Rozmieszczenie zasobów drzew z rodzaju wiąz (Ulmus spp.) w lasach Polski w świetle dokumentacji leśnej*

Transkrypt

1 sylwan 158 (11): , 2014 Anna Napierała-Filipiak, Maciej Filipiak, Justyna Jaworek Rozmieszczenie zasobów drzew z rodzaju wiąz (Ulmus spp.) w lasach Polski w świetle dokumentacji leśnej* Distribution of elms (Ulmus spp.) in Polish forests according to the forestry inventory data ABSTRACT Napierała Filipiak A., Filipiak M., Jaworek J Rozmieszczenie zasobów drzew z rodzaju wiąz (Ulmus spp.) w lasach Polski w świetle dokumentacji leśnej. Sylwan 158 (11): Elm resources in Poland were analysed on the basis of latest forestry inventory data (updated in 2012). As compared with the 1970s, a remarkable increase was noticed in the total area of forest stands dominated by elms. However, the contribution of elms to the total forest area in Poland is still small ( ha, i.e. 0.24% of the total forest area), while forest stands dominated by them cover only hectares (0.01%). Elm forests are the most frequent at alluvial sites, but majority of elm trees is scattered in lowlands, mostly at the fertile potential sites of oak hornbeam forest. Elms do not prefer any part of Poland, but their contribution is markedly lower in forests of the Sudety Mountains. KEY WORDS Ulmus, distribution in Poland, DED, forest documentation Addresses Anna Napierała Filipiak (1) e mail: annafil@man.poznan.pl Maciej Filipiak (1, 2) e mail: mfil@man.poznan.pl Justyna Jaworek (2) e mail: justyna.jaworek@up.wroc.pl (1) Instytut Dendrologii PAN; Parkowa 5; Kórnik (2) Instytut Architektury Krajobrazu; Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu; pl. Grunwaldzki 24a; Wrocław Wstęp Wiąz (Ulmus), niegdyś ceniony zarówno przez leśników i ogrodników, jak i drzewiarzy, po okre sie masowego zamierania w latach 60. i 70. ubiegłego wieku stał się na długie lata drzewem za pomnianym. Zamieranie innych łęgowych drzew dębu szypułkowego, a zwłaszcza jesionu sprawiło, że wiąz ponownie pojawił się w kręgu zainteresowania leśników. W Polsce występują naturalnie trzy gatunki wiązów: wiąz górski (brzost) (U. glabra Huds.), wiąz pospolity (polny) (U. minor Mill.) i wiąz szypułkowy (limak) (U. laevis Pall.). Według sto sunkowo skąpych danych literaturowych wiąz górski (U. glabra) to gatunek eurosyberyjski, w Polsce niżowo górski (dolnoreglowy). Występuje zwykle jako gatunek domieszkowy w żyznych facjach buczyn karpackich i sudeckich, jaworzynach górskich, lasach zboczowych, w zbioro wiskach grądowych (zwłaszcza położonych na stokach) oraz w łęgach wiązowych, na ogół razem z pozostałymi dwoma rodzimymi gatunkami wiązów [Boratyński 1991; Jaworski 1995; Kosiński 2007]. Wiąz polny (U. minor) jest elementem holarktyczno śródziemnomorskim, w Polsce niżowo *Praca powstała w ramach projektu badawczego nr 2011/01/B/NZ9/02883 Ocena wielkości, rozmieszczenia i stanu zasobów rodzaju Ulmus w Polsce finansowanego przez NCN.

2 812 Anna Napierała Filipiak, Maciej Filipiak, Justyna Jaworek podgórskim, występującym na niżu i pogórzu, gdzie rośnie przede wszystkim w dolinach rzek i strumieni, w lasach łęgowych oraz w lasach porastających słoneczne i często dosyć suche zbocza. Jest to więc gatunek wśród wiązów o największej skali przystosowania, jeśli chodzi o wilgotność i zasobność gleb. Warunki optymalne znajduje w lasach łęgowych środkowych biegów rzek [Boratyński 1991; Jaworski 1995; Matuszkiewicz 2002; Kosiński 2007]. Wiąz szypułkowy (U. laevis) to gatunek holoarktyczny, niżowo podgórski. W Polsce spotykany jest na terenie całego kraju z wyjątkiem gór. Występuje zwykle pojedynczo lub w niewielkich grupach, przede wszystkim na siedliskach łęgowych oraz w grądach, zwłaszcza w bardziej wilgotnych wariantach [Zieliński 1979; Tomanek 1980; Jaworski 1995]. Do połowy XX wieku wiązy, obok lip, należały w wielu krajach Europy do najbardziej zna nych i rozpowszechnionych gatunków dużych drzew w różnego typu zadrzewieniach. Drewno wiązu górskiego, a szczególnie polnego, bardzo ceniono z uwagi na właściwości mechaniczne, odporność na działanie wody oraz piękną barwę i rysunek. Spadek zainteresowania uprawą wiązów związany jest z epidemią wywołaną przez tzw. holenderską chorobę wiązów. W użyciu są również określenia: naczyniowa choroba wiązu, grafioza wiązu oraz DED (Dutch elm disease). Wspom niana choroba wywoływana jest (w Europie) przez grzyby Ophiostoma ulmi oraz O. novo ulmi. Patogen rozprzestrzenia się z pomocą chrząszczy podrodziny Scolytinae. Badania prowadzone w Anglii i Skandynawii [Peterken, Mountford 1998; Oheimb, Brunet 2007] wykazały, że DED, pomimo znacznych strat, jakie może powodować w miejscach występowania wiązów, rzadko doprowadza do całkowitej ich eliminacji z danego stanowiska. Cytowane wyżej badania sugerują, że w drzewo stanach, w których w przeszłości w wyniku działania choroby rola wiązów istotnie się zmniej szyła, w ostatnim okresie obserwuje się zauważalne wzmocnienie pozycji opisywanego drzewa. Matuszkiewicz [2002] wymienia wiązy jako ważny składnik w opisach kilkunastu zbioro wisk leśnych i zaroślowych. Jednak praktycznie nigdzie nie dominują one w drzewostanie, a są jedynie domieszką. Według Głaza [1986] drzewostany z panującym wiązem stanowiły w latach 70. ubiegłego stulecia zaledwie 0,01% powierzchni lasów. Wiąz był wówczas drzewem raczej ustępującym z lasu. Interesujące jest, czy od tego czasu zaszły jakieś zmiany. Związany z rozwojem choroby spadek zainteresowania uprawą wiązów sprawił, że obecnie wiemy bardzo niewiele o wielkości zasobów i kondycji tych drzew. Celem prowadzonych badań jest przynajmniej częściowa zmiana tej sytuacji. Materiał i metody Źródłem, na podstawie którego lokalizowano i charakteryzowano stanowiska wiązów, a następ nie oceniano ich zasoby, są dane z opisów taksacyjnych dostępne w Systemie Informatycznym Lasów Państwowych (SILP). Z Generalnej Dyrekcji Lasów Państwowych otrzymano wykaz ponad 64 tys. adresów wydzieleń leśnych, w których wykazano obecność wiązu, oraz wybrane dane taksacyjne dotyczące tych drzewostanów. Zebrane materiały zostały opracowane i posor towane w zależności od udziału wiązu w drzewostanie, rejonu Polski (RDLP, kraina przyrod niczo leśna) oraz typu siedliska. Pozwoliło to na przeprowadzenie analiz oraz sformułowanie uogólnień i wniosków dotyczących rozmieszczenia zasobów badanego rodzaju w Polsce. Odpowiednie dane porównano też z danymi pochodzącymi z publikacji Głaza [1986]. Powierzchnię zredukowaną najbardziej zbliżoną do rzeczywiście zajmowanej przez wiąz obliczano, mnożąc powierzchnię wydzieleń, w których wiązy się znajdowały, przez odsetek udziału tego drzewa w składzie. Dla udziału 1 powierzchnię wydzielenia mnożono przez 0,1, dla udziału 2 przez 0,2 itd. Dla udziału miejscowego (5 10%) jako mnożnik przyjęto 0,075, a dla udziału pojedynczego (do 5%) 0,025.

3 Rozmieszczenie zasobów drzew z rodzaju wiąz (Ulmus spp.) 813 Wyniki Według najnowszej inwentaryzacji drzewostanów w Lasach Państwowych wiąz występuje w składzie wydzieleń (drzewostanów), co stanowi 2,53% ogólnej ich liczby. Powierzchnia wydzieleń z wiązem to ,88 ha, czyli 3,5% ogólnej powierzchni Lasów Państwowych. Najliczniejszą grupę stanowią jednak stanowiska wiązu z udziałem miejscowym, tj. od 5 do 10% jest ich i zajmują ,7 ha oraz z udziałem pojedynczym (do 5%) sta nowisk zajmujących ,8 ha powierzchni. Drzewostanów, w których udział wiązu wynosi 100%, jest na terenie Polski zaledwie 232 i zajmują one łącznie 545,94 ha. Najmniej wykazano powierzchni z udziałem wiązu 90 i 80% odpowiednio 19 i 62 wydzielenia zajmujące 31 i 195,2 ha. Powierzchnia zredukowana, czyli rzeczywiście zajmowana przez wiąz, to ,67 ha (0,24% ogólnej powierzchni lasów), z czego 1011,84 ha (0,01%) przypada na drzewostany z przewagą wiązu (udział od 50% do 100%), ,24 ha (0,22%) na drzewostany, w których drzewo to jest domieszką (poniżej 50%), z czego ,76 ha (0,17%) to drzewostany, w których występuje ono miejscowo i pojedynczo (udział poniżej 10%) (ryc. 1). W ogólnych zasobach wiązu stano wiska z udziałem pojedynczym i miejscowym stanowią aż 86% w przypadku liczby stanowisk i 79% w przypadku powierzchni zredukowanej. Rozmieszczenie stanowisk wiązu (wydzieleń, w których drzewo to występuje) nie jest równomierne (tab. 1) najwięcej przypada na RDLP we Wrocławiu (8628), Szczecinie (7695), Poznaniu (7677) i Białymstoku (6647), najmniej na RDLP w Szczecinku (947), Krakowie (1097) i Radomiu (1396). Najwięcej drzewostanów, w których wiąz dominuje, odnotowano w przypadku RDLP w Białymstoku (91), Szczecinie (88) i Wrocławiu (76), najmniej dla RDLP w Szczecinku (8), Lublinie (11), Radomiu (11), Pile (13) i Krakowie (14). W tabeli 1 przedstawiono też dane dotyczące powierzchni zredukowanej wszystkich drzewo stanów z wiązem oraz tych, w których drzewo to przeważa. W pierwszym przypadku przodują RDLP we Wrocławiu, Krośnie i Białymstoku. W przypadku drugim na pierwszym miejscu jest Białystok, tuż za nim Wrocław, a Krosno zajmuje dopiero dalsze miejsce. RDLP w Krośnie dosyć nietypowo przy ogólnie największej powierzchni zajmowanej przez wiązy ma prze ciętną liczbę stanowisk i raczej niewielką rzeczywistą (zredukowaną) powierzchnię stanowisk z panującym wiązem oznacza to, że przeważają tu duże wydzielenia z przeciętnym (ale niezbyt niskim) udziałem wiązów w drzewostanie. W obu przypadkach ostatnie miejsca przypadły RDLP w Szczecinku, Radomiu, Pile i Gdańsku. Częstość występowania badanego drzewa Ryc. 1. Powierzchnia rzeczywista (zredukowana) zajmowana przez wiąz w Polsce z podzia łem na klasy udziału tego drzewa w drze wostanie Actual area covered by elm by species fraction in the stand

4 814 Anna Napierała Filipiak, Maciej Filipiak, Justyna Jaworek Tabela 1. Liczba i powierzchnia drzewostanów z udziałem wiązu w poszczególnych Regionalnych Dyrekcjach Lasów Państwowych Number and area of elm stands in regional directorates of the State Forests RDLP N u N ud S u S ud S u /S S ud /S [ha] [ha] [%] [%] Białystok ,07 0,347 0,037 Gdańsk ,02 0,156 0,006 Katowice ,86 0,252 0,018 Kraków ,82 0,289 0,016 Krosno ,86 0,425 0,009 Lublin ,32 0,221 0,005 Łódź ,57 0,182 0,022 Olsztyn ,07 0,185 0,017 Piła ,91 0,088 0,004 Poznań ,30 0,338 0,014 Radom ,12 0,105 0,004 Szczecin ,91 0,226 0,015 Szczecinek ,34 0,034 0,002 Toruń ,65 0,273 0,019 Warszawa ,68 0,221 0,015 Wrocław ,77 0,433 0,036 Zielona Góra ,28 0,131 0,019 N u liczba stanowisk wiązu (Ulmus); N ud liczba wydzieleń z dominującym wiązem; S u powierzchnia rzeczywista wiązu; S ud po wierzchnia rzeczywista wiązu w drzewostanach, w których dominuje; S ogólna powierzchnia leśna; N u number of stand with elm (Ulmus); N ud number of stand dominated by elm (Ulmus); S u real area of elm; S ud real area of elm in stand dominated by them; S total area of forest w odniesieniu do poszczególnych jednostek jest zróżnicowana, a rozkłady różnią się w zależ ności od ocenianej cechy. Stałą wysoką pozycję zajmują RDLP w Białymstoku i Wrocławiu, nato miast in minus wyróżnia się RDLP w Szczecinku. W układzie krain przyrodniczo leśnych (tab. 2) pod względem liczby stanowisk na pierw szym miejscu jest obecnie kraina III, pośrednie miejsce zajmują krainy IV, I, VI, II i V. Najmniej drzewostanów, w których panuje wiąz, jest w krainach VII i VIII. Nieco inaczej wygląda rozkład dotyczący powierzchni drzewostanów wprawdzie i tu zestawienie otwiera kraina III, ale V, IV, II i VI ustępują jej tylko nieznacznie. Kraina I przesunęła się natomiast na miejsce trzecie od końca. Bardzo podobnie wygląda rozkład powierzchni zredukowanej drzewostanów z dominu jącym wiązem. Kraina pierwsza zmniejszyła dystans do pozostałych nizinnych i wyżynnych, które praktycznie nie różnią się między sobą. Nadal zdecydowanie negatywnie wyróżniają się krainy górskie. Najwyższą liczbę wydzieleń z przewagą wiązu przypadającą na jednostkę powierzchni danej krainy przyrodniczo leśnej mają krainy Mazowiecko Podlaska (IV) i Śląska (V), najmniejszą odnotowano w krainie VII Sudeckiej. Ogólnie trudno mówić o wyraźnym preferowaniu przez wiąz któregoś z regionów Polski. Z przedstawionych danych wynika też, że badany gatunek zajmuje ciągle zaledwie ułamek procenta powierzchni leśnej kraju. Na rycinie 2 dane dotyczące aktualnej powierzchni drzewostanów, w których wiąz domi nuje, zestawiono z odpowiednimi danymi z roku 1978 [Głaz 1986]. Za wyjątkiem krainy VII, gdzie nastąpił nieznaczny spadek powierzchni, na wszystkich pozostałych odnotowano wzrost, a poza krainą I jest to wzrost znaczący, bo od 102% (III) do ponad 17 razy (VI i VIII). Rycina 3 przedstawia liczbę stanowisk wiązu przypadającą na poszczególne typy siedliskowe lasu. Zdecy

5 Rozmieszczenie zasobów drzew z rodzaju wiąz (Ulmus spp.) 815 dowana większość wiązów rośnie w nizinnych typach siedliskowych. Ogólnie najwięcej stano wisk przypada na las świeży (Lśw), dalsze miejsca zajmują las mieszany świeży (LMśw), las wilgotny (Lw), las łęgowy (Lł) i bór mieszany świeży (BMśw). Małą liczebność drzewostanów z udziałem wiązu, a zwłaszcza tych, w których drzewo to do minuje, odnotowano w rejonach podgórskich, jeszcze niższą w górach (także podgórskich i w gór skich typach siedliskowych lasu). Sytuację taką obserwujemy szczególnie w przypadku stosunkowo zasobnej w wiąz RDLP we Wrocławiu. Najwięcej wiązu występuje tu na północy. W miarę posuwania się na południe liczba stanowisk spada, by zupełnie zaniknąć w nadleśnictwach typowo górskich (Szklarska Poręba, Śnieżka, Kamienna Góra, Międzylesie, Bystrzyca). Może to sugerować wyraźny spadek liczebności wiązu górskiego (U. glabra). Na zdecydowaną przewagę tego gatunku w górach wskazują dotychczasowe badania terenowe. Rozmieszczenie zasobów nie jest tożsame z preferencjami siedliskowymi. Na pierwszą z tych cech duży wpływ ma wiel kość powierzchni, jaką zajmuje określony typ siedliskowy. Drugą cechę preferencję lepiej oddaje liczba stanowisk przypadająca na jednostkę powierzchni określonego typu siedliskowego (ryc. 4). Tu zdecydowanie na pierwszym miejscu jest nizinny las łęgowy (Lł), na drugim las wilgotny (Lw). Według Matuszkiewicza [2002] połowa siedlisk w ramach tego drugiego typu to potencjalnie również siedliska łęgowe. Jak z tego wynika, preferencja łęgów przez przedstawi cieli opisywanego rodzaju jest obecnie bardzo wyraźna. Tabela 2. Liczba i powierzchnia drzewostanów z udziałem wiązu w poszczególnych krainach przyrodniczo leśnych Number and area of elm stands in natural regions Kraina Liczba Powierzchnia drze Powierzchnia Powierzchnia rzeczywista przyrodniczo stanowisk wostanów z panu rzeczywista wiązu jako procent leśna wiązu jącym wiązem [ha] wiązu [ha] ogólnej powierzchni leśnej I Bałtycka ,27 154,20 0,015 II Mazursko Podlaska ,33 201,19 0,026 III Wielkopolsko Pomorska ,19 208,40 0,009 IV Mazowiecko Podlaska ,77 209,75 0,023 V Śląska ,41 203,27 0,027 VI Małopolska ,99 189,91 0,015 VII Sudecka 1 1,81 0,91 0,000 VIII Karpacka 27 77,36 59,50 0,008 Ryc. 2. Powierzchnia drzewostanów z panują cym wiązem w poszczególnych krainach przyrodniczo leśnych w latach 1978 [Głaz 1986] i 2012 Area of stands with dominating elm in natural regions in 1978 [Głaz 1986] and in 2012 (current study)

6 816 Anna Napierała Filipiak, Maciej Filipiak, Justyna Jaworek Ryc. 3. Liczba stanowisk wiązów w poszczególnych typach siedliskowych lasu Elm sites according to forest habitat type Ryc. 4. Liczba stanowisk wiązów przypadająca na 1000 ha ogólnej powierzchni leśnej w poszczególnych typach siedliskowych lasu Elm sites per 1000 ha of total afforested area according to forest habitat type

7 Rozmieszczenie zasobów drzew z rodzaju wiąz (Ulmus spp.) 817 Dyskusja Materiały z opisów taksacyjnych jednostek Lasów Państwowych mogą być cennym materiałem do opracowań o charakterze badawczym, chociaż wydaje się, że są w tym zakresie mało wykorzy stane. Dane takie mają również wady. Jedną z głównych jest fakt, że bardzo rzadko zawierają obecnie informacje, z jakim gatunkiem wiązu mamy do czynienia. Ocena udziału gatunków domieszkowych (tak jak w tym przypadku) jest dosyć przybliżona. Zastanawiać może np. fakt wyraźnie mniejszej liczby wydzieleń z pojedynczym udziałem wiązu niż z udziałem miejsco wym, przy wyraźnej tendencji zwiększania się liczby wydzieleń przy spadku udziału wiązu. Może to być związane z zamiennym traktowaniem udziału pojedynczego i miejscowego przez niektórych taksatorów, przy czym częściej udział pojedynczy traktują oni jako miejscowy. W takim przypadku ogólna powierzchni wiązu byłaby nieco niższa niż tu podawana. Z drugiej jednak strony przy bardzo małym udziale (pojedynczy) może on w ogóle nie zostać odnotowany, dlatego ewentualny błąd w szacowaniu ogólnej powierzchni raczej nie powinien być znaczący. W momencie opublikowania przez Głaza [1986] danych dotyczących wiązu był on od około 20 lat poddany presji ze strony DED i znajdował się w wyraźnym regresie. Od tego czasu minęło kolejne 20 lat i jak się wydaje zasoby tego drzewa nie uległy dalszemu zmniejszeniu. Gatunek nadal występuje na terenie całego kraju (w żadnym z rejonów nie wyginął), chociaż wyraźnie rzadziej występuje w górach, zwłaszcza w Sudetach. Z porównania danych dotyczących wiązowin (drzewostanów, w których wiąz przeważa) wynika, że ich powierzchnia istotnie się zwiększyła (ryc. 2). Może to sugerować, że ogólne zasoby wiązów również się zwiększyły, zwłaszcza że dosyć powszechnie uważa się, że grafioza rozwija się szczególnie intensywnie w skupiskach wiązu, oszczędzając osobniki rosnące w rozproszeniu. Brak starszego opracowania dotyczącego ogólnej liczby drzewostanów nie pozwalana na razie na weryfikację tej tezy. Czy można więc mówić o końcu epidemii DED? Dane przedstawione na rycinie 2 mogłyby to sugerować. Dosyć częste pojawianie się na stanowiskach wiązów drzew z objawami zamiera nia, zwłaszcza w bardziej mokrych latach (jak w roku 2012), sugeruje jednak dużą ostrożność w tej materii. Z drugiej jednak strony przewaga drzew zdrowych, także w miejscach niewątpli wego występowania grafiozy, może oznaczać, że obecnie nie jest ona chorobą powodującą za mieranie wiązów w takiej skali jak w przeszłości. Odnotowując istotny, a w niektórych regionach wielokrotny, wzrost powierzchni wiązowin, należy jednak pamiętać, że nadal zajmują one zaled wie ułamek procenta powierzchni lasów w Polsce. Przy tak małych powierzchniach powstanie zaledwie kilku drzewostanów w danym rejonie istotnie zwiększa zasoby. Z ogólnie małym udziałem związana może być też przynajmniej część różnic dotyczących zasobów badanych drzew w poszczególnych regionach. Pomimo widocznych na rycinach różnic w częstości wystę powania wiązów na jednostce powierzchni poszczególnych RDLP oraz krain przyrodniczo leśnych, trudno mówić o wyraźnym preferowaniu przez wiąz któregoś z rejonów Polski. Od reszty wyraźnie odstają tylko Sudety, chociaż jak dowodzą badania terenowe, także ten region nie jest całkowicie pozbawiany wiązów występujący tam głównie wiąz górski rośnie przeważnie w dużym rozproszeniu, często pojedynczo. Na niewielki udział wiązu na obszarze Sudetów wskazują też badania prowadzone przez Kosińskiego [2007]. Według tego autora U. glabra rośnie tam najczęściej jako nieliczna lub pojedyncza domieszka, a zaledwie na 4,8% stanowisk jest gatunkiem bardziej licznym. Z przedstawionych danych wynika dosyć jednoznacznie, że większość zasobów wiązowych występuje w żyznych nizinnych typach siedliskowych lasu. Mniejsza preferencja wyżynnych

8 818 Anna Napierała Filipiak, Maciej Filipiak, Justyna Jaworek i górskich typów siedliskowych oraz zdecydowana preferencja nizinnych łęgów mogą być zwią zane z wyraźną monotypizacją zasobów wiązu, co z kolei ma związek ze wzrostem udziału najbardziej łęgowego i najbardziej odpornego na DED gatunku wiązu szypułkowego na co wskazują zarówno dane przedstawione przez Danielewicza [2008], jak i wstępne badania terenowe autorów niniejszego opracowania. Pomimo preferowania przez wiąz lasu łęgowego (najwięcej stanowisk na jednostkę po wierzchni), większość drzew rośnie w rozproszeniu (udział miejscowy i pojedynczy) oraz na siedliskach niełęgowych (ryc. 3). Podobną sytuację zaobserwowano w przypadku jesionu, czyli drzewa o bardzo zbliżonej do wiązów ekologii. Na obszarze Gór Bardzkich występuje on masowo tylko na wilgotnych siedliskach łęgowych. Zdecydowana większość jego zasobów rośnie jednak w rozproszeniu na siedliskach mniej wilgotnych głównie w buczynach i podgórskiej odmianie grądu [Filipiak i in. 2004]. Z badań palinologicznych [Zachowicz i in. 2004] wynika, że około 6 tys. lat temu zaczęło się szybkie zmniejszanie liczebności wiązu, który w ówczesnej florze zajmował znacznie silniejszą niż obecnie pozycję. Przypuszcza się, że przynajmniej częściowo mogło to być związane z wystą pieniem epidemii podobnej do obecnego zamierania wiązów. Może to sugerować, że wielkość zasobów wiązu podlega w dłuższych okresach fluktuacyjnym zmianom. Dane zamieszczone w atlasie ATPOL [Zając, Zając 2001] wskazują na mniejszą liczbę sta nowisk wszystkich gatunków wiązów w Polsce północno wschodniej, czego nie sygnalizowały wcześniejsze prace [Zieliński 1979; Głaz 1986]. Nie potwierdzają też tego dane przedstawione w niniejszym opracowaniu. O ile do zwiększenia powierzchni wiązowin w ostatnim okresie mogło się przyczynić zastępo wanie wiązem zamierającego jesionu, to na wcześniejszą redukcję zasobów (poza zamieraniem drzew wywołanym grafiozą) mogło wpłynąć zapewne również wyraźne ograniczenie uprawy, wynikające z przekonania, że drzewo to nie ma szans przeżycia. Przekonanie o szkodliwości danego czynnika ma często bardziej negatywny wpływ niż sam czynnik. Na przykład w Sudetach w wyniku opinii o niezdolności wzrostu jodły pospolitej pod presją silnych zanieczyszczeń powie trza czasowo zarzucono uprawę i pielęgnację tego drzewa. Spowodowało to znacznie większe szkody w jej zasobach niż same zanieczyszczenia [Filipiak 2006]. Jeśli zasadność uprawy jakiegoś gatunku budzi wątpliwości, istnieje naturalna tendencja do zastępowania go innym, co prowadzi do eliminacji tego pierwszego z zajmowanych dotychczas stanowisk. Wiązy są w Polsce niewątpliwie zagrożone i zasługują na szczególne traktowanie. W najbliższym czasie niezbędne jest opracowanie strategii wiązowej oraz zasad gospodarowania w drzewostanach z udziałem tego drzewa. Do realizacji tych celów konieczne są dalsze badania, a ich podstawą powinna być wielostronna ocena zasobów opisywanego tu rodzaju, oparta także na intensywnych pracach terenowych. Wnioski i W porównaniu z danymi pochodzącymi z lat 70. ubiegłego wieku odnotowano znaczący wzrost powierzchni drzewostanów, w których wiąz jest gatunkiem panującym. Może to sugerować ogólne zwiększenie jego zasobów. i Udział wiązu w składzie lasów Polski jest nadal niewielki (powierzchnia rzeczywista zaj mowana przez wiąz to ,67 ha, co stanowi zaledwie 0,24% ogólnej powierzchni lasów), a drzewostany, w których dominuje, zajmują zaledwie 1011,84 ha (0,01%). i Wiązy występują w Polsce w znacznym rozproszeniu. Zdecydowana większość stanowisk to drzewostany, w których badane drzewo występuje miejscowo i pojedynczo. Lite wiązowiny

9 Rozmieszczenie zasobów drzew z rodzaju wiąz (Ulmus spp.) 819 to zaledwie 0,36% wszystkich stanowisk z udziałem wiązu, a ich średnia powierzchnia wynosi 2,35 ha. i Wydzielenia z panującym wiązem największy udział mają wśród drzewostanów występują cych na siedliskach lasu łęgowego i lasu wilgotnego (do 0,7%). Jednakże zdecydowana większość zasobów wiązowych rośnie (głównie w formie domieszki) w obrębie siedlisk o charakterze nizinnych grądów (większa część stanowisk rosnących w ramach typów siedliskowych Lśw i LMśw oraz znaczna część występujących Lw i BMśw). i W rozmieszczeniu wiązu na terenie Polski brak wyraźnie zaznaczonej tendencji. Istotny spadek jego udziału dotyczy jedynie Sudetów. Literatura Boratyński A Chorologiczna analiza flory drzew i krzewów Sudetów Zachodnich. PAN Instytut Dendrologii, Kórnik. Rozprawa habilitacyjna. Danielewicz W Ekologiczne uwarunkowania zasięgów drzew i krzewów na aluwialnych obszarach doliny Odry. Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego, Poznań. Głaz J Wiąz w Lasach Państwowych. Sylwan 130 (1): Filipiak M Funkcjonowanie jodły pospolitej Abies alba w warunkach silnej antropopresji w Sudetach. Fragmenta Floristica et Geobotanica Polonica 13 (1): Filipiak M., Dolatowska A., Kmiecik M., Pilarek Z European ash in the Bardzkie Mountains species cha racterization based on forest documentation. Dendrobiology 52: Jaworski A Charakterystyka hodowlana drzew leśnych. Wydawnictwo Gutenberg, Kraków. Kosiński P Rozmieszczenie oraz warunki występowania drzew i krzewów w polskiej części Sudetów Wschodnich. Acta Botanica Silesiaca, Monographiae 1. Matuszkiewicz J. M Zespoły leśne Polski. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Oheimb G., Brunet J Long term vegetation changes in a south Swedish deciduous forest. Acta Oecologica 31 (2): Peterken G. F., Mountford E. P Long term change in an unmanaged population of elm subjected to Dutch elm disease. J. Ecol. 86: Tomanek J Botanika leśna. PWRiL, Warszawa. Zachowicz J., Ralska Jasiewiczowa M., Miot Szpiganowicz G., Nalepka D Ulmus L. Elm. W: Ralska Jasiewiczowa M., Latołowa M., Wasylikowa K., Tobolski K., Madeyska E., Wright H. E., Turner C. [red.]. Late glacial and holocene history of vegetation in Poland based on isopollen maps. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków Zając A., Zając M. [red.] Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Distribution Atlas of Vascular Plants in Poland. Nakładem Pracowni Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków. Zieliński J Atlas rozmieszczenia drzew i krzewów w Polsce. Zeszyt 29. Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Warszawa Poznań. summary Distribution of elms (Ulmus spp.) in Polish forests according to the forestry inventory data Three elm species are native to Poland: wych elm (Scots elm) (U. glabra Huds.), field elm (U. minor Mill.), and fluttering elm (spreading elm) (U. laevis Pall.). In the past, these trees were highly valued and often planted in forests, parks, and along roads. The decrease in popularity of elm cultivation is associated with the epidemic of Dutch elm disease. The fungal pathogen is spread by bark beetles (Scolytinae). Because of the long period of low interest in elms, currently little is known about their resources. The first step of research was an analysis of forestry data, mostly from the standard forest stand descriptions. Part of the data were compared with results of a similar analysis by Głaz [1986]. The comparison shows an increase in the total area of forest

10 820 Anna Napierała Filipiak, Maciej Filipiak, Justyna Jaworek stands dominated by elms (by about 200%). This may indicate a general increase in elm resources. A lower participation of elms was recorded in montane and upland forest stands. In fact, elms now cover about hectares (0.24% of the total forest area), including hectares (0.01%) of forest stands dominated by elm trees, and as many as hectares (0.17%) of forest stands, where elms grow individually or in small groups (less than 10% of forest stand area). In Poland there are only 232 pure elm stands and they jointly cover hectares. Distribution of elm resources in Poland is uneven, but no clear trend is noticeable. The regions where elms are most frequent and account for the highest proportion of forest stands (Lower Silesia and Białystok region) differ in climatic conditions to a large extent. The Sudetes are distinguished by the lowest contribution of elms. In respect of the number of elm localities per unit area of a given forest site type, lowland alluvial forests rank first. This site type is clearly preferred by elms. However, a majority of elm trees are currently scattered (currently in 86% of localities elms grow individually or in small groups, accounting for 79% of the total area covered by elms) at potential sites of oak hornbeam forest, classified by Polish foresters as fresh deciduous forest and fresh mixed deciduous forest.