skala produkcji, wydajność roślin i zwierząt, a także produkcyjność i produktywność ziemi oraz pracy. Niestety dochodowość pracy i ziemi skorygo-

13 48 Tadeusz Sobczyński wana o saldo dopłat i podatków w badanym okresie spadała. Malała też dochodowość majątku i kapitału własnego i to zarówno mierzona dochodem z rodzinnego gospodarstwa rolnego jak i dochodem skorygowanym o saldo dopłat i podatków. W miarę wzrostu wielkości ekonomicznej gospodarstw bardzo silnie rosły dochody, ale również absorpcji wsparcia budżetowego w ujęciu bezwzględnym i względnym. A zatem w latach WPR służyła przede wszystkim dużym producentom rolnym. Zróżnicowanie udziału dopłat w dochodach w zależności od typu rolniczego gospodarstwa może być pośrednią miarą stopnia wsparcia cenowego różnych kierunków produkcji przed reformą MacSharry ego w 1992r. Po zmianie interwencji największego wsparcia budżetowego wymagały gospodarstwa typu polowego (TF13), a najniższego ogrodnicze (TF2). Można zatem wnioskować, że w latach rolnicy unijnej dwunastki przy wsparciu systemem dopłat udanie realizowali cele produkcyjne, zmniejszali obciążenie środowiska poprzez ograniczanie nawożenia i obsady zwierząt, zwiększali wydajność i produktywność. Jednak sytuacja ekonomiczna rolników w coraz większym stopniu uzależniała się od wsparcia podatników. W latach rósł udział dopłat w dochodach gospodarstw rolnych. W aspekcie społecznym wsparcie budżetowe przeciwdziałało narastaniu dysparytetu dochodowego rolników, w aspekcie ekonomiczno-rynkowym powodowało swoiste ubezwłasnowolnienie polegające na przechodzeniu na utrzymanie ( garnuszek ) społeczeństwa. Może to powodować frustracje społeczne. Można też mówić, że w ramach procesu dostosowań WPR do wyzwań globalizacji obserwujemy powstawanie rynku instytucjonalnego. Jego formy działania nie są jeszcze dostatecznie wykrystalizowane i powinny być doskonalone, również w trosce o jasność przekazu, co jako społeczeństwo kupujemy od rolników. BIBLIOGRAFIA: 1. Baborska B., (26) Kontrowersje wokół reformy wspólnej polityki rolnej Unii Europejskie, w: Zakres i formy interwencjonizmu państwowego we współczesnych systemach gospodarczych, red. D. Kopycińska, Katedra Mikroekonomii Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin, s Baum R., (27), Podstawowe założenia oceny zrównoważonego rozwoju w rolnictwie, Rocz. Nauk. SERiA, t. 9, z. 1, s Baum R., (26), Zrównoważony rozwój w organizacji i zarządzaniu gospodarstwem rolnym, Rocz. Nauk. SERiA, t. 8, z. 1, s Czyżewski A., Kłyk P., (27), Polityka wsparcia rolnictwa amerykańskiego w świetle uwarunkowań makroekonomicznych, w: Polityka gospodarcza państwa, red. D. Kopycińska, Katedra Mikroekonomii Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin, s Czyżewski A., Grzelak A., (26a), Czy integracja regionalna może być przeciwwagą dla negatywnych skutków globalizacji? Przykład doświadczeń rolnictwa w krajach Unii Europejskiej, w: Regulacyjna rola państwa we współczesnej gospodarce, red. D. Kopycińska, Printgroup, Szczecin, s Czyżewski A., Kłyk P., (26b), Mechanizmy wsparcia rolnictwa w wybranych krajach wysokorozwiniętych i ich makroekonomiczne uwarunkowania, w: Regulacyjna rola państwa we współczesnej gospodarce, red. D. Kopycińska, Printgroup, Szczecin, s Czyżewski A., Kłyk P., (26c), Wymiana handlowa artykułami rolno-spożywczymi Polski z Unią Europejską przed i po integracji - nowe tendencje, w: Zakres i formy interwencjonizmu państwowego we współczesnych systemach gospodarczych, red. D. Kopycińska, Katedra Mikroekonomii Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin, s Czyżewski A., Henisz-Matuszczak A., (25) Makroekonomiczne uwarunkowania rol-

14 Zmiany udziału dopłat w dochodach gospodarstw rolniczych UE w latach nictwa industrialnego i społecznie zrównoważonego. Refleksje na temat sprzężeń regulacyjnych i realnych, w: Koncepcja badań nad rolnictwem społecznie zrównoważonym, red. J. St. Zegar, PW 11, IERiGŻ PIB, Warszawa, s Gorlach K., (27), Różne oblicza globalizacji i ich rola w rozwoju obszarów wiejskich, (stan na dzień ), s Jasińska E., Michalak P., (28), Wyniki standardowe uzyskane przez indywidualne gospodarstwa rolne uczestniczące w Polskim FADN w 26 roku, IERiGŻ PIB, Warszawa, s Krasowicz S., (25), Cechy rolnictwa zrównoważonego, w: Koncepcja badań nad rolnictwem społecznie zrównoważonym, red. J. St. Zegar, PW 11, IERiGŻ PIB, Warszawa, s Mańko S., Sobczyński T., Sass R., (28), Zmiany poziomu zrównoważenia płynności finansowej w gospodarstwach rolniczych UE w latach , w: Zarządzanie finansami w jednostkach gospodarczych i budżetowych, Zeszyty Nauk. SGGW, nr 64, s Mańko S., Sass R., Sobczyński T., (27a), Level of sustainability of agricultural production in Poland as compared with the European Union countries, Folia Univ. Agric. Stetin. Oeconomica, 254 (47), s Mańko S., Sass R., Sobczyński T., (27b), Dochody z zarządzania i ryzyka w zależności od wielkości ekonomicznej gospodarstw i kierunku produkcji, Folia Univ. Agric. Stetin. Oeconomica 254 (47), s Mańko S., Sass R., Sobczyński T., (27c), Konkurencyjność polskich gospodarstw rolniczych większych ekonomicznie na tle wybranych krajów UE, Problemy Rolnictwa Światowego tom XVII, wyd. SGGW, Warszawa, s Mańko S., Sass R., Sobczyński T., (27d), Intensyfikacja produkcji a zmiany zrównoważenia polskich gospodarstwach mlecznych w latach 24-25, w: Problemy intensyfikacji produkcji zwierzęcej z uwzględnieniem ochrony środowiska i standardów UE, XIII Międzynarodowa Konferencja Naukowa r. IBMER, Warszawa, s Mańko S., Sass R., Sobczyński T., (26a), Poziom zrównoważenia produkcji rolniczej w krajach UE, w: Problemy intensyfikacji produkcji zwierzęcej z uwzględnieniem ochrony środowiska i standardów UE, XII Międzynarodowa Konferencja Naukowa r. IBMER, Warszawa, s Mańko S., Sass R., Sobczyński T., (26b), Poziom zrównoważenia produkcji w wybranych typach rolniczych gospodarstw, Problemy Inżynierii Rolniczej 1(51), s Mańko S., Sass R., Sobczyński T., (25), Organizacja i wyniki gospodarstw bydlęcych i trzodowych, Prace Naukowe nr 17 AE Wrocław, t. 2, Objaśnienie Wspólnej Polityki Rolnej, (25), Wspólnoty Europejskie, Dyrekcja Generalna ds. Rolnictwa, s Sobczyński T., (28a), Zmiany poziomu zrównoważenia gospodarstw rolniczych UE w latach implikacje dla Polski, Roczn. Nauk. Roln. Seria G Ekonomika rolnictwa, t. 94, z. 2, s Sobczyński T., (28b), Zmiany poziomu zrównoważenia gospodarstw rolniczych UE w latach , w: Jakość, bezpieczeństwo, ekologia w sektorze rolno-spożywczym - kierunki rozwoju, Fundacja Rozwoju Uniwersytetu Gdańskiegi, Sopot, s Sobczyński T., (28c), Zróżnicowanie regionalne oddziaływania gospodarstw rolniczych na środowisko w UE, (w:) Jakość... op. cit., s Sobczyński T., (27), Wybrane elementy poziomu zrównoważenia produkcji w gospodarstwach mlecznych krajów UE, Roczn. Nauk. Roln. Seria G Ekonomika rolnictwa, t. 93, z. 2, s Sobiecki R., (27a), Globalizacja a funkcje polskiego rolnictwa, SGH, Warszawa, s

15 5 Tadeusz Sobczyński 26. Sobiecki R., (27b), Globalizacja ekonomiczna a zmiana uwarunkowań produkcji rolniczej, (stan na dzień ), s Styś, W., (1936), Wpływ uprzemysłowienia na ustrój rolny, TN Lwów, s Wilk W., (25), Koncepcja wykorzystania danych rachunkowych FADN do ustalenia stopnia zrównoważenia gospodarstw rolnych, w: Koncepcja badań nad rolnictwem społecznie zrównoważonym, red. J. St. Zegar, PW 11, IERiGŻ PIB, Warszawa, s Wilk W., (26), Gospodarstwa zrównoważone w świetle danych FADN, w: Z badań nad rolnictwem społecznie zrównoważonym (2), red. J. St. Zegar, PW 3, IERiGŻ PIB, Warszawa, s Woś A., Zegar J. St., (22), Rolnictwo społecznie zrównoważone, IERiGŻ PIB, Warszawa, s Zagóra-Jonszta U., (27), Likwidacja głodu na świecie jako wyzwanie XXI wieku, w: Polityka gospodarcza państwa, red. D. Kopycińska, Katedra Mikroekonomii Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin, s Ziętara W., (2), Tradycyjne i współczesne podejście do równowagi w gospodarstwach i przedsiębiorstwach rolniczych, Pam. Puł., z. 12(II), IUNG Puławy,