KOSZT FIZJOLOGICZNY WYSI KÓW MARSZOWYCH U CH OPCÓW OTY YCH W PRZEDPOKWITANIOWEJ FAZIE ROZWOJU ENERGY EXPENDITURE OF WALKING IN OBESE PREPUBERTAL BOYS

Transkrypt

1 Koszt fizjologiczny wysiłków marszowych u chłopców otyłych w przedpokwitaniowej fazie rozwoju NR ANTROPOMOTORYKA KOSZT FIZJOLOGICZNY WYSI KÓW MARSZOWYCH U CH OPCÓW OTY YCH W PRZEDPOKWITANIOWEJ FAZIE ROZWOJU ENERGY EXPENDITURE OF WALKING IN OBESE PREPUBERTAL BOYS Joanna Gradek*, Jerzy Cempla** * dr, Katedra Teorii i Metodyki Lekkiej Atletyki AWF, Kraków, al. Jana Pawła II 78 ** dr hab., Instytut Fizjologii Człowieka AWF, Kraków, al. Jana Pawła II 78 Słowa kluczowe: koszt energetyczny wysiłków marszowych, minutowy pobór tlenu, chłopcy w wieku przedpokwitaniowym, chłopcy otyli, Key words: energy cost of walking, oxygen uptake, prepubertal boys, obese children, STRESZCZENIE SUMMARY Wysiłki marszowe są zalecanymi formami aktywności ruchowej dla osób otyłych. Niewiele jest opracowań analizujących poziom reakcji wysiłkowych i koszt fizjologiczny marszu u dzieci otyłych w przedpokwitaniowej fazie rozwoju. Podjęto zatem próbę oszacowania poziomu reakcji fizjologicznych, wywołanych wysiłkami lokomocyjnymi w formie marszu o różnej intensywności, u chłopców otyłych w wieku około 9 10 lat. W badaniach uczestniczyło 19 chłopców otyłych i 19 chłopców o przeciętnym poziomie otłuszczenia, którzy wykonywali dwa wysiłki marszowe o intensywności 3,6 km h -1 i 4,8 km h -1. Dokładnej analizie poddano poziom i przebieg zmian poboru tlenu i częstości skurczów serca. Wyniki badań wskazują, że w wysiłkach lokomocyjnych w formie marszu globalne wielkości minutowego poboru tlenu były zdecydowanie wyższe u chłopców otyłych. Relatywne ujęcie wielkości poboru tlenu wskazuje na odwrotną tendencję. W okresie wysiłków i podczas restytucji chłopcy otyli charakteryzowali się niższym poborem tlenu na kilogram masy ciała niż chłopcy z grupy porównawczej. Obciążenie względne, wyrażone %VO 2 max, podczas pierwszego wysiłku marszowego było u chłopców otyłych na takim samym poziomie jak u chłopców z grupy kontrolnej w drugim wysiłku marszowym. Częstości skurczów serca w wysiłkach marszowych były wyższe u chłopców otyłych. Koszt energetyczny wykonywania wysiłków marszowych był znamiennie wyższy u chłopców otyłych. Wyniki badań wskazują, że u dzieci otyłych, z racji być może przenoszenia dodatkowej masy ciała, wysiłki lokomocyjne stanowią większe obciążenie względne. Walking is one of the most suitable form of physical activity for obese people. There is no scientific information about physiological reactions and energy expenditure connected with walking in prepubertal boys. The study describes the level of physiological reactions during walking at different velocities in boys aged 9 10 years. The study was conducted on 19 obese boys and 19 non obese boys, who performed two kinds of walks: the first with 3,6 km h -1 and the second with 4,8 km h -1. The level and dynamics of oxygen consumption and heart rate were studied. During walking efforts, global values of VO 2 (l. min -1 ) were higher in the group of obese boys, but relative values (ml. kg -1 ) were lower. The workload, expressed in %VO 2 max, during the first walk in obese boys was the same as 37

2 Joanna Gradek, Jerzy Cempla during the second walk in non obese boys. The values of heart rate in walking efforts were higher in the group of obese boys. The energy expenditure connected with walking was significantly higher in obese boys. The results show that relative workload during walking is higher in obese boys and this is caused by carrying of extra kilos of body mass during walking. Wstęp 38 Jednym z zagrożeń występującym w młodszym wieku szkolnym jest otyłość prosta wynikająca w znacznym stopniu z ograniczonej aktywności fizycznej połączonej z niewłaściwym sposobem odżywiania. Największy wpływ na rozwój tego typu otyłości ma nadmierna podaż energii w stosunku do zapotrzebowania, co powoduje gromadzenie się tkanki tłuszczowej w organizmie. Ten typ otyłości obejmuje około 90% wszystkich przypadków [1, 2]. Dość powszechnie przyjęty jest pogląd, że dzieci otyłe przejawiają niższą aktywność fizyczną w porównaniu ze swoimi rówieśnikami bez nadwagi [3 5]. Z kolei zmniejszona aktywność fizyczna, wynikająca z upośledzenia tolerancji wysiłków i zdolności wysiłkowej z powodu już istniejącej otyłości, prowadzi do zmniejszenia dobowego wydatku energii, a tym samym przyczynia się do dalszego rozwoju otyłości [6]. Zazwyczaj dzieci otyłe bywają mniej sprawne, ich wydolność jest niższa, a wzmożony wysiłek fizyczny powoduje u nich szybsze narastanie zmęczenia niż u dzieci o przeciętnym poziomie otłuszczenia [7, 1, 8]. Dlatego też w przypadku dzieci otyłych zachęcanie ich do systematycznej aktywności ruchowej może być trudne. Powszechnie zalecanymi formami aktywności ruchowej dla osób otyłych są spacer, trucht lub bieg o niskiej lub umiarkowanej intensywności. Wysiłki te winny jednak trwać stosunkowo długo, aby przynieść pożądany efekt. Niewiele jest opracowań mówiących o poziomie reakcji wysiłkowych i koszcie fizjologicznym sygnalizowanych powyżej form aktywności u dzieci otyłych w przedpokwitaniowej fazie rozwoju. Biorąc pod uwagę ogólnie znane prawidłowości, dotyczące zdecydowanie wyższego kosztu energetycznego biegu u dzieci w porównaniu z osobami dorosłymi [9 11], można przyjąć, że nie jest możliwe dobranie odpowiednio niskich prędkości biegu, tak aby zastosowane obciążenie można było traktować jako wysiłek o niskiej intensywności. Powyższy warunek spełnia natomiast wysiłek w formie marszu. W opracowaniu podjęto próbę oszacowania poziomu reakcji fizjologicznych, wywołanych wysiłkami lokomocyjnymi w formie marszu o różnej intensywności. Zakłada się, że uzyskane wyniki winny potwierdzić hipotezę, iż porównywalne pod względem intensywności wysiłki marszowe stanowią dla dzieci otyłych, z racji przenoszenia dodatkowej masy ciała, większe obciążenie względne. Materiał i metodyka badań Do badań przystąpiło 19 chłopców otyłych i 19 chłopców o przeciętnym poziomie otłuszczenia. Porównywane grupy charakteryzowały się prawie jednakowym wiekiem kalendarzowym (chłopcy otyli 9,96±0,67 roku, grupa kontrolna 10,09±0,67 roku) oraz niemal jednakową wysokością ciała (chłopcy otyli 145,8±4,6 cm, pozostali chłopcy 144,6±4,2 cm). Cechą wydatnie różnicującą badanych chłopców była masa ciała. Chłopcy otyli byli o 18,1 kg ciężsi od chłopców z grupy porównawczej. Średnia masa ciała u chłopców otyłych wynosiła 53,3±8,3 kg, w drugiej grupie - 35,2±4,5 kg. Cechą najbardziej różnicującą grupy była odsetkowa zawartość tkanki tłuszczowej w ogólnej masie ciała (%F), która u chłopców otyłych wynosiła 31,4±6,2 % i przewyższała wynik chłopców z grupy porównawczej o 143%. Dla tej grupy średnia %F kształtowała się na poziomie 12,9±3,1% Badani chłopcy wykonywali dwa sześciominutowe wysiłki o zróżnicowanej intensywności, oddzielone 4-minutową przerwą wypoczynkową. Wysiłki polegały na marszu z jednakową dla wszystkich badanych prędkością, zbliżoną do obserwowanej w typowych dla tego wieku prędkościach poruszania się. Zastosowane prędkości wynosiły kolejno: 3,6 km h -1 i 4,8 km h -1 (1,00 i 1,25 m s -1 ). Pomiaru parametrów fizjologicznych podczas trwania testu dokonywano na podstawie analizy powietrza wydechowego, za pomocą aparatu Medikro 919 Ergospirometr (produkcji fińskiej). Częstość skurczów serca rejestrowano wykorzystując POLAR ACCUREX PLUS (fińskiej firmy Polar Elektro). Rejestracji dokonywano w sposób ciągły, przez cały czas trwania testu, łącznie z okresami przerwy między wysiłkami oraz po wysiłku. Badania wysiłkowe wykonywano w godzinach przedpołudniowych, po uprzednio przeprowadzonych badaniach lekarskich, dopuszczających do

3 Koszt fizjologiczny wysiłków marszowych u chłopców otyłych w przedpokwitaniowej fazie rozwoju prób wysiłkowych. Projekt badań uzyskał pozytywną opinię Komisji Bioetyki. Pomiaru masy ciała oraz oszacowania składu ciała dokonano wykorzystując wagę typu TANITAâ, Body Composition Analyzer TBF-300 (produkcji japońskiej). Wyniki badań Przebieg zmian wybranych parametrów fizjologicznych podczas wysiłków i w okresie restytucji został przedstawiony na rycinach 1 5. Wielkość minutowego poboru tlenu, która jest wykładnikiem poziomu metabolizmu wysiłkowego, w sposób znamienny statystycznie różniła obie badane grupy. Wyższe wartości VO 2 w ujęciu globalnym, w kolejnych minutach obu wysiłków uzyskali chłopcy otyli (ryc. 1). Relatywne ujęcie wielkości poboru tlenu wskazuje na odwrotną tendencję. W całym okresie wysiłków i podczas restytucji chłopcy otyli charakteryzowali się niższym poborem tlenu na kilogram masy ciała niż chłopcy z grupy porównawczej (ryc. 2). Różnice międzygrupowe były statystycznie znamienne. Z kolei wielkości poboru tlenu w odniesieniu do beztłuszczowej masy ciała były wyższe lub nieznacznie wyższe w przebiegu wysiłków u chłopców otyłych (ryc. 3). W pierwszym wysiłku marszowym (prędkość 3,6 km h -1 ) różnice były znamienne statystycznie w drugiej i trzeciej minucie wysiłku i wynosiły odpowiednio 2,43 i 1,93 ml kgffm -1. W drugim wysiłku (prędkość 4,8 km h -1 ) wielkości VO 2 kgffm -1 były również wyższe u chłopców otyłych, a różnice były istotne statystycznie już w czterech minutach wysiłku (2, 4, 5, 6 ). Odniesienie wielkości poboru tlenu w czasie trwania wysiłków do maksymalnego poziomu tej cechy (VO 2 max kg -1 ) jest wykładnikiem obciążenia względnego i informuje o faktycznym obciążeniu fizjologicznym ustroju badanych chłopców (ryc. 4). W pierwszym wysiłku marszowym obciążenie względne było wyższe u chłopców otyłych o około 4,8 5,6 %VO 2 max. Występujące tu różnice w całym przebiegu wysiłku były znamienne statystycznie. Natomiast w drugim wysiłku wskaźnik ten różnił obie Ryc. 1. Przebieg zmian minutowego poboru tlenu w grupie chłopców otyłych i o przeciętnym poziomie otłuszczenia podczas wysiłków marszowych o różnej intensywności oraz w czasie restytucji Fig.1. Dynamics of changes in oxygen consumption during walking with different velocities and restitution in group of obese and nonobese boys 1,00 0,80 VO2 [l. min -1 ] 0,60 0,40 0,20 0,00 spocz I wy si³ek resty tucja II wy si³ek resty tucja Before I exercise restitution II exercise restitution walking (test) Grupa chłopców otyłych / Group of obese boys Grupa kontrolna / Group of non-obese boys 39

4 Joanna Gradek, Jerzy Cempla Ryc. 2. Przebieg zmian minutowego poboru tlenu w ujęciu relatywnym w grupie chłopców otyłych i o przeciętnym poziomie otłuszczenia podczas wysiłków marszowych o różnej intensywności oraz w czasie restytucji Fig. 2. Dynamics of changes in oxygen consumption (expressed in relative values) during walking with different velocities and restitution in group of obese and non-obese boys kg -1. min -1 ] VO 2. kg -1 [ml spocz I wysi³ek restytucja II wysi³ek restytucja Ryc. 3. Przebieg zmian minutowego poboru tlenu w odniesieniu do beztłuszczowej masy ciała w grupie chłopców otyłych i o przeciętnym poziomie otłuszczenia podczas wysiłków marszowych o różnej intensywności oraz w czasie restytucji Fig. 3. Dynamics of changes in oxygen consumption in relation to lean body mass during walking with different velocities and restitution in group of obese and non obese-boys kg -1. min -1 ] VO 2. FFM -1 [ml spocz I wysi³ek restytucja II wysi³ek restytucja 40

5 Koszt fizjologiczny wysiłków marszowych u chłopców otyłych w przedpokwitaniowej fazie rozwoju Ryc. 4. Obciążenie względne obrazujące odsetek maksymalnego poboru tlenu podczas wysiłków marszowych Fig. 4. Relative workload expressed in %VO 2 max during walking %VO 2max wyjœæ I wysi³ek restytucja II wysi³ek restytucja Ryc. 5. Przebieg zmian częstości skurczów serca w grupie chłopców otyłych i o przeciętnym poziomie otłuszczenia podczas wysiłków marszowych o różnej intensywności oraz w czasie restytucji Fig. 5. Dynamics of changes in heart rate during walking with different velocities and restitution in group of obese and non-obese boys HR [sk. min -1 ] spocz I wysi³ek restytucja II wysi³ek restytucja 41

6 Joanna Gradek, Jerzy Cempla grupy istotnie statystycznie począwszy od drugiej minuty wysiłku. Był on wyższy o około 9% u chłopców otyłych. Warto zwrócić uwagę na fakt, że obciążenie względne podczas pierwszego wysiłku marszowego było u chłopców otyłych na takim samym poziomie jak u chłopców z grupy kontrolnej w drugim wysiłku marszowym. Częstości skurczów serca w wysiłkach marszowych były wyższe u chłopców otyłych. W trakcie trwania wysiłków testowych różnice międzygrupowe wahały się od dwóch do siedmiu skurczów (w I wysiłku) i od czterech do dziewięciu w II wysiłku, przy czym omawiane różnice międzygrupowe były znamienne statystycznie od drugiej minuty pierwszego wysiłku i od trzeciej minuty w drugim wysiłku (ryc. 5). Dyskusja 42 W badaniach własnych w wysiłkach lokomocyjnych w formie marszu wielkości minutowego poboru tlenu były zdecydowanie wyższe u chłopców otyłych. Zatem koszt energetyczny wykonywania tych wysiłków był ewidentnie wyższy u chłopców otyłych. Maffeis i wsp. [12] przeprowadzili badania dotyczące określenia wydatku energetycznego w zależności od prędkości wysiłków lokomocyjnych u dzieci otyłych w porównaniu z dziećmi nieotyłymi będącymi w przedpokwitaniwej fazie rozwoju. Przedmiotem analizy były wysiłki marszowe i biegowe o zróżnicowanej prędkości, wykonywane na poziomo ustawionej bieżni mechanicznej. Autorzy zanotowali między innymi, że koszt wysiłku biegowego o prędkości 7 km h -1 był w obu porównywanych grupach wyższy niż koszt marszu o tej samej intensywności. Manifestowało się to także wyraźnym wzrostem częstości skurczów serca w wysiłku biegowym w porównaniu z marszem. Wiele wcześniejszych opracowań wskazywało, że u osób dorosłych przy prędkości około 7-8 km. h -1 koszt energetyczny marszu zrównuje się lub nawet przewyższa koszt biegu [13 15]. Wynika to z faktu, że zależność pomiędzy prędkością przemieszczania się a poborem tlenu jest liniowa w przypadku biegu, natomiast w przypadku marszu jest zależnością krzywoliniową [13, 14, 16]. Zatem przy wyższych prędkościach bieg jest bardziej ekonomiczną formą wysiłku. Sygnalizowane wcześniej spostrzeżenie [12] wydaje się szczególnie zaskakujące, biorąc pod uwagę, że 9 10 letnie dzieci w tych badaniach, których wysokość ciała kształtowała się w granicach cm, poruszając się z prędkością 7 km h -1 musiały wykonywać marsz w sposób nienaturalny, łączący się z bardzo wysokim rytmem kroków. W odniesieniu do wysiłków biegowych wielu autorów wskazuje, że właśnie wysoki rytm kroków jest podstawowym czynnikiem wpływającym na znacznie wyższy koszt energetyczne takich wysiłków u dzieci w porównaniu z osobami dorosłymi [17]. W badaniach własnych zastosowano jedynie dwie prędkości marszu, ale obejmujące przedział typowych prędkości dla tej formy lokomocji. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę, że jak wcześniej zaznaczono zależność pomiędzy prędkością marszu a poborem tlenu nie jest liniowa jak w przypadku biegu. Zatem istnieje pewna optymalna prędkość marszu, przy której wysiłek wykonywany jest najbardziej ekonomicznie. Malarecki podaje, że taka naturalna prędkość chodu, stanowiąca optimum energetyczne, wynosi około 4,4 km h -1 [18]. Nowsze badania DeJaeger i wsp. [19] wskazują, że u dzieci wraz z wiekiem koszt energetyczny chodu się obniża. Z kolei prędkość, przy której występuje najniższy poziom kosztu (wyrażonego w relacji do pokonanego dystansu) stopniowo wzrasta z wiekiem z 1,2 do 1,5 m s -1, czyli 4,3 do 5,4 km h -1. Ciekawym spostrzeżeniem w sygnalizowanych powyżej badaniach [12] jest również to, że w trakcie marszu z prędkością 5 km h -1 dzieci otyłe wydatkowały globalnie blisko 50% więcej energii niż dzieci z grupy kontrolnej. Różnice międzygrupowe zacierały się, kiedy wydatek energetyczny przeliczony był na jednostkę masy ciała lub na beztłuszczową masę ciała. W badaniach własnych różnice międzygrupowe w wielkościach całkowitych nie były aż tak duże, dlatego prawdopodobnie ujęcie relatywne wskazywało na statystycznie znamiennie niższe wielkości poboru tlenu u dzieci otyłych. Według Maffeisa i wsp. [12] do różnicy w wydatkowaniu energii, podczas marszu i biegu, między chłopcami otyłymi i nieotyłymi może się przyczynić wiele czynników (innych niż otyłość), szczególnie przy wyższych prędkościach. Wymienieni autorzy nazwali je czynnikami mechanicznymi, wpływającymi na wydatek energetyczny podczas wysiłków lokomocyjnych. Zwrócili uwagę na pochylanie ciała do przodu, w celu utrzymania równowagi podczas szybszego marszu, oraz pionowe oscylacje środka ciężkości, które mogą zwiększać wydatek energetyczny podczas biegu u dzieci otyłych. Ciekawym spostrzeżeniem było również to, że spoczynkowa przemiana materii jest wyższa u chłopców otyłych ze względu na większy udział beztłuszczowej masy ciała. W wysiłkach biegowych jednym ze sposobów oszacowania kosztu energetycznego, bazującym na założeniu liniowej zależności v-vo 2, (prędkość bie-

7 Koszt fizjologiczny wysiłków marszowych u chłopców otyłych w przedpokwitaniowej fazie rozwoju gu pobór tlenu), jest wyliczenie kosztu pokonania 1 kilometra dystansu na podstawie poboru tlenu w submaksymalnym wysiłku biegowym. Przyjmuje się, że u osób dorosłych w ten sposób wyznaczony koszt kształtuje się na poziomie około 200 ml kg -1 masy ciała na 1 kilometr pokonanego dystansu [20]. U dzieci notuje się zdecydowanie wyższe wielkości. W badaniach Cempli [21] jak i u innych autorów [11] stwierdzono bardzo wyraźną tendencję do obniżania się kosztu energetycznego biegu wraz z wiekiem. Zdecydowanie najwyższe wartości średnie, rzędu ml kg -1 km -1, notowano w najmłodszych przedziałach wieku. W wysiłkach marszowych tak wyliczony koszt energetyczny wysiłku w większym stopniu zależy od doboru prędkości poruszania się. Znacznie większe są również różnice pomiędzy kosztem całkowitym a kosztem netto. W tym ostatnim ujęciu wielkości uzyskane podczas marszu są znacząco niższe niż w biegu. Jak podają DeJaeger i wsp. [19] dla optymalnej prędkości chodu koszt energetyczny netto może wynosić około 2 J. kg -1 m -1, czyli około 100 ml. kg - 1 km -1. Ponadto jego wielkość kształtuje się na podobnym poziomie u dzieci i osób dorosłych. W badaniach własnych, dla dwóch prędkości marszowych koszt energetyczny, wyrażony poborem tlenu (w ml kg -1 ), przypadającym na pokonanie dystansu 1 kilometra, był niższy u chłopców otyłych. W marszu o niższej intensywności międzygrupowa różnica wynosiła 12%, a w drugim wysiłku marszowym około 8%. Wielkości globalne poboru tlenu przypadające na kilometr dystansu były znacząco wyższe w grupie chłopców otyłych z racji większej masy ciała. Międzygrupowe różnice sięgały 35% w wolniejszym marszu i aż 41% w marszu o wyższej intensywności. Badania własne potwierdzają, że to nadwaga, a nie zaburzenia metaboliczne w ustroju mogą tłumaczyć zwiększone tempo wydatku energetycznego u otyłych dzieci. Nadmierna masa ciała stanowi nadmierne obciążenie, wywołując wzrost dodatkowej energii do utrzymania prędkości lokomocyjnej. Z kolei ze względu na osiąganie w testach marszowo-biegowych poziomu VO 2 max przez dzieci otyłe przy niższych prędkościach [22, 23], porównywalne pod względem prędkości lokomocji wysiłki są dla dzieci otyłych większym obciążeniem. W wysiłkach biegowych prowadzi to do przyspieszonego narastania zmęczenia i w konsekwencji do przerwania wysiłku, a w wysiłkach marszowych do wyraźnie wyższego poziomu reakcji fizjologicznych. W wysiłkach na rowerze ergometrycznym, kiedy wpływ masy ciała na koszt pracy ulega zredukowaniu, a jednocześnie większa jest beztłuszczowa masa ciała u dzieci otyłych, wykonywanie wysiłków o porównywalnym obciążeniu wywołuje zbliżony poziom reakcji ze strony układu krążenia do tych, które notowane są w grupie chłopców o przeciętnym poziomie otłuszczenia [23]. Wnioski 1. W badaniach stwierdzono, że w wysiłkach lokomocyjnych w formie marszu globalne wielkości minutowego poboru tlenu były zdecydowanie wyższe u chłopców otyłych. Zatem koszt energetyczny wykonywania wysiłków marszowych był u nich znamiennie wyższy w porównaniu z grupą porównawczą. 2. Relatywne ujęcie wielkości poboru tlenu wskazuje na odwrotną tendencję. W okresie wysiłków i podczas restytucji chłopcy otyli charakteryzowali się niższym poborem tlenu na kilogram masy ciała niż chłopcy z grupy porównawczej. 3. Wyniki badań wskazują, a w szczególności analiza obciążenia wyrażonego %VO 2 max oraz relatywnych, odniesionych do masy ciała i FFM wielkości poboru tlenu, a także częstości skurczów serca, że u dzieci otyłych przede wszystkim z racji przenoszenia dodatkowej masy ciała wysiłki lokomocyjne stanowią większe obciążenie względne ustroju. PIŚMIENNICTWO LITERATURE [1] Owczarek S: O otyłości i odchudzaniu. Warszawa, AWF, 1989 [2] Czyżewska K: Patofizjologiczne podstawy wybranych chorób. Część III. Otyłość. Poznań, Akademia Medyczna, 2000 [3] Al-Hazza H, Sulaiman M, Al-Matar A, Al-Mobaireek K: Maximal aerobic power, physical activity level, & cad risk factors in lean versus obese children. Pediatr Exerc Sci, 1993; 5: [4] Żak S: Społeczne i pedagogiczne skutki zróżnicowanej aktywności ruchowej dzieci i młodzieży. Wychowanie Fizyczne i Sport, 1994; 1: 3-21 [5] Szeklicki R, Osiński W, Stemplewski R: Motywy podejmowani aktywności fizycznej przez dzieci i młodzież o różnym stopniu otłuszczenia ciała. Wychowanie Fizyczne i Sport, 1999; 3: [6] Kozłowski S, Nazar K: Wprowadzenie do fizjologii klinicznej. Warszawa, PZWL, 1995.

8 Joanna Gradek, Jerzy Cempla [7] Woynarowska B, Kozłowski S, Kamińska K, Brzeziński M: Obciążenie wysiłkiem fizycznym na lekcjach wychowania fizycznego chłopców otyłych i bez nadwagi. Wychowanie Fizyczne i Sport, 1982; 3: [8] Mięsowicz I: Uczeń z otyłością prostą. w Jopkiewicz A (red) Auksologia a promocja zdrowia, Kielce, 2000; 2: [9] Krahenbuhl GS, Pangrazi RP: Characteristics associated with running performance in young boys. Med Sci Sports Exerc, 1983; 15: [10] Daniels J: A physiologist s view of running economy. Med Sci Sports Exerc, 1985; 17: [11] Krahenbuhl GS, Morgan DW, Pangrazi RP: Longitudinal changes in distance-running performance of young males. Int J Sports Med, 1989; 10: [12] Maffeis C, Schutz Y, Schena F, Zaffanello M, Puinelli L: Energy expenditure during walking and running in obese and nonobese prepubertal children. J Pediatr, 1993; 123 (2): [13] Margaria R, Cerretelli P, Aghemo P, Sassi G: Energy cost of running. J Appl Physiol, 1963; 18: [14] Falls HG, Humphrey LD: Energy cost of running and walking in young women. Med Sci Sports, 1976; 8: 9-13 [15] Greiwe JS, Kohrt WM: Energy expenditure during walking and jogging. J Sports Med Phys Fitness, 2000; 40: [16] Walker JL, Murray TD, Jackson AS, Morrow JR Jr, Michaud TJ: The energy cost of horizontal walking and running in adolescents. Med Sci Sports Exerc, 1999; 31(2): [17] Rowland TW, Auchinachie JH, Keenan TJ, Green GM: Submaximal aerobic running economy and treadmill performance in prepubertal boys. Int J Sports Med, 1988; 9: [18] Malarecki I: Zarys fizjologii wysiłku i treningu sportowego. Warszawa, Sport i Turystyka, [19] DeJaeger D, Willems PA, Heglund NC: The energy cost of walking in children. Pflügers Arch Eur J Physiol, 2001; 441: [20] McMiken DF, Daniels JT: Aerobic requirements and maximum aerobic power in treadmill and track running. Med Sci Sports, 1976; 8: [21] Cempla J: Próba oceny rozwojowych zmian ekonomii biegu u dziewcząt i chłopców w wieku od 8 do 17 lat. Wyniki badań ciągłych. Wychowanie Fizyczne i Sport, 1996; 2: [22] Maffeis C, Schena F, Zaffanello M, Zoccante L, Schutz Y, Pinelli L: Maximal aerobic power during running and cycling in obese and non-obese children. Acta Paediatr, 1994; 83: [23] Gradek J: Wydolność fizyczna i koszt energetyczny standardowych wysiłków u chłopców otyłych w przedpokwitaniowej fazie rozwoju. Praca doktorska. Kraków, AWF,