synteza.qxd 9/15/2016 6:24 AM Page 1 Monitoring rozwoju obszarów wiejskich. Etap II Synteza
|
|
- Krystian Jerzy Pawlak
- 6 lat temu
- Przeglądów:
Transkrypt
1 synteza.qxd 9/15/2016 6:24 AM Page 1 Monitoring rozwoju obszarów wiejskich. Etap II Synteza
2 synteza.qxd 9/15/2016 6:24 AM Page 2
3 synteza.qxd 9/15/2016 6:24 AM Page 3 SPIS TREŚCI Wprowadzenie Cele i założenia projektu MROW Typologia obszarów wiejskich Poziom rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich Dynamika rozwoju społeczno-gospodarczego Profile dynamiki rozwoju zróżnicowanie udziału składowych w rozwoju społeczno-gospodarczym Stopień dezagraryzacji gospodarki lokalnej Problematyka demograficzna Zrównoważenie rynku pracy Warunki mieszkaniowe Co decyduje o rozwoju? Dyskusja Podsumowanie wniosków z badań Aneks
4 synteza.qxd 9/15/2016 6:24 AM Page 4 Wprowadzenie Monitoring rozwoju obszarów wiejskich (MROW) to wspólny projekt Fundacji Europejski Fundusz Rozwoju Wsi Polskiej oraz Instytutu Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN, zainicjowany w 2012 r. Jego celem jest systematyczne badanie zmian przestrzennego zróżnicowania rozwoju społeczno-gospodarczego terenów wiejskich w Polsce. Projekt dotyczy najważniejszych ekonomicznych i pozaekonomicznych aspektów rozwoju wsi, w tym takich zagadnień, jak dezagraryzacja lokalnej gospodarki, charakterystyka sektora rolniczego i pozarolniczego, dostępność przestrzenna gmin, lokalne finanse publiczne, rynek pracy, zmiany demograficzne, edukacja, aktywność społeczna, zamożność społeczności lokalnej oraz warunki bytowe mieszkańców. Badania są prowadzone we wszystkich, tj gminach wiejskich i miejsko-wiejskich. Wykorzystywane są dane uzyskiwane z kilkudziesięciu instytucji publicznych, w tym m.in. z GUS, ZUS, KRUS, CKE, UKE, ARiMR, ministerstw, urzędów marszałkowskich, oraz dane pierwotne pochodzące z badań ankietowych, których respondentami były urzędy gmin. MROW jest programem wieloletnim, podzielonym na etapy. Dwa lata temu został opublikowany i przedstawiony na konferencji raport z zakończenia I etapu badań (MROW 2014). Obecnie zakończony został II etap (MROW 2016), w którym były one prowadzone według przyjętej uprzednio metodologii i takiego samego zestawu danych. W pierwszym etapie wykorzystano dane za lata (w zależności od ich dostępności) ustalając tzw. rok bazowy na 2010, a w drugim za lata przyjmując 2012 rok jako moment odniesienia. I etap badań przyniósł informacje o osiągniętym poziomie rozwoju obszarów wiejskich i jego strukturze (swego rodzaju fotografię sytuacji społeczno-gospodarczej na poziomie lokalnym), a etap II dodatkowo wiedzę o zmianach procesów rozwojowych oraz czynnikach wpływających na ich dynamikę (tempo i kierunek przemian). * * * Specyfika Monitoringu rozwoju obszarów wiejskich wynika z czterech najważniejszych założeń metodologicznych, na podstawie których są prowadzone badania. 1. Są one realizowane we wszystkich gminach wiejskich i miejsko-wiejskich. 2. Przyjęto, że będą one wieloletnim programem badawczym, powtarzanym cyklicznie. 3. Metodyka badań wyróżnia 11 elementów składowych, które decydują o rozwoju obszarów wiejskich. Składowe te mają przypisaną wagę. 4. Wieloczynnikowa analiza zebranych danych, z wielu instytucji i źródeł, umożliwia (jak się oczekuje) uzyskanie odpowiedzi na pytanie: od czego zależy rozwój gmin? Od początku transformacji ustrojowej trwa w wielu środowiskach, w tym w instytucjach naukowych, dyskusja o skuteczności i efektywności polityki prowadzonej wobec obszarów wiejskich. Dominującym tematem, zwłaszcza w pierwszych latach transformacji i po wejściu do Unii Europejskiej, były problemy produkcyjne i ekonomiczne rolnictwa oraz pozostałych segmentów gospodarki żywnościowej. Wynikało to co było wówczas oczywiste z presji potrzeb gospodarczych i społecznych, zainteresowania opinii publicznej oraz środowisk i partii politycznych. Wieś musiała wydobyć się z głębokiego kryzysu bezrobocia, spadku dochodów i braku perspektyw. 4
5 synteza.qxd 9/15/2016 6:24 AM Page 5 Gdy oceniamy dziś, powszechnie znane, osiągnięcia w rolnictwie i sektorze żywnościowym, nie możemy pominąć faktu, że nie wszystkie regiony i nie wszyscy mieszkańcy wsi skorzystali z tego w równym stopniu. Wsie wschodniej Polski należą nadal do najbiedniejszych regionów w UE. To jest, nie jedyny zresztą powód, że debata, w której wykorzystywane będą wiarygodne dane i informacje, powinna być kontynuowana. Uzyskane wyniki MROW już przed dwoma laty wskazały na potrzebę takiej dyskusji. Oddawany do rąk Czytelników najnowszy raport z badań pokazuje, jak różne typy gmin wykorzystywały swoje szanse na rozwój. Cele i założenia projektu MROW Na potrzeby projektu przyjęto definicję, która objaśnia koncepcję badań. Według niej, rozwój społeczno-gospodarczy to proces przekształcania wsi w środowisko przyjazne mieszkańcom, a więc takie, jakie pozwala im na zaspokajanie potrzeb i aspiracji, zwłaszcza w zakresie warunków pracy i uzyskiwania godziwych dochodów, dostępu do usług publicznych i szeroko rozumianych dóbr kultury, poczucia uczestnictwa w życiu społeczności lokalnej, sprawstwa w zakresie dokonujących się przemian itp. Natomiast poziom rozwoju to osiągnięty stopień zaawansowania procesu przekształcania środowiska społecznego i gospodarczego w określonym powyżej kierunku, jest więc pewną informacją o stanie rzeczy w danym momencie. Rozwój to proces, a więc ciąg przekształceń z jednego stanu w drugi. Przedstawione rozumienie pojęcia rozwoju społeczno-gospodarczego, jak również jego przekład na język empirii, traktowane są jako rozwiązanie przyjęte na użytek prowadzonych badań, celem autorów nie było tworzenie powszechnie obowiązujących definicji. Zgodnie z podstawowym założeniem, polem obserwacji są najmniejsze jednostki administracyjne gminy. Jest to szczególnie ważne. Gminy, czasami nawet te, które sąsiadują, różnią się pod wieloma względami. Uwzględnienie tych różnic ujawnia wiele zjawisk, których nie można zauważyć przy uśrednieniu, gdy obserwuje się obszary większe, tj. powiat i województwo. Uzasadnione jest zatem zbieranie informacji i danych w agregacji gminnej, aby z tak uzyskanego obrazu (prezentowanego po obliczeniach statystycznych w formie map tematycznych, tabel i wykresów) wyciągać wnioski ogólne o zróżnicowaniu przestrzeni wiejskiej. Metoda ta umożliwia przedstawienie całości danych dotyczących zarówno pojedynczych gmin, jak też ich segmentacji do poziomu regionów (województw). Badania mają odpowiedzieć na pytanie: dlaczego zmiany następują szybciej w jednych gminach, a wolniej w innych, jakie są lokalne i regionalne bariery rozwoju społeczno-gospodarczego na wsi, co im sprzyja, jakie ścieżki (profile) rozwoju są dostępne dla poszczególnych typów układów lokalnych i wreszcie w jakim stopniu są one wykorzystywane. A także, jakie są powody, że zmiany nie następują równomiernie w całym kraju. Równocześnie, uzyskane odpowiedzi są przydatne do oceny instrumentów i ewolucji polityki rolnej (WPR) i polityki spójności UE (EPS), których skutki dla obszarów wiejskich są niezaprzeczalnie korzystne. Nigdy dotychczas polska wieś nie otrzymała tak dużego wsparcia finansowego. Jest to doceniane i znajduje wyraz w wysokim stopniu akceptacji tej polityki przez rolników i mieszkańców obszarów wiejskich. Ale ocena nie może się ograniczać do podsumowania wysokości wydanych funduszy. Najważniejszym kryterium są bowiem efekty tego finansowania i skuteczność instrumentów tej polityki. MROW 5
6 synteza.qxd 9/15/2016 6:24 AM Page 6 może tu dostarczyć wielu cennych informacji, ze względu na specyfikę stosowanych metod badawczych, szeroki zakres zbieranych danych i interpretację uzyskanych wyników. Powtórzmy zatem obiektem badań są gminy. Nie chodzi jednak o badanie poszczególnych jednostek, lecz o mechanizmy rozwoju, poznanie powodów zróżnicowania przestrzennego i zidentyfikowanie typów gmin podobnych. Dla oceny skuteczności polityki regionalnej i różnych polityk publicznych istotne są bowiem stosowane w praktyce instrumenty rozwoju, działania wspierające spójność terytorialną (polityka spójności UE), które muszą być adresowane do zbiorów gmin mających podobne uwarunkowania rozwoju. Należy również podkreślić znaczenie metodologii zastosowanej w projekcie MROW, w tym szerokiego zakresu uzyskiwanych danych, wielokryterialnej analizy zjawisk społeczno-gospodarczych oraz powtarzalności badań i możliwości porównywania ich wyników. Można stwierdzić, że dzięki tym cechom projekt MROW staje się swego rodzaju narzędziem diagnostycznym przydatnym w polityce rozwoju obszarów wiejskich, dostarczającym rzetelnych informacji o skutkach wcześniejszych działań i przesłanek do podejmowania następnych decyzji. Narzędzie jest ważne także dla działalności gmin, m.in. umożliwia uzyskiwanie informacji przydatnych do oceny swoich przewag konkurencyjnych, porównanie swojej pozycji z innymi jednostkami, oraz w procesie zarządzania strategicznego. To innowacyjne badanie rozwoju terytorialnego, realizowane poprzez wielokryterialną analizę dynamiki istotnych z punktu widzenia rozwoju obszarów wiejskich kwestii (określonych tu jako składowe rozwoju), a nie tylko pojedynczych wskaźników mówiących jedynie o zmianie w zakresie danego parametru. Badania MROW są prowadzone według procedury, która wyróżnia 11 elementów składowych rozwoju gmin. Mają one charakter syntetyczny w tym sensie, że wymagają dalszej operacjonalizacji, tzn. przekładu na wskaźniki empiryczne i określenie relacji między nimi. Charakteryzują one te zjawiska, które mają największe znaczenie dla obszarów wiejskich, a więc dostępność przestrzenną gmin, sytuację gospodarczą i społeczną oraz wskaźniki dotyczące jakości życia. Ponieważ znaczenie każdej z jedenastu składowych w rozwoju gmin nie jest równe, nadano im określone wagi, aby zachować między nimi odpowiednie proporcje (rys. 1.). W potocznej świadomości wieś i rolnictwo to niemal to samo. Tak jednak nie jest. Wieś to środowisko społeczne i gospodarcze, w którym rolnictwo odgrywa jedną z ważniejszych ról, ale jego znaczenie pod pewnymi względami zachowuje swoją wagę lub nawet zyskuje, a pod innymi traci. Zachowuje wówczas, gdy myślimy o bieżącej równowadze rynku pracy, kwestiach bezpieczeństwa żywnościowego, kształtowania krajobrazu i konserwacji środowiska naturalnego, a traci z powodu zmniejszającego się udziału w gospodarce narodowej (wytwarzaniu PKB), udziału w dostarczaniu źródeł utrzymania i zapewnianiu zatrudnienia itp. Warto więc podkreślić, że doceniamy rolę rolnictwa jako ważnej funkcji gospodarczej rozwiniętej na obszarach wiejskich, jednak nie jest to tam funkcja jedyna. Co więcej, rola rolnictwa jako źródła utrzymania ludności wiejskiej zmniejsza się; podobnie, coraz mniejsza część wiejskiej siły roboczej znajduje zatrudnienie w produkcji rolnej. Problemy strukturalne rolnictwa (m.in. rozdrobnienie gospodarstw, niska wydajność pracy) powinny być rozwiązywane poza nim poprzez zmniejszanie zatrudnienia rolniczego. Jest to jedno z podstawowych wyzwań, jakie stoją przed polską wsią. Ponieważ lokalnie liczba miejsc pracy poza rolnictwem jest zbyt mała, więc zmniejszenie zatrudnienia w nim staje się bardzo trudne, a w konsekwencji zmiany strukturalne gospodarstw następują powoli. Przypomnijmy też, większość kraju to obszary dominacji 6
7 synteza.qxd 9/15/2016 6:24 AM Page 7 Dostępność przestrzenna 10 Stopień dezagraryzacji gospodarki lokalnej 12 Sektor rolniczy 8 Sektor pozarolniczy 8 Lokalne finanse publiczne Problematyka demograficzna Stopień zrównoważenia rynku pracy R E L A T Y W N E W A G I Poziom rozwoju społeczno- -gospodarczego Problematyka edukacyjna 7 Aktywność społeczna 7 Zamożność i spójność społeczności lokalnej 10 Elementy warunków mieszkaniowych 6 Objaśnienia kolorów: przestrzenność kwestie gospodarcze kwestie społeczne element jakości życia Rysunek 1. Składowe poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego w projekcie MROW Źródło: opracowanie własne zespołu realizującego projekt. w rolnictwie gospodarstw rodzinnych, podatnych na przetrzymywanie przerostów zatrudnienia (bezrobocia ukrytego). Wysokie zatrudnienie w produkcji rolnej powoduje, że dochód w przeliczeniu na jednego zatrudnionego jest relatywnie niski. Dlatego w projekcie MROW największą wagę przyznano zagadnieniom opisującym sytuację gospodarczą, w tym stopień dezagraryzacji gospodarki lokalnej. Przez dezagraryzację rozumie się tu postępujący wzrost roli funkcji pozarolniczych w dostarczaniu mieszkańcom źródeł utrzymania, a więc odchodzenie od dominacji funkcji rolniczej w strukturze gospodarczej obszarów wiejskich. Potrzeba dezagraryzacji gospodarki wiejskiej leży u podstaw koncepcji wielofunkcyjnego rozwoju wsi, trwałego rozwoju oraz rozwoju zrównoważonego. Jest to więc składowa rozwoju gospodarczego niezwykle ważna, ale mająca również powiązania z rozwojem społecznym. Powiązania te dokonują się poprzez rozwój usług publicznych i wzrost zatrudnienia w nich, rozwój infrastruktury społecznej i technicznej, wzrost możliwości zatrudnienia 7
8 synteza.qxd 9/15/2016 6:24 AM Page 8 zgodnego z aspiracjami mieszkańców, a nie tylko w rolnictwie i szeroko rozumianej sferze obsługi rolnictwa. Dlatego też dezagraryzację traktujemy jako stymulantę rozwoju stwarza ona warunki do zmian strukturalnych wewnątrz funkcji rolniczej, zwłaszcza jeśli pod uwagę weźmiemy kwestie związane z przerostami zatrudnienia rolniczego w sektorze gospodarstw rodzinnych (bezrobocie ukryte). Tego rodzaju podejście do roli rolnictwa na wsi nie deprecjonuje go, ale zwraca uwagę na problemy strukturalne, które należy rozwiązywać nie tylko w samym rolnictwie, ale również, a może głównie, przy udziale jego otoczenia. Dlatego przedmiotem naszych badań jest wieś jako środowisko społeczno-gospodarcze, a nie rolnictwo jako dominująca funkcja gospodarcza na wsi. Spośród innych składowych na szczególną uwagę zasługuje problematyka demograficzna, w tym ocena skutków migracji wewnętrznych (krajowych) dla środowiska wiejskiego. Zwróćmy uwagę, że migrują przede wszystkim ludzie młodzi, dobrze wykształceni, zaradni i przedsiębiorczy. W rezultacie w rejonach, z których pochodzą migranci, pojawiają się specyficzne zmiany struktur demograficznych: starzenie się ludności, niedostatek osób dobrze wykształconych, w tym zwłaszcza młodych, wykształconych kobiet. Niski poziom kapitału ludzkiego i społecznego w rejonach odpływu migracyjnego powoduje trudności w rozwoju funkcji pozarolniczych i brak zainteresowania innowacjami technologicznymi i społecznymi. Składowa lokalne finanse publiczne charakteryzuje nie tylko sytuację budżetu gminy, lecz interpretowana jest znacznie szerzej. Z jednej strony ujawnia ona, jakie dochody budżetowe gospodarka lokalna jest w stanie generować, z drugiej jakie są realne możliwości poprawy warunków działania w zakresie zadań własnych gminy, a więc rozwoju infrastruktury, poprawy dostępności usług publicznych itp. Ale też, co ma duże znaczenie wskaźnikowe, wielkość dochodów budżetu gminy jest pośrednią informacją o wcześniejszym poziomie rozwoju gospodarczego, a zwłaszcza o wielkości majątku skumulowanego z wcześniejszych okresów w postaci wyposażenia gminy (np. w infrastrukturę). Składowa nazwana zrównoważenie lokalnego rynku pracy ma również charakter złożony. Obejmuje zjawiska związane zarówno z kwestiami zatrudnienia ludności rolniczej, pozarolniczej, jak i z kształtowaniem się struktur zasobów pracy odpowiedzialnych za dalszy rozwój gminy. W badaniu brano więc pod uwagę nie tylko natężenie bezrobocia rejestrowanego, ale również wskaźniki związane z bezrobociem ukrytym w rolnictwie, starzeniem się zasobów pracy, atrakcyjnością lokalnego rynku pracy dla migrantów. Wszystkie pozostałe składowe (przedstawiane na rys. 1.) mają istotne znaczenie dla pomiaru poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego, ale ich wpływ jest relatywnie różny. Badanie MROW jest wieloletnim projektem, którego koncepcja zakłada wykorzystanie w kolejnych edycjach wyników poprzednich badań analizy dokonujących się zmian i ewentualnie identyfikację pojawiających się nowych wątków (zjawisk). Stąd w niniejszej Syntezie konieczny jest powrót do wyników MROW 2014, bo są one podstawą do porównań i oceny zmian, które już wykazało kolejne badanie (MROW 2016). Jest także potrzebnym potwierdzeniem trafności zastosowanej metodologii i ewentualnych jej korekt. Autorzy badań zdają sobie także sprawę, że krótki, dwuletni okres między kolejnymi etapami badań nie pozwala na w pełni jednoznaczną ocenę odnotowanych zmian, a w niektórych przypadkach ogranicza się do zarysowania występujących tendencji. Jednak w tak powstałej znacznej dokumentacji empirycznej znajdują się potwierdzenia kwestii, które są powszechnie znane, ale do tej pory niewystarczająco udokumentowane w badaniach i literaturze naukowej. 8
9 9/15/2016 6:24 AM Page 9 Typologia obszarów wiejskich dominacja rolnictwa tradycyjnego (typ 1) dominacja rolnictwa wielkoobszarowego (typ 2) przewaga funkcji rolniczej, pośrednie (typ 3) wielodochodowe, rozdrobnione rolnictwo (typ 4) wielofunkcyjne, równowaga sektorów (typ 5) zurbanizowane, redukcja funkcji rolniczej (typ 6) silnie zurbanizowane (typ 7) MR OW W wyniku zastosowania procedur statystycznych, wykorzystujących opisany powyżej schemat analizy (z rys. 1.), zdefiniowano typy gmin podobnych pod względem struktury rozwoju, a więc charakteryzujących się podobną kombinacją ocen dla jedenastu składowych. Przyjęta metoda umożliwiła wydzielenie siedmiu typów gmin, które w MROW określa się terminem typologia obszarów wiejskich. Podział ten może służyć do formułowania wniosków i rekomendacji z punktu widzenia prowadzonej polityki i praktyki gospodarczej, przede wszystkim jednak ma znaczenie analityczne. synteza.qxd Rysunek 2. Rozkład przestrzenny typów obszarów wiejskich, według struktury składowych rozwoju Źródło: opracowanie własne MROW Na rysunku 2. przedstawiono rozkład przestrzenny gmin według typów struktury rozwoju. Mapa bardzo czytelnie pokazuje, że: 9
10 synteza.qxd 9/15/2016 6:26 AM Page 10 typy 1 i 3 są charakterystyczne dla Polski wschodniej i centralnej (terenów dawnego zaboru rosyjskiego), skupiają obszary tradycyjnego rolnictwa rodzinnego, przy czym różnią się one między innymi położeniem względem miast średniej wielkości; typ 2 występuje głównie w Polsce północno-zachodniej (na terenach Ziem Odzyskanych), są to obszary o wysokim udziale w użytkowaniu gruntów zrestrukturyzowanych gospodarstw państwowych; typ 4 to obszar Małopolski i Podkarpacia, czyli południowo-wschodnia część kraju (dawna Galicja) z gminami o rozdrobnionej strukturze agrarnej, ale o bardzo dużych miejscowościach wiejskich; typ 5 dominuje na terenach Wielkopolski (dawny zabór pruski) są to gminy relatywnie wielofunkcyjne z dobrze rozwiniętym sektorem rolniczym; typy 6i7to przede wszystkim obszary podmiejskie, tj. najbliższy, pierwszy pierścień (przestrzennego rozlewania się miast) lub gminy bardziej oddalone, ale pozostające w strefie oddziaływania miast. W nazwach pięciu pierwszych typów odwołano się do struktury agrarnej nie dlatego, żeby rolnictwo znajdowało się w centrum zainteresowania autorów badań projekt bowiem dotyczy wsi, a nie tylko funkcji rolniczej. Okazuje się jednak, że rolnictwo, historycznie najważniejsza działalność gospodarcza zlokalizowana na wsi, oddziałuje bardzo silnie na możliwości rozwoju innych funkcji. Zróżnicowana przestrzennie struktura agrarna jest na tyle inercyjna, że umożliwia lub utrudnia rozwój funkcji pozarolniczych, a co więcej może przekładać się na ogólną dynamikę rozwoju gmin. Warto jednak zauważyć na przykładzie Wielkopolski, że rozwój wielofunkcyjny nie tylko nie ogranicza rozwoju działalności rolniczej, ale raczej może ją pobudzać. * * * Według przyjętych założeń, każda z tych gmin stanowi środowisko społeczne mieszkańców, które może być dla nich przyjazne lub nie. Oczywiście co innego znaczy w praktyce przyjazne środowisko społeczne np. gminy małopolskiej, a co innego np. wielkopolskiej, ale wyznaczniki zadowolenia mieszkańców ze swojego środowiska są takie same, sprowadzają się do tego, czy można znaleźć dobrze płatną pracę, czy łatwo dostać się z miejsca zamieszkania do szkoły, przychodni, sklepu, czy w wiosce jest przystanek komunikacji publicznej, czy władze lokalne chcą współpracować z mieszkańcami przy podejmowaniu decyzji ważnych dla danej społeczności czy raczej nie. Przedstawiamy również typologię obszarów wiejskich według struktury gmin w poszczególnych województwach. Na rysunku 3. uszeregowane zostały regiony w kolejności ułatwiającej dostrzeżenie, że typ 2 i5są charakterystyczne dla województw Ziem Odzyskanych, typ 1 i 3 dla województw ziem dawnej Rzeczypospolitej, natomiast typy 6i7występują wniewielkiej liczbie, ale zasadniczo we wszystkich województwach (wyjątkiem jest woj. śląskie, w którym w większości obszary wiejskie tworzą gminy typu 6). Istotne staje się przy tym pytanie, czy typologiczne zróżnicowanie gmin wykazane w badaniu MROW 2014 jest cechą trwałą, czy też różnice będą się pogłębiać lub zacierać. 10
11 synteza.qxd 9/15/2016 6:26 AM Page Podlaskie Lubelskie Świętokrzyskie Łódzkie Mazowieckie Podkarpackie Małopolskie Śląskie Opolskie Wielkopolskie Dolnośląskie Lubuskie Kujawsko-Pomorskie Warmińsko-Mazurskie Pomorskie Zachodniopomorskie Kolory odpowiadają kolejnym typom gmin jak na rysunku 2: typ 1 oznacza gminy z dominacją rolnictwa tradycyjnego, typ 2 gminy z dominacją rolnictwa wielkoobszarowego, typ 3 gminy z przewagą funkcji rolniczej, pośrednie, typ 4 gminy wielodochodowego, rozdrobnionego rolnictwa, typ 5 gminy wielofunkcyjne, wykazujące równowagę sektorów gospodarczych, typ 6 gminy zurbanizowane, wykazujące redukcję funkcji rolniczych, typ 7 gminy silnie zurbanizowane. Rysunek 3. Udział procentowy gmin według typów struktury rozwoju w poszczególnych regionach administracyjnych Źródło: opracowanie własne MROW Poziom rozwoju społeczno- -gospodarczego obszarów wiejskich Wynikiem prowadzonych badań jest również określenie poziomu rozwoju społeczno- -gospodarczego dla obszarów wiejskich w agregacji gminami za pomocą wskaźnika syntetycznego. Ukazuje on w ujęciu przestrzennym zróżnicowanie obszarów wiejskich, wyróżniające pięć zbiorów gmin o bardzo wysokim, wysokim, przeciętnym, niskim i bardzo niskim poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego. Wykorzystano w tym celu te same miary składowe, których użyto do stworzenia typologii obszarów wiejskich. Wyniki badań dla MROW 2014 (rys. 4.) dowiodły polaryzacji rozwoju według dwóch porządków. Mianowicie: 1) zróżnicowania regionów w relacji wschód zachód (granica przebiega między Mazowszem a Wielkopolską) oraz 2) centrum peryferie w układzie regionalnym (wojewódzkim). 11
12 synteza.qxd 9/15/2016 6:26 AM Page 12 MR OW bardzo wysoka wysoka przeciętna niska bardzo niska klasa przedziały równoliczne Rysunek 4. Poziom rozwoju społeczno-gospodarczego według MROW 2014 Źródło: opracowanie własne. Przeprowadzona w badaniu MROW 2016 analogiczna procedura określenia poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego potwierdza trendy przestrzenne opisane dwa lata wcześniej (rys. 5.). Wskazuje tym samym, że nadal kluczowe znaczenie mają dwa czynniki różnicujące układ przestrzenny obszarów wiejskich. 1. Jest to czynnik historyczny, związany z dawnymi granicami rozbiorowymi i z okresu międzywojennego. Ukształtowana struktura gospodarcza w gminach Polski centralnej i wschodniej wykazuje silną inercyjność i nadal utrzymuje się stosunkowo monofunkcyjny jej charakter. 2. Czynnik związany z lokalizacją względem ośrodków regionalnych. Można to zaobserwować na terenie całego kraju. Jednak szczególnie rozległy jest rejon oddziaływania miast na sąsiednie obszary wiejskie m.in. w przypadku Warszawy, Poznania, Wrocławia, Gdańska. Rysuje się on na osi centrum peryferie, a wyraża w podziale obszarów wiejskich na: strefy centralne (podmiejskie, których zasięg jest zależny od wielkości ośrodka, jego roli, jaką odgrywa w strukturze osadniczej i pozycji w krajowym układzie administracyjno-gospodarczym), 12
13 9/15/2016 6:26 AM Page 13 MR OW bardzo wysoka wysoka przeciętna niska bardzo niska przedziały równoliczne klasa synteza.qxd Rysunek 5. Poziom rozwoju społeczno-gospodarczego według MROW 2016 Źródło: opracowanie własne. strefy peryferyjne położone z dala od dużych miast, często wzdłuż granic województw, strefy pośrednie stanowiące continuum między strefą centralną i peryferyjną. Na układ ten wpływają dodatkowo takie czynniki, jak sieć komunikacyjna, istnienie kompleksów leśnych, sieć wodna, atrakcyjność turystyczna, przejścia graniczne itp. Trzeba tu także zwrócić uwagę, że w badanym okresie większość gmin pozostawała nadal w tej samej klasie określającej poziom rozwoju (tab. 1.). Średnio po 10% jednostek zmieniało klasę oceny w górę i w dół. Okres dzielący I i II etap badań jest bardzo krótki (dwa lata), a zatem nieuzasadnione byłoby oczekiwanie, że w tym czasie nastąpiły już istotne zmiany przestrzennego rozkładu pięciu klas poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego wsi. Podobieństwo rozkładów na przywołanych dwóch mapach poziomu rozwoju jest w gruncie rzeczy mylące, bo posługujemy się na nich pięcioma relatywnie szerokimi przedziałami (równolicznymi, liczącymi po 434 jednostki). Dostrzegalne różnice między mapami w rzeczywistości dotyczą tylko tych gmin, które, zmieniając swoją pozycję w szeregu rangowym, jednocześnie zmieniały przedział klasy na mapie. W praktyce oznacza to, że zarówno w badaniu MROW 2014 i MROW 2016 znajdowały się blisko kon- 13
14 synteza.qxd 9/15/2016 6:27 AM Page 14 wencjonalnej granicy przedziału. Uzyskane rezultaty badań mają jednak duże znaczenie. Zarówno dla diagnozy rzeczywistości, jak i dla weryfikacji założeń metodologicznych. Tabela 1. Rozkład procentowy gmin według przedziału poziomu rozwoju w badaniach MROW 2014 i MROW 2016 Rok i klasa poziomu MROW 2016 bardzo niski niski przeciętny wysoki bardzo wysoki Razem bardzo niski MROW 2014 niski przeciętny wysoki bardzo wysoki Źródło: obliczenia własne. Powtórzone w II etapie badań (MROW 2016) obliczenia poziomu rozwoju społeczno- -gospodarczego według ustalonej procedury potwierdzają wnioski sformułowane w I etapie badań. Do najważniejszych, wskazujących na różnorodność obszarów wiejskich, należą te określające, że: wysokiemu poziomowi rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich sprzyja bardzo silnie korzystanie z renty położenia względem dużych miast i ich rynków, w tym rynku pracy; rozwój o charakterze wielofunkcyjnym obszarów wiejskich, nawet położonych z dala od ośrodków miejskich, pozwala osiągać co najmniej przeciętny jego poziom; dominacja rolnictwa tradycyjnego jest czynnikiem niesprzyjającym rozwojowi obszarów wiejskich; wielodochodowość gospodarstw rolnych może, ale nie musi, łączyć się z ograniczeniem funkcji rolniczej. W zależności od tego, czy miejsce rolnictwa zajmują inne funkcje gospodarcze ułatwiające jego przemiany strukturalne (przypadek Wielkopolski), czy rugujące rolnictwo (gminy aglomeracyjne), czy też konserwujące jego strukturę (obszary depopulacyjne, wzrost znaczenia niezarobkowych źródeł utrzymania) może to się łączyć z sukcesem lub jego brakiem pod względem poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego. Opisana wcześniej typologia obszarów wiejskich wykazuje ścisły związek z miarą poziomu rozwoju. Gminy typu 1 szczególnie często charakteryzuje relatywnie bardzo niski poziom rozwoju społeczno-gospodarczego, a wszystkie gminy typu 7 i większość 6 to jednostki względnie bardzo wysoko rozwinięte. Podobnie, większość gmin typu 4 i 5 charakteryzuje relatywnie wysoki poziom rozwoju, natomiast 2 i 3 relatywnie niski. Ponieważ badania przeprowadzane są w interwale dwuletnim, autorzy obawiali się, że zmiany pozycji gmin na skali poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego mogą być bardzo niewielkie i przez to trudne do udokumentowania. Obawy te nie potwierdziły się. Wyniki analizy pokazały, że zróżnicowanie poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich jest fragmentem bardzo dynamicznej obecnie rzeczywistości. 14
15 synteza.qxd 9/15/2016 6:27 AM Page 15 Dynamika rozwoju społeczno-gospodarczego Przyjęto w badaniach założenie, że pozycja gmin w szeregu uporządkowanym zmienia się. Gdy gmina rozwija się w tempie ponadprzeciętnym, to przesuwa się do góry w szeregu, jeśli poniżej przeciętnego w dół. Oczywiście jest to pewne uproszczenie, ale dla celu tej prezentacji nie wchodzimy głębiej w niuanse przeprowadzonych pomiarów statystycznych (szerzej na ten temat w Raporcie MROW 2016, patrz rozdział III [Rosner, Stanny 2016]). W praktyce niemal zawsze pewne gminy przesuwają się w górę skali, więc poprawiają swoją relatywną pozycję, a inne w dół skali czyli tracą ją. Możemy wówczas analizować kwestię mobilności zbioru MROW MROW typ 1 typ 2 typ 3 typ 4 typ 5 typ 6 typ 7 Kolory poszczególnych punktów odpowiadają kolorom nadanym kolejnym typom gmin jak na rysunku 2: typ 1 oznacza gminy z dominacją rolnictwa tradycyjnego, typ 2 gminy z dominacją rolnictwa wielkoobszarowego, typ 3 gminy z przewagą funkcji rolniczej, pośrednie, typ 4 gminy wielodochodowego, rozdrobnionego rolnictwa, typ 5 gminy wielofunkcyjne, wykazujące równowagę sektorów gospodarczych, typ 6 gminy zurbanizowane, wykazujące redukcję funkcji rolniczych, typ 7 gminy silnie zurbanizowane. Rysunek 6. Relatywne pozycje poszczególnych gmin na skali poziomu rozwoju społeczno- -gospodarczego wg badań MROW 2014 i MROW 2016 Źródło: opracowanie własne. Na rysunku 6. punkty odpowiadają poszczególnym gminom i określają ich relatywną pozycję osiągniętego poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego. Wzdłuż osi poziomej zaznaczono pozycję danej gminy według MROW 2014, na osi pionowej MROW Gdyby wszystkie gminy rozwijały się w takim samym tempie, to punkty znajdowałyby się na linii skośnej nachylonej pod kątem 45 stopni. Okazuje się jednak, że większość z nich znalazła się pod lub nad tą linią. Punkty ulokowane nad linią pokazują gminy, których relatywna pozycja się poprawiła, te zaś, które są pod linią traciły ją, tzn. rozwijały się w tempie wolniejszym od przeciętnego. Kolorem kropek oznaczono skupienie 15
16 synteza.qxd 9/15/2016 6:27 AM Page 16 gmin przynależnych do danego typu (zgodnie z wynikami typologii obszarów wiejskich, opracowanej według struktury elementów składowych rozwoju zagadnienie to jest opisane na s. 9). Największe zmiany pozycji w badanym okresie wystąpiły wśród tych jednostek, które lokowały się w centralnej części skali (głównie typy 2 5). Relatywnie najmniejsze zmiany pozycji występowały wśród gmin słabo rozwiniętych (z dominacją rolnictwa tradycyjnego typ 1). MR OW Rysunek 6. pokazuje, że pozycje gmin się zmieniały, zarówno poprawiały, jak i pogarszały, w tym następowały zmiany nawet o jedną pozycję. Jednak odczytanie lokalizacji geograficznej poszczególnych jednostek jest utrudnione, stąd na mapie (rys. 7.) dokonano uogólnienia i zaznaczono zmiany większe niż +/-50 pozycji (próg określony według przyjętego algorytmu szerzej o metodzie w rozdziale III pełnej wersji raportu MROW 2016 [Rosner, Stanny 2016]). Dodatkowo podzielono zbiór gmin poprawiających swoją pozycję na dwa podzbiory: dynamiki ponadprzeciętnej i dynamicznego rozwoju. Analogicznie, gminy pogarszające relatywną dynamiczny rozwój (> 100 pozycji) [278 gmin] dynamika ponadprzeciętna ( pozycji) [286 gmin] dynamika rozwoju przeciętna (+/- 50 pozycji) [1048 gmin] dynamika poniżej przeciętnej ( pozycji) [273 gminy] relatywnie wolny rozwój (< -100 pozycji) [288 gmin] Rysunek 7. Zmiany pozycji gmin na skali poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego Źródło: opracowanie własne MROW 2014 i MROW
17 synteza.qxd 9/15/2016 6:28 AM Page 17 pozycję podzielono na rozwijające się z dynamiką poniżej przeciętnej i relatywnie wolnego rozwoju. Powstaje pytanie, czym charakteryzują się gminy rozwijające się w tempie ponadprzeciętnym, a czym te, których rozwój jest relatywnie wolny (poniżej przeciętnego). Czy jest to zależne od ich renty położenia, czy struktury gospodarczej, struktury społecznej, struktury agrarnej, czy od innych jeszcze czynników? Na tym etapie badań, po analizie wyników przedstawionych w MROW 2014 i MROW 2016, można zauważyć następujące prawidłowości: 1. Nie uległy zmianie relatywne pozycje większości gmin położonych w sąsiedztwie największych ośrodków miejskich, takich jak: Warszawa, Kraków, Poznań, Wrocław, Bydgoszcz, Gdańsk, tj. tych, które wykształciły już wyraźne i silne związki z otaczającymi je obszarami wiejskimi. 2. Na granicy regionów, gminy charakteryzujące się relatywnie słabą dynamiką rozwoju, często występują na przemian z tymi, których rozwój jest ponadprzeciętny. 3. Wprawdzie położenie peryferyjne w regionie bardzo często łączy się z relatywnie niskim poziomem rozwoju, to nie musi pociągać za sobą niskiej jego dynamiki. Można natomiast oczekiwać wzrostu zróżnicowania poziomu rozwoju gmin położonych na obszarach peryferyjnych. Dzieje się tak dlatego, że niektórymi z nich zarządzają na tyle aktywne władze lokalne, że potrafią korzystać z możliwości, jakie dają gminom fundusze unijne, a inne mają duże trudności z uzyskaniem (a bywa, że i z wykorzystaniem) środków pozabudżetowych na inwestycje. 100 dynamiczny rozwój dynamika 80 ponadprzeciętna dynamika rozwoju przeciętna 60 dynamika poniżej przeciętnej 40 relatywnie wolny rozwój 20 0 Wielkopolskie Kujawsko-Pomorskie Lubuskie Zachodniopomorskie Pomorskie Dolnośląskie Mazowieckie Lubelskie Podlaskie Warmińsko-Mazurskie Podkarpackie Łódzkie Świętokrzyskie Małopolskie Opolskie Śląskie Rysunek 8. Struktura gmin według tempa rozwoju społeczno-gospodarczego w poszczególnych województwach Źródło: opracowanie własne MROW 2014 i MROW
18 synteza.qxd 9/15/2016 6:28 AM Page 18 Przyglądając się strukturze gmin według tempa rozwoju społeczno-gospodarczego w okresie objętym badaniami, co ilustruje rysunek 8., zauważamy, że w każdym województwie występują gminy, które poprawiły i te, które utraciły relatywną pozycję na skali poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego. Województwa z największym odsetkiem gmin o rozwoju dynamicznym to kujawsko-pomorskie i wielkopolskie. Na drugim biegunie (województw o największym udziale gmin wolno rozwijających się) lokują się łódzkie i świętokrzyskie. Najmniejszy udział gmin o dynamice przeciętnej mają województwa objęte Programem Operacyjnym Polska Wschodnia szczególnie podkarpackie, warmińsko-mazurskie i podlaskie (blisko 1/3 gmin ma rozwój ponadprzeciętny i tyle samo poniżej przeciętnego). Dynamika poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego jest wypadkową pomiaru jedenastu składowych. Zasadne jest więc poszukanie odpowiedzi na pytanie, które czynniki (składowe) odpowiedzialne są w większym, a które w mniejszym stopniu za zmiany na skali poziomu rozwoju? Analiza tych czynników ograniczona została do jedenastu składowych wykorzystanych w projekcie. Określając wpływ poszczególnych składowych na dynamikę rozwoju społeczno-gospodarczego gmin (metodą opisaną w pełnej wersji raportu MROW 2016 w rozdziale III [Rosner, Stanny 2016]), oznaczono takie składowe, jakie podlegają bardzo powolnym zmianom, wykazują dużą odporność nawet na próby sterowania nimi za pomocą bodźców politycznych. W szczególności dużą inercją charakteryzują się struktury agrarne gospodarstw indywidualnych, a w tym struktura obszarowa. Bardzo powolne zmiany występują w procesie dezagraryzacji lokalnej gospodarki, mimo dużych różnic pod tym względem obserwowanych na poziomie województw. Odwrotnie relatywnie duże zróżnicowanie tempa zmian nastąpiło w przypadku takich składowych, jak: problematyka edukacyjna, demograficzna oraz stopień zrównoważenia rynku pracy, co oznacza, że ich wpływ na kształtujący się nowy rozkład przestrzenny był bardzo ważny. Oczywiście okres dwóch lat nie wystarcza, aby rozstrzygnąć, czy jest to trend długotrwały, kształtujący nowe rozkłady przestrzenne, czy też krótkookresowe tendencje związane z wystąpieniem doraźnych bodźców. Jednak analiza sygnalizuje, że w ramach tych składowych dokonują się procesy, które mogą modyfikować znane z wcześniejszych badań rozkłady przestrzenne poziomu rozwoju. 18
19 synteza.qxd 9/15/2016 6:28 AM Page 19 Profile dynamiki rozwoju zróżnicowanie udziału składowych w rozwoju społeczno-gospodarczym Rozwój społeczno-gospodarczy w układzie lokalnym może dokonywać się na różne sposoby. Z reguły są one związane ze specyfiką lokalnych uwarunkowań, co oznacza, że nie istnieje jedna ścieżka rozwoju, po której kroczą wszystkie gminy. Nasuwa to wiele pytań, na niektóre z nich próbowano odpowiedzieć w omawianym projekcie. W szczególności interesujące wydały się dwa z nich: 1) czy istnieją jakieś typowe ścieżki (profile) rozwoju wybierane przez gminy, 2) od czego, od jakich cech gminy zależy profil rozwoju? W tym celu przeprowadzono procedurę statystyczną grupowania gmin w zbiory o podobnej dynamice składowych rozwoju. Zastosowana metoda umożliwiła wyodrębnienie czterech różnych profili dynamiki rozwoju obszarów wiejskich w Polsce, które można zinterpretować w następujący sposób: Profil 1. (skupiający 28% gmin, w których zamieszkuje 25% ludności) ponadprzeciętna dynamika rozwoju składowych społeczno-gospodarczych z wyjątkiem aktywności społecznej i elementów wyposażenia infrastrukturalnego; Profil 2. (skupiający 27% gmin, w których zamieszkuje 30% ludności) relatywnie wolna dynamika przemian w sektorze pozarolniczym, poprawa dostępności przestrzennej i aktywności społecznej; Profil 3. (skupiający 25% gmin, w których zamieszkuje 24% ludności) brak równowagi na rynku pracy, niekorzystne zmiany demograficzne, poprawa w zakresie edukacji; Profil 4. (skupiający 20% gmin, w których zamieszkuje 21% ludności) względnie powolna dezagraryzacja gospodarki lokalnej, przy jednoczesnym równoważeniu rynku pracy i poprawie warunków mieszkaniowych, ale niskiej zdolności gmin do kreowania dochodów. Wyniki tej analizy zostały przedstawione na mapie uwidoczniającej rozkład przestrzenny gmin według profili dynamiki rozwoju społeczno-gospodarczego (rys. 9.). Znakomita część gmin zaliczonych do rozwijających się według wzorca określonego jako profil 4 (czerwony) zlokalizowana jest w Polsce południowo-wschodniej, na wschód od linii łączącej Suwałki i Opole. Na zachód od tej umownej linii gminy profilu 4 pojawiają się na mapie rzadko, przy czym nigdzie nie tworzą większych skupień. Największe skupisko tego rodzaju gmin występuje w Polsce południowo-wschodniej, na terenach dawnej Galicji, a więc w rejonie silnie rozdrobnionego rolnictwa wielodochodowego, a także na tzw. ścianie wschodniej, zwłaszcza jej północnej części rejonie silnie depopulacyjnym. Gminy rozwijające się według profilu 1 (żółty) dominują w północno-zachodniej części kraju, na zachód od wspomnianej linii Suwałki Opole, jednak poza obszarami podmiejskimi. Jest ich relatywnie bardzo mało w Polsce południowo-wschodniej, gdzie rozproszone są nierównomiernie (mozaikowo). 19
20 synteza.qxd 9/15/2016 6:28 AM Page 20 relatywnie ponadprzeciętna dynamika rozwoju składowych społeczno-gospodarczych z wyjątkiem aktywności społecznej i elementów wyposażenia infrastrukturalnego (profil 1) relatywnie wolna dynamika przemian w sektorze pozarolniczym, poprawa dostępności przestrzennej i aktywności społecznej (profil 2) brak równowagi na rynku pracy, niekorzystne zmiany demograficzne, poprawa w zakresie edukacji (profil 3) względnie powolna dezagraryzacja gospodarki lokalnej, przy jednoczesnym równoważeniu rynku pracy i poprawie warunków mieszkaniowych, ale niskiej zdolności gmin do kreowania dochodów (profil 4) Rysunek 9. Rozkład przestrzenny gmin według profilu dynamiki rozwoju społeczno-gospodarczego Źródło: opracowanie własne MROW 2014 i MROW Profile rozwoju 2 (zielony) i 3 (granatowy) pojawiają się na terenie całego kraju i nie wykazują jednoznacznie większej częstotliwości występowania na obszarach o określonej specyfice. Interpretacja ich charakterystyki strukturalnej prowadzi do wniosku, że model wielofunkcyjnej gospodarki lokalnej jest atrakcyjny niezależnie od ukształtowanych wcześniej struktur gospodarczych i społecznych. Autorzy zbadali także, jakie są proporcje występowania wymienionych czterech profili dynamiki rozwoju w układzie wojewódzkim. Prawidłowością jest, że w miarę zmniej- 20
21 synteza.qxd 9/15/2016 6:28 AM Page 21 szania się w regionie udziału gmin o profilu 1 rozwoju wzrasta udział gmin o profilu 4. Stwarza to wrażenie, że profile te (1 i 4) stanowią konkurencyjne względem siebie kierunki rozwoju układu lokalnego. Na początku szeregu znalazły się województwa Polski zachodniej, na końcu wschodniej (rys. 10.) Podkarpackie Małopolskie Podlaskie Lubelskie Śląskie Łódzkie Mazowieckie Świętokrzyskie Opolskie Wielkopolskie Lubuskie Dolnośląskie Warmińsko-Mazurskie Pomorskie Zachodniopomorskie Kujawsko-Pomorskie Objaśnienie kolorów: profil 1 relatywnie ponadprzeciętna dynamika rozwoju składowych społeczno-gospodarczych z wyjątkiem aktywności społecznej i elementów wyposażenia infrastrukturalnego; profil 2 relatywnie wolna dynamika przemian w sektorze pozarolniczym, poprawa dostępności przestrzennej i aktywności społecznej; profil 3 brak równowagi na rynku pracy, niekorzystne zmiany demograficzne, poprawa w zakresie edukacji; profil 4 względnie powolna dezagraryzacja gospodarki lokalnej, przy jednoczesnym równoważeniu rynku pracy i poprawie warunków mieszkaniowych, ale niskiej zdolności gmin do kreowania dochodów. Rysunek 10. Profile dynamiki rozwoju według województw Źródło: opracowanie własne MROW 2014 i MROW Uzyskane wyniki pokazują również wyraźną zależność między typem strukturalnym gminy a wybranymi profilami rozwoju. Blisko 80% gmin podmiejskich/aglomeracyjnych typu 6 i 7 (według typologii obszarów wiejskich) realizuje profil rozwoju 2 (zielony) lub 3 (granatowy). Zaś profil 1 (żółty) objął ponad połowę gmin typu 2, tj. z dominacją rolnictwa wielkoobszarowego (tzw. gmin popegeerowskich). Odwrotnie, ponad połowa gmin zaliczona do typu rozdrobnionego rolnictwa i wielodochodowych gospodarstw domowych typu 4 reprezentuje profil 4 (czerwony) rozwoju. Wprawdzie analizowany materiał pochodzi tylko z dwóch badań MROW 2014 i MROW 2016, to zastosowane w badaniu metody analizy i uzyskane dzięki nim wyniki mimo wszystkich ograniczeń prowadzą do rozpoznania i udokumentowania dokonujących się zmian. Nadal potrzebna jest jednak odpowiedź na dalsze pytanie: w jakim stopniu opisane profile dynamiki rozwoju oznaczają specjalizację gmin w kierunkach wyznaczanych przez posiadane zasoby i ich strukturę i czy służą wyrównywaniu lokalnych deficytów? 21
22 synteza.qxd 9/15/2016 6:28 AM Page 22 Stopień dezagraryzacji gospodarki lokalnej MR OW bardzo wysoka wysoka przeciętna niska bardzo niska przedziały równoliczne klasa Rysunek 11. Syntetyczna miara dezagraryzacji gospodarki lokalnej Źródło: opracowanie własne MROW Przez dezagraryzację rozumie się w tym projekcie wzrost znaczenia pozarolniczych źródeł utrzymania mieszkańców obszarów wiejskich, a więc odchodzenie od dominacji funkcji rolniczej w strukturze gospodarczej. Dwa czynniki decydują o przestrzennym zróżnicowaniu stopnia dezagraryzacji lokalnych struktur gospodarczych: położenie względem dużego lub średniej wielkości miasta oraz czynnik historyczny, związany z okresem rozbiorów. Te same dwa czynniki obserwowane były w I etapie realizacji projektu i omówione w publikacji zawierającej jego rezultaty. Rozkład przestrzenny poziomu dezagraryzacji obszarów wiejskich w kraju jest bardzo zróżnicowany i w badanym okresie uległ niewielkim zmianom. Szczególnie bardzo niska dynamika dezagraryzacji, wskazująca na powolny rozwój, wystąpiła w gminach województw podkarpackiego i świętokrzyskiego. Relatywnie dynamiczny proces dezagraryzacji zaobserwowano w gminach województw wielkopolskiego i kujawsko-pomorskiego, w których jej poziom już wcześniej był stosunkowo wysoki.
23 9/15/2016 6:30 AM Page 23 Korzystne zmiany obserwuje się w rejonach występowania rolnictwa wielkoobszarowego, głównie na terenach, gdzie przeprowadzono restrukturyzację rolnictwa państwowego (typ 2 według typologii obszarów wiejskich) oraz w rejonie relatywnie zaawansowanych przemian w kierunku wielofunkcyjności, przede wszystkim w Wielkopolsce i na Dolnym Śląsku (typ 5). Gminy tych typów osiągają inny poziom zaawansowania procesów dezagraryzacji, typu 2 niższy, a typu 5 wyższy, ale w obu obserwuje się tendencję do rozwoju w tempie wyższym od przeciętnego w całym kraju. Dynamika dezagraryzacji gospodarki lokalnej jest zróżnicowana pod względem regionalnym. Większość gmin o wysokiej i bardzo wysokiej dynamice przemian występuje w Polsce północno-zachodniej. Natomiast większość gmin o powolnym przebiegu tego procesu w Polsce południowo-wschodniej. Granica między tymi wielkimi obszarami przebiega na linii łączącej Suwałki z Opolem. MR OW synteza.qxd dynamiczny rozwój (> 60 pozycji) [250 gmin] dynamika ponadprzeciętna (30 60 pozycji) [307 gmin] dynamika rozwoju przeciętna (+/- 30 pozycji) [1074 gminy] dynamika poniżej przeciętnej ( pozycji) [249 gmin] relatywnie wolny rozwój (< -60 pozycji) [275 gmin] Rysunek 12. Zmiany pozycji gmin na skali dezagraryzacji gospodarki lokalnej Źródło: opracowanie własne MROW 2014 i MROW
24 synteza.qxd 9/15/2016 6:30 AM Page 24 Problematyka demograficzna MR OW bardzo wysoka wysoka przeciętna niska bardzo niska przedziały równoliczne klasa Rysunek 13. Syntetyczna miara oceny sytuacji demograficznej Źródło: opracowanie własne MROW Przemiany demograficzne są wskaźnikiem wielu ważnych procesów społecznych i gospodarczych trudnych do bezpośredniego zbadania. Najbardziej niekorzystne struktury ludnościowe ukształtowały się w rejonie wschodnim i centralnym kraju, poza obszarami położonymi w sąsiedztwie ośrodków regionalnych. Są to tereny, z których migrują mieszkańcy, charakteryzujące się wysokim udziałem osób w wieku poprodukcyjnym, relatywnym niedostatkiem młodych kobiet oraz stosunkowo niewielką liczbą dzieci. Są to również obszary wypłukane z osób dobrze wykształconych, przedsiębiorczych (w rozumieniu względnie łatwego podejmowania decyzji życiowych, także obarczonych ryzykiem), mających aspiracje poprawy warunków życia. Są to jednocześnie obszary dominacji w strukturze gospodarczej funkcji rolniczej, przy czym rolnictwo to ma charakter rodzinny. Większość z nich charakteryzuje się zmniejszającym się zaludnieniem i określane są jako depopulacyjne. Najkorzystniejsze struktury ludnościowe występują wokół dużych ośrodków miejskich, ale również w południowej części woj. małopolskiego oraz w województwach wielkopolskim i pomorskim. Większość wymienionych subregionów o korzystnych strukturach demograficznych to obszary długotrwałego napływu migracyjnego, często też obszary atrakcyjne pod względem środowiska naturalnego i występowania warunków dla rozwoju funkcji turystycznej, a także wielofunkcyjnie rozwinięte gospodarczo.
25 9/15/2016 6:30 AM Page 25 Wysoka dynamika w porównaniu do pozostałych dziesięciu składowych poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego wskazuje na pogłębianie się zróżnicowań demograficznych. Jest to powiązane w znacznym stopniu z migracjami ludności. Jeśli potraktować zmiany dokonujące się w strukturach demograficznych jako wskaźnik głębszych zmian gospodarczych, to poprawa sytuacji demograficznej gmin popegeerowskich (rolnictwa wielkoobszarowego, a według typologii obszarów wiejskich typu 2) może wskazywać, że na obszarach tych utrwalają się nowe, korzystne struktury związane z gospodarką rynkową. Stałe pogarszanie się sytuacji demograficznej w gminach z przewagą funkcji rolniczej w strukturze lokalnej gospodarki (typu 1 i 3), może oznaczać, że niekorzystne demograficznie zjawiska obserwowane w gminach peryferyjnych powoli obejmują również pozostałe gminy z dominacją rolnictwa rodzinnego. Dynamika procesów demograficznych potwierdza kształtowanie się nowego układu przestrzennego dwóch rejonów: północno-zachodniego i południowo-wschodniego. Tak jak w przypadku dezagraryzacji, granicę między tymi dwiema częściami kraju tworzy linia Suwałki Opole. Niemal wszystkie gminy znacznie poprawiające sytuację pod względem procesów demograficznych znajdują się po zachodniej stronie tej granicy. W gminach poniżej tej granicy (poza obszarami podmiejskimi) problemy demograficzne narastają. MR OW synteza.qxd dynamiczny rozwój (> 260 pozycji) [263 gminy] dynamika ponadprzeciętna ( pozycji) [282 gminy] dynamika rozwoju przeciętna (+/- 130 pozycji) [1094 gminy] dynamika poniżej przeciętnej ( pozycji) [264 gminy] relatywnie wolny rozwój (< -260 pozycji) [270 gmin] Rysunek 14. Zmiany pozycji gmin na skali charakteryzującej sytuację demograficzną Źródło: opracowanie własne MROW 2014 i MROW
26 synteza.qxd 9/15/2016 6:31 AM Page 26 Zrównoważenie rynku pracy MR OW bardzo wysoka wysoka przeciętna niska bardzo niska przedziały równoliczne klasa Rysunek 15. Syntetyczna miara zrównoważenia lokalnego rynku pracy Źródło: opracowanie własne MROW Na wsi można wyróżnić dwie grupy ludności: 1) powiązaną z gospodarstwem rolnym, tzn. ludność rolniczą, i 2) nieposiadającą gospodarstwa rolnego, tzn. ludność bezrolną. Bezrobocie w formie jawnej występuje głównie wśród ludności bezrolnej, w gospodarstwach domowych rolników znacznie większą rolę odgrywa bezrobocie w formie ukrytej (przerosty zatrudnienia rolniczego, inaczej przeludnienie agrarne). Relatywnie najkorzystniejsza sytuacja w zakresie rynku pracy występuje w Wielkopolsce, a więc w regionie o zaawansowanym wielofunkcyjnym rozwoju gospodarki lokalnej. Ale również względnie korzystna sytuacja dotyczy części woj. podlaskiego, charakteryzującej się długotrwałym odpływem migracyjnym młodzieży, wysokimi wskaźnikami starości demograficznej oraz niską gęstością zaludnienia. Prowadzi to do wniosku, że korzystna sytuacja na rynku pracy występuje zarówno wówczas, gdy lokalna struktura gospodarcza daje mieszkańcom możliwość pracy poza rolnictwem, jak i wówczas, gdy procesy demograficzne (zwłaszcza migracje) prowadzą do zmniejszenia lokalnej podaży pracy. O ile jednak w pierwszym przypadku następuje rozwój gospodarki lokalnej, to w drugim, choć doraźnie prowadzi również do względnej równowagi, to jednak konserwuje tradycyjne struktury gospodarcze i pośrednio sprzyja stagnacji gospodarczej. Przeciętne tempo zmian pozycji gmin na skali charakteryzującej stopień zrównoważenia lokalnego rynku pracy należy ocenić jako wysokie (porównując dynamikę innych składowych poziomu rozwoju). Jego analiza pozwala na sformułowanie pewnych spostrzeżeń: 1) relatywnie najmniejsze zmiany, zarówno korzystne, jak i niekorzystne, wystąpiły w sąsiedztwie głównych ośrodków miejskich, zwłaszcza wokół Warszawy, Poznania, Gdańska i Wrocławia, a więc w strefach podmiejskich ukształtowanych już i raczej rozległych;
Jak zmienia się polska wieś? Co pokazują badania?
https://www. Jak zmienia się polska wieś? Co pokazują badania? Autor: Beata Kozłowska Data: 14 października 2016 Jakie czynniki mają największy wpływ na to, jak zmienia się polska wieś? Naukowcy stwierdzili,
Bardziej szczegółowoMonitoring rozwoju obszarów wiejskich. Etap II Synteza
Monitoring rozwoju obszarów wiejskich. Etap II Synteza SPIS TREŚCI Wprowadzenie........................................................ 4 Cele i założenia projektu MROW.......................................
Bardziej szczegółowoOcena spójności terytorialnej pod względem infrastruktury technicznej obszarów wiejskich w porównaniu z miastami
Ocena spójności terytorialnej pod względem infrastruktury technicznej obszarów wiejskich w porównaniu z miastami dr hab. Danuta Kołodziejczyk Prof. IERiGŻ-PIB Konferencja IERiGŻ-PIB Strategie dla sektora
Bardziej szczegółowoMo ni to ring roz wo ju ob sza rów wiej skich. Etap III Syn te za
Mo ni to ring roz wo ju ob sza rów wiej skich. Etap III Syn te za SPIS Tre ści Wpro wa dze nie 4 Ce le i metodologia pro jek tu MROW 5 Zróżnicowanie przestrzenne poziomu rozwoju obszarów wiejskich 9 Typologia
Bardziej szczegółowoWybrane zróżnicowania społeczno-gospodarcze i przestrzenne a inteligentny rozwój obszarów wiejskich
Temat II: Polaryzacja społeczna a stabilność ekonomiczna w procesach rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich Zadanie 4203: Przemiany gospodarki wiejskiej a programowanie polityki wobec wsi i rolnictwa Wybrane
Bardziej szczegółowona podstawie opracowania źródłowego pt.:
INFORMACJA O DOCHODACH I WYDATKACH SEKTORA FINASÓW PUBLICZNYCH WOJEWÓDZTWA KUJAWSKO-POMORSKIEGO W LATACH 2004-2011 ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM WYDATKÓW STRUKTURALNYCH na podstawie opracowania źródłowego
Bardziej szczegółowo, , ZRÓŻNICOWANIE OCEN WARUNKÓW ŻYCIA I SYTUACJI GOSPODARCZEJ KRAJU W POSZCZEGÓLNYCH WOJEWÓDZTWACH
CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ SEKRETARIAT ZESPÓŁ REALIZACJI BADAŃ 629-35 - 69, 628-37 - 04 621-07 - 57, 628-90 - 17 UL. ŻURAWIA 4A, SKR. PT.24 00-503 W A R S Z A W A TELEFAX 629-40 - 89 INTERNET: http://www.cbos.pl
Bardziej szczegółowoTab. 8.1. Zróżnicowanie podstawowych wskaźników rozwojowych w grupach miast w skali kraju i województw
8. Grażyna Korzeniak, Katarzyna Gorczyca, Policentryczność rozwoju systemu osadniczego z udziałem miast małych i średnich w kontekście procesów metropolizacji [w] Małe i średnie miasta w policentrycznym
Bardziej szczegółowoRozwody w Polsce w ujęciu regionalnym
Demografia i Gerontologia Społeczna Biuletyn Informacyjny 2013, Nr 4 Piotr Szukalski Instytut Socjologii Uniwersytet Łódzki pies@uni.lodz.pl Rozwody w Polsce w ujęciu regionalnym Fakt, iż ostatnie lata
Bardziej szczegółowoTomasz Wołek SEKCJA ANALIZ EKONOMICZNYCH POLITYKI ROLNEJ FAPA
Tomasz Wołek SEKCJA ANALIZ EKONOMICZNYCH POLITYKI ROLNEJ FAPA Plan prezentacji 1. Pojęcie przedsiębiorczość 2. Dlaczego wsi potrzebne są firmy? 3. Bariery i wyzwania 4. Wybrane charakterystyki wojew. lubelskiego
Bardziej szczegółowoTendencje i zróżnicowanie zatrudnienia w polskim rolnictwie według regionów i typów gospodarstw rolnych Tendencies and diversity of employment in
Rolnictwo i obszary wiejskie Polski i Bułgarii we Wspólnej Polityce Rolnej 2014-2020 i po roku 2020 Tendencje i zróżnicowanie zatrudnienia w polskim rolnictwie według regionów i typów gospodarstw rolnych
Bardziej szczegółowoDepartament Koordynacji Polityki Strukturalnej. Fundusze unijne. a zróżnicowanie regionalne kraju. Warszawa, 27 marca 2008 r. 1
Departament Koordynacji Polityki Strukturalnej Fundusze unijne a zróżnicowanie regionalne kraju Warszawa, 27 marca 2008 r. 1 Proces konwergencji w wybranych krajach UE (zmiany w stosunku do średniego PKB
Bardziej szczegółowoW spisie ludności 2002 ustalano główne i dodatkowe źródło utrzymania dla poszczególnych osób oraz
Źródło: www.stat.gov.pl (GUS) Rozdział V. CHARAKTERYSTYKA EKONOMICZNA LUDNOŚ CI 16. Źródła utrzymania W spisie ludności 2002 ustalano główne i dodatkowe źródło utrzymania dla poszczególnych osób oraz odrębnie
Bardziej szczegółowo, , NASTROJE SPOŁECZNE W NOWYCH WOJEWÓDZTWACH (OD PAŹDZIERNIKA 98 DO STYCZNIA 99) Gdańsk POMORSKIE
CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ SEKRETARIAT ZESPÓŁ REALIZACJI BADAŃ 629-35 - 69, 628-37 - 04 621-07 - 57, 628-90 - 17 UL. ŻURAWIA 4A, SKR. PT.24 00-503 W A R S Z A W A TELEFAX 629-40 - 89 INTERNET: http://www.cbos.pl
Bardziej szczegółowoBADANIA STATYSTYCZNE W ZAKRESIE PLANOWANIA PRZESTRZENNEGO I REWITALIZACJI NA RZECZ POLITYKI SPÓJNOŚCI
BADANIA STATYSTYCZNE W ZAKRESIE PLANOWANIA PRZESTRZENNEGO I REWITALIZACJI NA RZECZ POLITYKI SPÓJNOŚCI Beata Bal-Domańska Urząd Statystyczny we Wrocławiu PLAN WYSTĄPIENIA 1. Planowanie przestrzenne jako
Bardziej szczegółowoZachodniopomorskie rolnictwo w latach
Arkadiusz Malkowski Wydział Ekonomiczny Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie Zachodniopomorskie rolnictwo w latach 2007-2017 16.10.2017 ROLNICTWO W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM
Bardziej szczegółowoKwatery prywatne w przestrzeni turystycznej Polski
Kwatery prywatne w przestrzeni turystycznej Polski Maria Bednarek-Szczepańska Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania Polska Akademia Nauk Procesy rozwoju usług noclegowych w okresie transformacji
Bardziej szczegółowoPlan prezentacji WPR polityką ciągłych zmian
WPR polityką zmian Plan prezentacji WPR polityką ciągłych zmian Europejski Model Rolnictwa Rola rolnictwa i obszarów wiejskich w Polsce i na świecie Zmiany skutkiem WPR: zmiany zachodzące w rolnictwie
Bardziej szczegółowoWsparcie na infrastrukturę wiejską w ramach PROW 2014-2020
Wsparcie na infrastrukturę wiejską w ramach PROW 2014-2020 Działania PROW 2014-2020 bezpośrednio ukierunkowane na rozwój infrastruktury: Podstawowe usługi i odnowa wsi na obszarach wiejskich Scalanie gruntów
Bardziej szczegółowoOPRACOWANIE STRATEGII ROZWOJU OBSZARU METROPOLITALNEGO DO 2030 ROKU. Rola małych miast i obszarów wiejskich w rozwoju OM
OPRACOWANIE STRATEGII ROZWOJU OBSZARU METROPOLITALNEGO DO 2030 ROKU Rola małych miast i obszarów wiejskich w rozwoju OM Jerzy Bański Konrad Czapiewski 1 PLAN PREZENTACJI/WARSZTATÓW 1. ZAŁOŻENIA I CELE
Bardziej szczegółowoZAPEWNIENIE EKONOMICZNEJ SAMOWYSTARCZALNOŚCI ŻYWNOŚCIOWEJ GŁÓWNYM ZADANIEM POLSKIEGO ROLNICTWA NA CAŁY XXI w.
VI PROF. DR HAB. INŻ. WALDEMAR MICHNA MGRINŻ. DANUTA LIDKĘ DR INŻ. DOMINIK ZALEWSKI ZAPEWNIENIE EKONOMICZNEJ SAMOWYSTARCZALNOŚCI ŻYWNOŚCIOWEJ GŁÓWNYM ZADANIEM POLSKIEGO ROLNICTWA NA CAŁY XXI w. Redakcja
Bardziej szczegółowoDziałalność badawcza i rozwojowa w Polsce w 2012 r.
GŁÓWNY URZĄD STATYSTYCZNY Urząd Statystyczny w Szczecinie Warszawa, październik 2013 r. Informacja sygnalna WYNIKI BADAŃ GUS Działalność badawcza i rozwojowa w Polsce w 2012 r. Wprowadzenie Niniejsza informacja
Bardziej szczegółowoOcena sytuacji demograficznej Gdańska ze szczególnym uwzględnieniem jednostki pomocniczej Wrzeszcz Górny
Dr Krzysztof Szwarc Ocena sytuacji demograficznej Gdańska ze szczególnym uwzględnieniem jednostki pomocniczej Wrzeszcz Górny Gdańsk 2011 Po transformacji gospodarczej nastąpiły w Polsce diametralne zmiany
Bardziej szczegółowoPełen zestaw raportów będzie wkrótce dostępny na naszej
Rynek ziemi rolnej w Polsce w latach 24 28 Przedstawiamy Państwu raport dotyczący rynku ziemi rolniczej w Polsce w latach 24 28. Raport podsumowuje serię 16 analiz realizowanych przez nas od końca 27 roku
Bardziej szczegółowoEuropejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich. Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich
Wpływ Programu na lata 007-01 na zmiany zachodzące w rolnictwie i na obszarach wiejskich Realizacja Programu na lata 007-01, zmiany zachodzące w rolnictwie i na obszarach wiejskich oraz przyszłość WPR
Bardziej szczegółowoDochody i wydatki sektora finansów publicznych w województwie podkarpackim
Dochody i wydatki sektora finansów publicznych w województwie podkarpackim Rzeszów, Październik 2013 I. DOCHODY 1 A: Podsektor centralny 1) obecnie województwo przekazuje dochód do sektora finansów publicznych
Bardziej szczegółowo2020 dokąd zmierzamy, czyli o największych wyzwaniach rozwoju
2020 dokąd zmierzamy, czyli o największych wyzwaniach rozwoju Jarosław Pawłowski Podsekretarz Stanu Ministerstwo Rozwoju Regionalnego I Forum Gospodarcze Podregionu Nadwiślańskiego 22 października 2010
Bardziej szczegółowoMonitoring rozwoju obszarów wiejskich. Etap I Przestrzenne zróżnicowanie poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich w 2010 roku
01_wstep.qxd 2014-06-09 00:07 Page 1 Monitoring rozwoju obszarów wiejskich. Etap I Przestrzenne zróżnicowanie poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich w 2010 roku (wersja pełna) 01_wstep.qxd
Bardziej szczegółowoGospodarka rolna na obszarach o rozdrobnionej strukturze agrarnej
Gospodarka rolna na obszarach o rozdrobnionej strukturze agrarnej Dr inż. Marta Czekaj Prof. dr hab. Janusz Żmija Uniwersytet Rolniczy im. Hugona Kołłątaja w Krakowie Wydział Rolniczo-Ekonomiczny Instytut
Bardziej szczegółowoOsoby powyżej 50 roku życia na rynku pracy Sytuacja w województwie zachodniopomorskim. Zachodniopomorskie Regionalne Obserwatorium Terytorialne
Zachodniopomorskie Regionalne Obserwatorium Terytorialne Analizy i informacje Osoby powyżej 50 roku życia na rynku pracy Sytuacja w województwie zachodniopomorskim Biuro Programowania Rozwoju Wydział Zarządzania
Bardziej szczegółowo06_r05.qxd :17 Page 223
06_r05.qxd 2014-06-09 01:17 Page 223 Typologia obszarów wiejskich pod względem struktury składowych osiągniętego rozwoju społeczno-gospodarczego Prezentowane w niniejszej publikacji wyniki I etapu wieloletniego
Bardziej szczegółowoRola kobiet w rolnictwie i na obszarach wiejskich badania ankietowe IERiGŻ-PIB
Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej-Państwowy Instytut Badawczy Rola kobiet w rolnictwie i na obszarach wiejskich badania ankietowe IERiGŻ-PIB dr hab. Agnieszka Wrzochalska prof. IERiGŻ-PIB
Bardziej szczegółowoS T U D I A I R A P O R T Y IUNG - PIB. Jan Jadczyszyn, Piotr Koza. Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa - Państwowy Instytut Badawczy w Puławach
S T U D I A I R A P O R T Y IUNG - PIB ZESZYT 27(1) 2011 9 Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa - Państwowy Instytut Badawczy w Puławach PROGRAM ROLNOŚRODOWISKOWY I ZALESIENIA NA OBSZARACH PROBLEMOWYCH
Bardziej szczegółowoKoncepcja systemowego wsparcia przedsiębiorczości na obszarach wiejskich Opinie, wnioski i rekomendacje
Koncepcja systemowego wsparcia przedsiębiorczości na obszarach wiejskich Opinie, wnioski i rekomendacje Dr inż. Paweł Chmieliński Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej Państwowy Instytut
Bardziej szczegółowoSystem monitorowania realizacji strategii rozwoju. Andrzej Sobczyk
System monitorowania realizacji strategii rozwoju Andrzej Sobczyk System monitorowania realizacji strategii rozwoju Proces systematycznego zbierania, analizowania publikowania wiarygodnych informacji,
Bardziej szczegółowoCharakterystyka przedsiębiorstw transportu samochodowego w Polsce w latach
Logistyka - nauka Krystyna Bentkowska-Senator, Zdzisław Kordel Instytut Transportu Samochodowego w Warszawie Charakterystyka przedsiębiorstw transportu samochodowego w Polsce w latach 2007-2010 Pozytywnym
Bardziej szczegółowoWpływ Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013 na zmiany zachodzące w rolnictwie i na obszarach wiejskich
Wpływ Programu na lata 2007-2013 na zmiany zachodzące w rolnictwie i na obszarach wiejskich Realizacja Programu na lata 2007-2013, zmiany zachodzące w rolnictwie i na obszarach wiejskich oraz przyszłość
Bardziej szczegółowoOPRACOWANIE STRATEGII ROZWOJU OBSZARU METROPOLITALNEGO DO 2030 ROKU
OPRACOWANIE STRATEGII ROZWOJU OBSZARU METROPOLITALNEGO DO 2030 ROKU Rola małych miast i obszarów wiejskich w rozwoju obszaru metropolitalnego Prof. dr hab. Jerzy Bański Dr Konrad Czapiewski Plan Wprowadzenie
Bardziej szczegółowoWpływ funduszy europejskich perspektywy finansowej 2007-2013 na rozwój społeczno-gospodarczy Polski Wschodniej. Andrzej Regulski 28 września 2015 r.
Wpływ funduszy europejskich perspektywy finansowej 2007-2013 na rozwój społeczno-gospodarczy Polski Wschodniej Andrzej Regulski 28 września 2015 r. moduł 1 moduł 2 moduł 3 Analiza zmian społecznogospodarczych
Bardziej szczegółowoEmerytury nowosystemowe wypłacone w grudniu 2018 r. w wysokości niższej niż wysokość najniższej emerytury (tj. niższej niż 1029,80 zł)
Emerytury nowosystemowe wypłacone w grudniu 18 r. w wysokości niższej niż wysokość najniższej emerytury (tj. niższej niż 9,8 zł) DEPARTAMENT STATYSTYKI I PROGNOZ AKTUARIALNYCH Warszawa 19 1 Zgodnie z art.
Bardziej szczegółowoZróżnicowanie przestrzenne rozwoju społeczno-gospodarczego polskiej wsi i tendencje jego zmian
KANCELARIA SENATU BIURO ANALIZ I DOKUMENTACJI Dział Analiz i Opracowań Tematycznych Zróżnicowanie przestrzenne rozwoju społeczno-gospodarczego polskiej wsi i tendencje jego zmian OPINIE I EKSPERTYZY OE-148
Bardziej szczegółowoZróżnicowanie wyników egzaminu maturalnego z geografii na poziomie podstawowym w latach
dr Mariola Tracz Akademia Pedagogiczna w Krakowie Uczenie się i egzamin w oczach nauczyciela Zróżnicowanie wyników egzaminu maturalnego z geografii na poziomie podstawowym w latach 2005-2008 Wprowadzenie
Bardziej szczegółowoInstytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa - Państwowy Instytut Badawczy. Stanisław Krasowicz. Puławy, 2008
Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa - Państwowy Instytut Badawczy GŁÓWNE UWARUNKOWANIA KONKURENCYJNOŚCI POLSKIEGO ROLNICTWA Stanisław Krasowicz Puławy, 2008 Polska to kraj: o stosunkowo dużym potencjale
Bardziej szczegółowoII. BUDOWNICTWO MIESZKANIOWE
II. BUDOWNICTWO MIESZKANIOWE 1. Mieszkania oddane do eksploatacji w 2007 r. 1 Według danych Głównego Urzędu Statystycznego, w Polsce w 2007 r. oddano do użytku 133,8 tys. mieszkań, tj. o około 16% więcej
Bardziej szczegółowoPrezentacja założeń i wyników projektu Z instytucji do rodziny
Prezentacja założeń i wyników projektu Z instytucji do rodziny Maciej Bukowski Warszawa, 29 maja 2018. Plan wystąpienia 1. Informacja o projekcie. 2. Prezentacja wybranych wniosków z analizy ilościowej.
Bardziej szczegółowoWpływ wsparcia unijnego dla wsi i rolnictwa na rozwój województw. dr hab. Katarzyna Zawalińska
Wpływ wsparcia unijnego dla wsi i rolnictwa na rozwój województw 19 czerwca 2012, Kraków dr hab. Katarzyna Zawalińska Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa, Polska Akademia Nauk (IRWiR PAN) Struktura prezentacji
Bardziej szczegółowoINFORMACJA O SYTUACJI NA RYNKU PRACY W POWIECIE OPOLSKIM I MIEŚCIE OPOLU ZA ROK 2002
POWIATOWY URZĄD PRACY W OPOLU ul. mjr Hubala 21, 45-266 Opole tel. 44 22 929, fax 44 22 928, e-mail: opop@praca.gov.pl INFORMACJA O SYTUACJI NA RYNKU PRACY W POWIECIE OPOLSKIM I MIEŚCIE OPOLU ZA ROK 2002
Bardziej szczegółowoMinimum egzystencji w układzie przestrzennym w 2016 r. omówienie danych
INSTYTUT PRACY I SPRAW SOCJALNYCH INSTITUTE OF LABOUR AND SOCIAL STUDIES Warszawa, 2 czerwca 2017 r. Minimum egzystencji w układzie przestrzennym w 2016 r. omówienie danych Do szacunków minimum egzystencji
Bardziej szczegółowoPlan prezentacji. 1. Czym jest dywersyfikacja i dlaczego rolnicy powinni dywersyfikować źródła dochodów? 2. Charakterystyka o wojew.
Tomasz Wołek Plan prezentacji 1. Czym jest dywersyfikacja i dlaczego rolnicy powinni dywersyfikować źródła dochodów? 2. Charakterystyka o wojew. świętokrzyskiego 3. Co wpływa na wysokość dochodów? 4. Podsumowanie
Bardziej szczegółowoWłączeni w rozwój wsparcie rodziny i podnoszenia kwalifikacji zawodowych w kontekście potrzeb gospodarki regionu pomorskiego
Włączeni w rozwój wsparcie rodziny i podnoszenia kwalifikacji zawodowych w kontekście potrzeb gospodarki regionu pomorskiego Gdańsk, 31 marca 2017 r. Projekt współfinansowany z Europejskiego Funduszu Społecznego
Bardziej szczegółowo1. Analiza wskaźnikowa... 3 1.1. Wskaźniki szczegółowe... 3 1.2. Wskaźniki syntetyczne... 53 1.2.1.
Spis treści 1. Analiza wskaźnikowa... 3 1.1. Wskaźniki szczegółowe... 3 1.2. Wskaźniki syntetyczne... 53 1.2.1. Zastosowana metodologia rangowania obiektów wielocechowych... 53 1.2.2. Potencjał innowacyjny
Bardziej szczegółowoRECENZjA KSIĄżKI rozwój regionalny w POLScE. raport 2009
Recenzja książki Rozwój regionalny w Polsce. Raport 2009 Przedstawiony raport dotyczy trendów rozwojowych i zmian w zróżnicowaniu poziomu rozwoju województw w kluczowych obszarach życia społecznego i gospodarczego,
Bardziej szczegółowoPROGNOZA DEMOGRAFICZNA NA LATA DLA WOJEWÓDZTWA WARMIŃSKO-MAZURSKIEGO
PROGNOZA DEMOGRAFICZNA NA LATA 214-25 DLA WOJEWÓDZTWA WARMIŃSKO-MAZURSKIEGO Niniejsza informacja została opracowana na podstawie prognozy ludności na lata 214 25 dla województw (w podziale na część miejską
Bardziej szczegółowoSynteza wyników pomiaru ruchu na drogach wojewódzkich w 2010 roku
Synteza wyników pomiaru ruchu na drogach wojewódzkich w 2010 roku Opracował: mgr inż. Krzysztof Opoczyński Transprojekt-Warszawa Sp. z o.o. SPIS TREŚCI 1. Wstęp 2 2. Obciążenie ruchem sieci dróg wojewódzkich
Bardziej szczegółowoSzanse rozwoju gospodarczego Województwa Świętokrzyskiego w perspektywie realizacji RPOWŚ na lata Kielce, kwiecień 2008 r.
Szanse rozwoju gospodarczego Województwa Świętokrzyskiego w perspektywie realizacji RPOWŚ na lata 2007-2013 Kielce, kwiecień 2008 r. Problemy ograniczające rozwój Województwa Świętokrzyskiego Problemy
Bardziej szczegółowoPOWIERZCHNIA UŻYTKÓW ROLNYCH WEDŁUG WOJEWÓDZTW. Województwo
ROLNICTWO POMORSKIE NA TLE KRAJU W LICZBACH INFORMACJE OGÓLNE (Źródło informacji ROCZNIK STATYSTYCZNY ROLNICTWA 2015 Głównego Urzędu Statystycznego opublikowany 15 stycznia 2016 r.) POWIERZCHNIA UŻYTKÓW
Bardziej szczegółowoPOWIERZCHNIA UŻYTKÓW ROLNYCH WEDŁUG WOJEWÓDZTW. Województwo
ROLNICTWO POMORSKIE NA TLE KRAJU W LICZBACH INFORMACJE OGÓLNE (Źródło informacji ROCZNIK STATYSTYCZNY ROLNICTWA 2016 Głównego Urzędu Statystycznego opublikowany 15 stycznia 2017 r.) POWIERZCHNIA UŻYTKÓW
Bardziej szczegółowoPrezentacja wyników projektu. Edycja 2011/2012
Prezentacja wyników projektu Edycja 2011/2012 Warszawa Czerwiec 2012 O Instytucie Agroenergetyki Instytut Agroenergetyki Powstał w 2010 r. Prowadzi działalność naukową w dziedzinie OŹE Jest koordynatorem
Bardziej szczegółowoDrugie domy szansa na ocalenie wsi zanikających?
Drugie domy szansa na ocalenie wsi zanikających? Monika Wesołowska Zakład Geografii Społeczno-Ekonomicznej Wydział Nauk o Ziemi i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytet Marii Curie Skłodowskiej w Lublinie
Bardziej szczegółowoZAKRES LOKALNYCH DOKUMENTÓW STRATEGICZNYCH
ZAKRES LOKALNYCH DOKUMENTÓW STRATEGICZNYCH WIELKOPOLSKIE REGIONALNE FORUM TERYTORIALNE Spotkanie subregionalne, Poznań, 21 czerwca 2018 r. Oddział Planowania Strategicznego DPR Metodyka opracowania 80
Bardziej szczegółowoZAŁĄCZNIK NR 4 DELIMITACJA RADOMSKIEGO OBSZARU FUNKCJONALNEGO
ZAŁĄCZNIK NR 4 DELIMITACJA RADOMSKIEGO OBSZARU FUNKCJONALNEGO STRESZCZENIE OPRACOWANA PRZEZ MAJ 2014, GDAŃSK Spis treści Wprowadzenie... 2 Definicja ROF... 2 Określenie szczegółowego kontekstu przestrzennego
Bardziej szczegółowoEuropejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa inwestująca w obszary wiejskie. Projekt opracowany przez Wielkopolskie
Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa inwestująca w obszary wiejskie. Projekt opracowany przez Wielkopolskie Stowarzyszenie Sołtysów. Projekt współfinansowany ze środków
Bardziej szczegółowoPodsumowanie wyników GPR 2015 na zamiejskiej sieci dróg wojewódzkich
Podsumowanie wyników GPR 2015 na zamiejskiej sieci dróg wojewódzkich Autor: Krzysztof Opoczyński Warszawa, maj 2016 Spis treści 1. Wstęp... 3 2. Obciążenie ruchem sieci dróg wojewódzkich w 2015 roku...
Bardziej szczegółowoDziałalność badawcza i rozwojowa w Polsce w 2013 r. Główne wnioski
GŁÓWNY URZĄD STATYSTYCZNY Urząd Statystyczny w Szczecinie Warszawa, listopad 2014 r. Informacja sygnalna WYNIKI BADAŃ GUS Główne wnioski Wartość nakładów wewnętrznych 1 ogółem na działalność badawczo-rozwojową
Bardziej szczegółowoWyzwania strategiczne stojące przed obszarami wiejskimi
Posiedzenie Zespołu Wojewódzkiego analizującego szanse i zagrożenia oraz potencjalne kierunki rozwoju obszarów wiejskich Wyzwania strategiczne stojące przed obszarami wiejskimi dr Ryszard Zarudzki Podsekretarz
Bardziej szczegółowoCHARAKTERYSTYKA OBSZARÓW PRZYGRANICZNYCH PRZY ZEWNĘTRZNEJ GRANICY UNII EUROPEJSKIEJ NA TERENIE POLSKI
GŁÓWNY URZĄD STATYSTYCZNY URZĄD STATYSTYCZNY W RZESZOWIE Informacja sygnalna Warszawa Rzeszów, 30 marca 2012 r. CHARAKTERYSTYKA OBSZARÓW PRZYGRANICZNYCH PRZY ZEWNĘTRZNEJ GRANICY UNII EUROPEJSKIEJ NA TERENIE
Bardziej szczegółowoRegionalne uwarunkowania produkcji rolniczej w Polsce. Stanisław Krasowicz Jan Kuś Warszawa, Puławy, 2015
Regionalne uwarunkowania produkcji rolniczej w Polsce Stanisław Krasowicz Jan Kuś Warszawa, Puławy, 2015 Hipoteza 1. Zasoby czynników produkcji (ziemi, pracy, kapitału) wyznaczają potencjał produkcyjny
Bardziej szczegółowoKlasówka po gimnazjum język polski
Klasówka po gimnazjum język polski Rok 2005 Raport zbiorczy Opracowano w: Gdańskiej Fundacji Rozwoju im. Adama Mysiora Informacje ogólne...3 Informacje dotyczące wyników testu...4 2 Informacje ogólne Tegoroczna
Bardziej szczegółowoPRZEMIANY RUCHU NATURALNEGO LUDNOŚCI REGIONÓW PRZYGRANICZNYCH POLSKI, BIAŁORUSI I UKRAINY PO ROKU 2000
Człowiek w przestrzeni zurbanizowanej Maria Soja, Andrzej Zborowski (red.) Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej UJ Kraków 2011, s. 41 53 PRZEMIANY RUCHU NATURALNEGO LUDNOŚCI REGIONÓW PRZYGRANICZNYCH
Bardziej szczegółowo, , STOSUNEK DO RZĄDU I OCENA DZIAŁALNOŚCI INSTYTUCJI POLITYCZNYCH W NOWYCH WOJEWÓDZTWACH
CENTRUM BADANIA OPINII SPOŁECZNEJ SEKRETARIAT ZESPÓŁ REALIZACJI BADAŃ 629-35 - 69, 628-37 - 04 621-07 - 57, 628-90 - 17 UL. ŻURAWIA 4A, SKR. PT.24 00-503 W A R S Z A W A TELEFAX 629-40 - 89 INTERNET: http://www.cbos.pl
Bardziej szczegółowoRYNEK PRACY/ADAPTACYJNOŚĆ ZASOBÓW PRACY W WOJEWÓDZTWIE DOLNOŚLĄSKIM
RYNEK PRACY/ADAPTACYJNOŚĆ ZASOBÓW PRACY W WOJEWÓDZTWIE DOLNOŚLĄSKIM Urząd Statystyczny we Wrocławiu 50-950 Wrocław, ul. Oławska 31, tel. 71 371 63 00, fax 71 371 63 60 PLAN PREZENTACJI Wprowadzenie Województwo
Bardziej szczegółowoFunkcjonowanie klas łączonych w polskim systemie edukacji
Dr hab. prof. UR Ryszrad Pęczkowski Wydział Pedagogiczny UR ryszard@ur.edu.pl Funkcjonowanie klas łączonych w polskim systemie edukacji W polskim systemie edukacji, a dokładniej rzec ujmując, w jego podstawowym
Bardziej szczegółowoW A R S Z A W A
W A R S Z A W A 2 0 3 0 PRACA ANALIZA NA POTRZEBY OPRACOWANIA DIAGNOZY STRATEGICZNEJ Urząd m.st. Warszawy sierpień 2016 Opracowanie przygotowane na potrzeby aktualizacji Strategii Rozwoju m.st. Warszawy
Bardziej szczegółowoRaport o rozwoju społeczno-gospodarczym, regionalnym i przestrzennym Polska 2015 założenia metodyczne
Raport o rozwoju społeczno-gospodarczym, regionalnym i przestrzennym Polska 2015 założenia metodyczne prof. Jacek Szlachta dr hab. Wojciech Dziemianowicz, prof. UW dr Julita Łukomska dr Katarzyna Szmigiel
Bardziej szczegółowoROLNICTWO POMORSKIE NA TLE KRAJU W LICZBACH INFORMACJE OGÓLNE
ROLNICTWO POMORSKIE NA TLE KRAJU W LICZBACH INFORMACJE OGÓLNE (Źródło informacji ROCZNIK STATYSTYCZNY ROLNICTWA 2014 Głównego Urzędu Statystycznego) POWIERZCHNIA UŻYTKÓW ROLNYCH WEDŁUG WOJEWÓDZTW według
Bardziej szczegółowoPROW 2014 2020 na rzecz celów Strategii Zrównoważonego Rozwoju Wsi Rolnictwa i Rybactwa na lata 2012-2020
PROW 2014 2020 na rzecz celów Strategii Zrównoważonego Rozwoju Wsi Rolnictwa i Rybactwa na lata 2012-2020 Dr inż. Dariusz Nieć Dyrektor Departamentu Rozwoju Obszarów Wiejskich Warszawa 28 stycznia 2015
Bardziej szczegółowoMINISTERSTWO PRACY I POLITYKI SPOŁECZNEJ Departament Rynku Pracy PROGRAM 30 MINUS. Informacja
MINISTERSTWO PRACY I POLITYKI SPOŁECZNEJ Departament Rynku Pracy PROGRAM 30 MINUS Informacja dotycząca wykorzystania w roku 2010 środków rezerwy Funduszu Pracy przeznaczonych na realizację Programu aktywizacji
Bardziej szczegółowoWojewództwo kujawsko-pomorskie na tle regionów Polski z punktu widzenia rozwoju demograficznego i gospodarczego
URZĄD STATYSTYCZNY W BYDGOSZCZY Województwo kujawsko-pomorskie na tle regionów Polski z punktu widzenia rozwoju demograficznego i gospodarczego dr Wiesława Gierańczyk Urząd Statystyczny w Bydgoszczy Potencjał
Bardziej szczegółowoRaport z cen korepetycji w Polsce Na podstawie cen z serwisu e-korepetycje.net
Raport z cen korepetycji w Polsce 2016 Na podstawie cen z serwisu e-korepetycje.net Spis treści WSTĘP... 3 ZAŁOŻENIA DO RAPORTU... 3 ANALIZA WOJEWÓDZTW... 3 Województwo dolnośląskie... 6 Województwo kujawsko-pomorskie...
Bardziej szczegółoworozwoju obszarów w wiejskich w Polsce Warszawa, 9 października 2007 r.
Stan i główne g wyzwania rozwoju obszarów w wiejskich w Polsce Warszawa, 9 października 2007 r. 1 Cele konferencji Ocena stanu i głównych wyzwań rozwoju obszarów wiejskich w Polsce Ocena wpływu reform
Bardziej szczegółowoROLNICTWO POMORSKIE NA TLE KRAJU W LICZBACH INFORMACJE OGÓLNE (Źródło informacji ROCZNIK STATYSTYCZNY ROLNICTWA 2013 Głównego Urzędu Statystycznego)
ROLNICTWO POMORSKIE NA TLE KRAJU W LICZBACH INFORMACJE OGÓLNE (Źródło informacji ROCZNIK STATYSTYCZNY ROLNICTWA 2013 Głównego Urzędu Statystycznego) POWIERZCHNIA UŻYTKÓW ROLNYCH WEDŁUG WOJEWÓDZTW według
Bardziej szczegółowoMiasta województwa małopolskiego - zmiany, wyzwania i perspektywy rozwoju
Miasta województwa małopolskiego - zmiany, wyzwania i perspektywy rozwoju Miasta odgrywają ważną rolę w rozwoju gospodarczym i społecznym regionów. Stanowią siłę napędową europejskiej gospodarki, są katalizatorami
Bardziej szczegółowoNotatka dla nauczyciela: Ludność Polski w perspektywie roku 2035
Notatka dla nauczyciela: Ludność Polski w perspektywie roku 2035 Wprowadzenie Problematyka rozwoju demograficznego Polski naleŝy do tych tematów w nauczaniu geografii, które budzą duŝe zaciekawienie ze
Bardziej szczegółowoRaport z cen korepetycji w Polsce 2016/2017. Na podstawie cen z serwisu e-korepetycje.net
Raport z cen korepetycji w Polsce 2016/2017 Na podstawie cen z serwisu e-korepetycje.net Spis treści WSTĘP... 3 ZAŁOŻENIA DO RAPORTU... 3 ANALIZA WOJEWÓDZTW... 3 Województwo dolnośląskie... 5 Województwo
Bardziej szczegółowoWOJEWÓDZTWO PODLASKIE W LICZBACH RAPORT Z WYNIKÓW NARODOWEGO SPISU POWSZECHNEGO LUDNOŚCI I MIESZKAŃ Kobiety Mężczyźni.
WOJEWÓDZTWO PODLASKIE W LICZBACH RAPORT Z WYNIKÓW NARODOWEGO SPISU POWSZECHNEGO LUDNOŚCI I MIESZKAŃ 2002 Ludność według płci (w tys.) Razem 1208,6 -mężczyźni 591,2 -kobiety 617,4 W miastach (711,6): -mężczyźni
Bardziej szczegółowoROLNICTWO POMORSKIE NA TLE KRAJU W LICZBACH
ROLNICTWO POMORSKIE NA TLE KRAJU W LICZBACH INFORMACJE OGÓLNE (Źródło informacji ROCZNIK STATYSTYCZNY ROLNICTWA 2010 Głównego Urzędu Statystycznego) ROLNICZE UŻYTKOWANIE GRUNTÓW WEDŁUG WOJEWÓDZTW użytki
Bardziej szczegółowoSytuacja młodych na rynku pracy
Sytuacja młodych na rynku pracy Plan prezentacji Zamiany w modelu: w obrębie każdego z obszarów oraz zastosowanych wskaźników cząstkowych w metodologii obliczeń wskaźników syntetycznych w obrębie syntetycznego
Bardziej szczegółowoZałożenia Regionalnego Programu Operacyjnego na lata w kontekście wsparcia szkolnictwa wyższego oraz infrastruktury B+R
Założenia Regionalnego Programu Operacyjnego na lata 2014-2020 w kontekście wsparcia szkolnictwa wyższego oraz infrastruktury B+R Gorzów Wielkopolski, 4 marca 2013 r. Plan prezentacji Strategia Rozwoju
Bardziej szczegółowoGospodarka finansowa samorządu terytorialnego w województwie wielkopolskim
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Instytut Geografii Społeczno eczno-ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej Zakład ad Polityki Regionalnej i Integracji Europejskiej Gospodarka finansowa samorządu
Bardziej szczegółowoPB II Dyfuzja innowacji w sieciach przedsiębiorstw, procesy, struktury, formalizacja, uwarunkowania poprawiające zdolność do wprowadzania innowacji
PB II Dyfuzja innowacji w sieciach przedsiębiorstw, procesy, struktury, formalizacja, uwarunkowania poprawiające zdolność do wprowadzania innowacji Arkadiusz Borowiec Instytut Inżynierii Zarządzania Politechnika
Bardziej szczegółowoSTATYSTYKA EKONOMICZNA
STATYSTYKA EKONOMICZNA Analiza statystyczna w ocenie działalności przedsiębiorstwa Opracowano na podstawie : E. Nowak, Metody statystyczne w analizie działalności przedsiębiorstwa, PWN, Warszawa 2001 Dr
Bardziej szczegółowoZAŁOŻENIA PROGRAMOWE STRATEGII ROZWOJU OBSZARÓW ŚLĄSKIEGO DO ROKU 2030 WIEJSKICH WOJEWÓDZTWA
ZAŁOŻENIA PROGRAMOWE STRATEGII ROZWOJU OBSZARÓW WIEJSKICH WOJEWÓDZTWA ŚLĄSKIEGO DO ROKU 2030 dr Krzysztof Wrana Doradca strategiczny ds. Strategii Rozwoju Obszarów Wiejskich Województwa Śląskiego do roku
Bardziej szczegółowoRolnictwo Dolnego Śląska przygotowane na przyszłość
Rolnictwo Dolnego Śląska przygotowane na przyszłość Tomasz Pilawka Wydział Obszarów Wiejskich Departament Obszarów Wiejskich i Rolnictwa Urząd Marszałkowski Województwa Dolnośląskiego tomasz.pilawka@umwd.pl
Bardziej szczegółowoPeryferyjność geograficzna a peryferyjność ekonomiczna regionu przygranicznego
Peryferyjność geograficzna a peryferyjność ekonomiczna regionu przygranicznego Literatura przedmiotu z zakresu polityki rozwoju regionalnego, wzrostu gospodarczego czy też współpracy transgranicznej i
Bardziej szczegółowoBadania rachunkowości rolnej gospodarstw rolnych
Pomorskie gospodarstwa rolne w latach 2004-2012 na podstawie badań PL FADN Daniel Roszak Badania rachunkowości rolnej gospodarstw rolnych w ramach systemu PL FADN umożliwiają wgląd w sytuację produkcyjno-finansową
Bardziej szczegółowoAktywność w zakresie pozyskiwania środków pomocowych na obszarach wiejskich województwa śląskiego
Strona 1 Aktywność w zakresie pozyskiwania środków pomocowych na obszarach wiejskich województwa śląskiego Strona 2 Rozszrzenie ekspertyzy pn: Aktywność i efektywność w zakresie pozyskiwania środków pomocowych
Bardziej szczegółowoMinisterstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi
Wsparcie rozwoju obszarów wiejskich w ramach Sektorowego Programu Operacyjnego Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich i w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego
Bardziej szczegółowoRozwój lokalnych rynków pracy a strategie powiatów ziemskich
Rozwój lokalnych rynków pracy a strategie powiatów ziemskich Maciej Tarkowski Sympozjum Wsi Pomorskiej. Obszary wiejskie - rozwój lokalnego rynku pracy - przykłady, szanse, bariery 31 maja - 1 czerwca
Bardziej szczegółowoWybrane problemy rozwoju obszarów wiejskich w Polsce kontekst regionalny
INSTYTUT EKONOMIKI ROLNICTWA I GOSPODARKI ŻYWNOŚCIOWEJ-PIB Wybrane problemy rozwoju obszarów wiejskich w Polsce kontekst regionalny Barbara Chmielewska Dochody i wydatki ludności wiejskiej oraz rynek pracy
Bardziej szczegółowoWyzwania rozwojowe gmin województwa śląskiego w kontekście zachodzących procesów demograficznych
Wyzwania rozwojowe gmin województwa śląskiego w kontekście zachodzących procesów demograficznych Cel badania Główny: Identyfikacja kierunków i czynników rozwoju województwa śląskiego w kontekście zachodzących
Bardziej szczegółowo