SYSTEMY TRANSAKCYJNE (TraderTeam.pl: Rafa Jaworski, Marek Matuszek) Spis tre ci:

Transkrypt

1 SYSTEMY TRANSAKCYJNE (TraderTeam.pl: Rafa Jaworski, Marek Matuszek) Spis tre ci: Wprowadzenie...2 System w ciwy...5 Strategia systemowa (strategia inwestycyjna) Formalizacja systemu Podsumowanie i zako czenie Zarz dzanie kapita em jakie zosta o przyj te w podanych systemach transakcyjnych System transakcyjny oparty na prze amaniu linii trendu wzrostowego oraz spadkowego System transakcyjny oparty na wybiciach ponad poziom oporu, b pod poziom wsparcia System transakcyjny oparty na odbiciach od linii trendu wzrostowego oraz spadkowego Systemy transakcyjne oparte na rednich krocz cych Systemy transakcyjne oparte na wska nikach technicznych Systemy transakcyjne oparte na formacjach technicznych

2 Wprowadzenie System transakcyjny to zbiór tez i twierdze stanowi cych pewn spójn ca, jak równie zasady organizacji pewnych dzia, które maj prowadzi do okre lonych wyników inwestycyjnych. Dlaczego ka dy trader powinien pos ugiwa si systemem transakcyjnym? System transakcyjny powinien by podstawowym narz dziem ka dego inwestora, który rozpoczyna przygod z rynkami finansowymi. Podobnie jak z wieloma dziedzinami ycia tak w przypadku inwestycji bez przygotowanego wcze niej planu ci ko jest odnie sukces. ród profesjonalnych inwestorów gie dowych istniej zwolennicy wielu ró nych metod. Ka dy z nich preferuje inn koncepcj rynkow. Najwa niejsze jest posiada tak koncepcj, któr mo na przekszta ci w system transakcyjny. Je eli tak powsta y system posiada odpowiedni oczekiwan skuteczno, wtedy mo emy uwa si za osob przygotowan do zawierania transakcji gie dowych. Je eli jeszcze nie posiadasz swojej koncepcji jaka mog aby Ci poprowadzi przez wiat inwestycji stwórz j. Po wi cony czas na pewno nie pójdzie na marne. atwo jest otwiera pozycje kieruj c si emocjami, a nie rozs dkiem. Trudniej jest opracowa techniki, których przestrzeganie pozwoli osi ga sta e zyski z inwestycji. 2

3 System transakcyjny to przede wszystkim wzór, który mo emy powiela przy ka dej transakcji. Bez tego typu wzoru ci ko jest wyeliminowa niezdecydowanie i subiektywno w naszej analizie, co prowadzi do otwierania pozycji zbyt uznaniowo. Nawet je eli uwa amy, i testy systemu transakcyjnego na danych historycznych nigdy nie uka ca ej prawdy na jego temat, to mo emy by pewni, e sztywne zasady, do których zawsze mo emy si odwo pomog nam odnie sukcesu na rynkach finansowych. Analiza zachowania systemu w ró nych warunkach rynkowych pozwala wprowadzi poprawki, które w przysz ci zwi kszaj jego skuteczno. Intuicyjnie mo na gra w ruletk, lecz nawet w tej dziedzinie istniej zawodowcy, którzy maj sposób na ogranie kasyna. Na rynku potrzeba czego wi cej, mianowicie sprawdzonej instrukcji, która b dzie nas wspiera w ka dym momencie. System nie jest potrzebny jedynie do celów optymalizacji wyników inwestycyjnych. Pozwala tak e radzi sobie ze wspomnianymi emocjami, które to dyktuj nam jak mamy zachowywa si w ró nych sytuacjach maj cych miejsce na rynku najcz ciej okazuje si, e s z ym doradc. Inwestorami kieruj g ównie dwie si y: strach i chciwo. Jasno sprecyzowane zasady pozwalaj si w pewnej mierze od nich uwolni. W momencie, gdy nauczymy si wype nia polecenia systemowe bez mrugni cia okiem emocje ju nie b nam straszne. System transakcyjny dla pocz tkuj cego inwestora to przede wszystkim kontrola nad w asnymi poczynaniami, jej brak mo e prowadzi do podejmowania destrukcyjnych decyzji inwestycyjnych. 3

4 Je eli jeste zainteresowany prawdziw edukacj inwestora zapraszamy do czytania kolejnych cz ci z serii System transakcyjny. 4

5 System w ciwy Budowa systemu: System transakcyjny sk ada si z kilku elementów: - Zawarcie transakcji zasady otwierania pozycji - Utrzymywanie pozycji - Zasady zamykania pozycji - ustalanie momentu wyj cia Budowa systemu nie polega jednak jedynie na wyznaczeniu elementów zawarcia, utrzymania i zamkni cia pozycji. Dodatkowymi istotnymi elementami, tak e badania i obliczenia dotycz ce: - Dostosowanie systemu do indywidualnych preferencji u ytkownika - Kosztów transakcyjnych - Wspó czynnika zysków do strat (Ratio) - Cz stotliwo ci generowania sygna ów - Zarz dzania wielko ci pozycji (Money Management) Ka dy z wymienionych elementów jest równie wa ny. dem pope nianym przez wi kszo pocz tkuj cych jest skupianie si jedynie na warunkach transakcyjnych (zasadach otwierania pozycji). Wej cie w odpowiednim momencie na rynek nie jest trudnym zadaniem, gdy niemal zawsze (hipotetycznie) jest dogodny moment do zawarcia transakcji. Problemem jest jednak odpowiednie wyj cie, które b dzie wspó gra o z ka dym innym elementem systemu transakcyjnego. Bardzo prawdopodobne jest, e system transakcyjny, który b dziemy budowa nie b dzie odpowiedni nawet w momencie, gdy odpowiednio uwzgl dnimy w nim ka dy jeden wspominany element. 5

6 System transakcyjny musi odpowiada preferencjom i mo liwo ciom ytkownika. Nie mo emy przygotowywa systemu, który b dzie zmusza nas do obserwowania rynku po 12 godzin dziennie w momencie, gdy mamy pe noetatow prac. Tak samo nie mo emy sobie pozwoli na system, który wykorzystywa by narz dzia jakich nie akceptujemy. Czasami mo e zdarzy si tak, e trader nie ufa danemu rozwi zaniu (np. wska nikowi). Efektem u ycia owego rozwi zania w systemie mog oby by nie przywi zywanie wagi przez ytkownika do zalece danego rozwi zania jak ju wspominali my wcze niej, pomini cie jakiegokolwiek elementu mo e okaza si zgubne dla ca ej koncepcji. System to swego rodzaju uk ad naczy po czonych, gdzie wszystko musi idealnie wspó gra. Pierwszym krokiem powinno by obmy lenie mo liwych koncepcji po czym porównanie jednej wzgl dem innej. Po wy onieniu kilku faworytów przychodzi czas na prac nad ka dym elementem z osobna oraz dostosowaniem strategii do indywidualnych preferencji u ytkownika. W celu stworzenia najlepszego systemu transakcyjnego, poza dodawaniem nowych elementów mo na si pos najlepszymi rozwi zaniami od faworytów. 6

7 Zasady otwierania pozycji: Zasady otwierania pozycji mimo, i s tylko dziesi tn cz ci systemu transakcyjnego, to pe ni istotn rol w jego budowie. Warunki transakcyjne mog opiera si na wielu za eniach takich jak np.: - Przebicie linii trendu - Odbicie od linii trendu - Powstanie sygna u na jednym b grupie wska ników - Przeci cie si rednich - rednia przecina wykres - Powstanie pewnej sekwencja na wykresie - Odpowiednie otwarcie/zamkni cie ceny na danym interwale - Powstanie okre lonej geometrii - Ukazanie si pewnej formacji na wykresie itp. Warunkiem transakcyjnym mo e by jeden konkretny sygna, b ich kombinacja. Nie sposób wymieni wszystkich przyk adowych warunków transakcyjnych, gdy jest ich ca e multum. Naszym zadaniem jest wybranie tych zasad otwierania pozycji, które najbardziej nam odpowiadaj oraz które wraz z pozosta ymi elementami tworz spójn ca. Wybieraj c najlepsze zasady otwierania pozycji mo emy pos si tabel wad i zalet. Po skonstruowaniu tego typu tabeli mo e okaza si, e kilka sposobów wej cia w rynek nam nie odpowiada z jakiego wzgl du. Tak pomniejszona lista do 1-3 warunków transakcyjnych umo liwia przej cie do dalszego etapu pracy nad systemem. 7

8 Utrzymywanie pozycji: W momencie, gdy mamy ju otwart pozycj. Musimy wiedzie jak si z ni obchodzi. Jednym z rozwi za jest zastosowanie ruchomego punktu obronnego tzw. trailing stop. Najwa niejsze przy ustalaniu ka dego stop lossa jest wywa enie, które nie przeszkodzi naszej pozycji w generowaniu zysków, ale tak e nie doprowadzi do zbyt wielkiej straty, b oddania zbyt du ej cz ci wypracowanego wcze niej zysku. Obliczenia odno nie trailing stop powinny uwzgl dnia zakres dziennych ruchów na rynku na którym b dziemy inwestowa oraz interwa czasowy na którym b dziemy operowa. Nie zawsze ruchomy stop jest dobrym rozwi zaniem. Czasami lepiej jest omin ten punkt, gdy mo e on jedynie zaszkodzi wynikom naszego systemu. Wszystko jednak zale y od konkretnej sytuacji od inwestora zale y jakie rozwi zanie wybierze. Wyj cie z pozycji: Okre lenie zasad wyj cia jest równie wa nym czynnikiem budowy systemu transakcyjnego, wp ywaj cy w du ej mierze na nasze wyniki inwestycyjne. Wyj cie z pozycji mo e by okre lone przez to samo narz dzie jak w przypadku utrzymania pozycji trailing stop. Jednak w tym przypadku mamy wi ksze pole do manewru. 8

9 Wyj cie z pozycji mo e odbywa si na trzy sposoby: 1. Take Profit W dos ownym t umaczeniu sposób ten nazwaliby my bierz zysk. Polega on na wyznaczeniu poziomu zysku jaki b dzie dla nas satysfakcjonuj cy w momencie, gdy rynek do niego dobije. Poziom wyj cia mo e przedstawia kilka wariantów: a) Sta a warto w pipsach, która nas satysfakcjonuje b) Sta a ilo waluty w jakiej prowadzony jest nasz rachunek c) Procentowa wielko zysku w stosunku do naszego kapita u Punkty a,b,c tak e posiadaj ró ne warianty: a.d. a) warto w pipsach nie musi by sta a, lecz zale na od przyj tego Money Management itp. a.d. b) warto waluty mo e by uzale niona od czynników zewn trznych np. pieni dzy jakie potrzebujemy co miesi c wyp aci z naszego depozytu odpowiadaj ce 10 TP itp. a.d. c) procentowa wielko zysku w stosunku do naszego kapita u mo e by obliczana ka dorazowo przy ka dej kolejnej pozycji, b po osi gni ciu kolejnych poziomów wielko ci kapita u (np. co ka de 1000$ na koncie, powi kszamy pozycj o 1 minilot) itp. 9

10 2. Stop Loss Ten sposób znowu mo e by wariantem trailing stopa uzale nionego od wybranych czynników. 3. Zamkni cie z r ki W ten sposób mo na realizowa zlecenia SL i TP, je eli uznamy to za lepsze rozwi zanie ni modyfikacja zlece u brokera. Nie jest to jednak jedyne rozwi zanie. Sposób ten umo liwia zamykanie pozycji w przypadku, gdy wyst puje przyj ty przez nas wzór ustalany podobnie jak w przypadku zasad otwierania pozycji. Mo e to by sygna przeciwny do pierwotnego, b zupe nie inne rozwi zanie. Cz stym rozwi zaniem jest instalowanie do systemu kilku alternatyw wyj cia z pozycji. Tutaj podobnie jak w przypadku warunków zawarcia transakcji rozwi zaniem mo e by jeden konkretny sygna, b ich kombinacja. Znów nie sposób jest wymieni wszystkie przyk adowe sposoby wyj cia z pozycji, gdy jest ich ca e multum. Naszym zadaniem jest wybranie tych zasad zamykania pozycji, które najbardziej nam odpowiadaj oraz które wraz z pozosta ymi elementami tworz spójn ca. 10

11 Strategia systemowa (strategia inwestycyjna) Dostosowanie: W tym miejscu mamy ju za sob pierwszy etap przygotowania systemu, który wygl da za ka dym razem mniej wi cej podobnie. Nast pn czynno ci w tworzeniu systemu transakcyjnego powinno by dostosowanie go do indywidualnych potrzeb i preferencji u ytkownika. Musimy zastanowi si który z trendów zmian nas najbardziej interesuje. Do wyboru mamy: - Trend krótkoterminowy - Trend rednioterminowy - Trend d ugoterminowy Wybór trendu zmian najcz ciej pokrywa si z warunkami emocjonalnymi ka dego tradera oraz jego stylem ycia. Wybór trendu krótkoterminowego pozwala na szybsz ocen wyników systemu oraz wymaga od u ytkownika wi kszego zaanga owania w obserwowanie rynku. Systemy oparte na trendach d ugoterminowych opó niaj mo liwo oceny ich poczyna, jednak pozwalaj u ytkownikowi na wi ksz swobod. System wykorzystuj cy trend rednioterminowy b dzie swego rodzaju mieszank cech systemu opartego na trendzie krótkoterminowym i rednioterminowym. Nie zawsze du o wolnego czasu w ci gu dnia musi oznacza, i nasz wybór powinien pa na system oparty na trendzie d ugoterminowym. 11

12 Ka da decyzja odno nie systemu transakcyjnego musi uwzgl dnia wszystkie czynniki, zarówno te emocjonalne jak i te niezale ne od nas. Koszty transakcyjne: Przy tworzeniu systemu transakcyjnego musimy pami ta o fakcie, na jego wyniki zawsze b wp ywa y koszty transakcyjne. System generuj cy du o sygna ów b dzie zawsze dro szy w utrzymaniu, ni generuj cy ich mniej. Koszty transakcyjne b tym samym ró ni y si nie tylko w zale no ci od samej budowy systemu transakcyjnego ale tak e od tego jaki trend zmian wybierzemy. Jak wida ju w tym momencie wszystkie elementy budowy systemu wydaj si by spójne i wspó gra z sob, a nieraz nawet z pozoru ró ne elementy mog by do siebie bardzo zbli one. Jest to w nie wspomniany efekt uk adu naczy po czonych. Cz stotliwo : Wysoka liczba generowanych sygna ów przez system nie tylko zwi ksza koszty transakcyjne ale te wp ywa na jego wyniki. Przyjmuje si zasad, e wzrost ilo ci generowanych sygna ów o 10% powinien i w parze z poprawieniem wyników systemu o 20%, wtedy dany zabieg uznaje si za op acalny. Ograniczenie ilo ci sygna ów generowanych przez system mo e oznacza ich brak w pewnych momentach, gdy dane regu y mog okaza si zbyt rygorystyczne dla powstania odpowiedniej ilo ci sygna ów. 12

13 Ratio: Ratio jest to wspó czynnik zysków do strat. Okre la si go dziel c redni strat przez redni zysk. W przypadku, gdy trafno sygna ów wynosi 50% uznaje si wspó czynnik o warto ci 3 i wi cej za prawid owy. Jak praktycznie w ka dym elemencie systemu transakcyjnego tak tutaj tego typu obliczenia wzgl dne. Nie nale y uznawa ich jedynymi prawid owymi rozwi zaniami, lecz mo liwe jest oparcie si na nich w celu wyprowadzenia wyników wyj ciowych. System który zawiera 3 podstawowe element tj. zasady otwierania, utrzymywania i zamykania pozycji mo e zosta przetestowany pod k tem wyci gni cia wspó czynnika ratio. W przypadku, gdy uzyskany wspó czynnik jest niezadowalaj cy w porównaniu do za u ytkownika, nale y powtórnie przeanalizowa ka dy z elementów. Dopiero w przypadku, gdy wszystkie 3 podstawowe elementy wspó graj ze sob ustalaj c odpowiednie ratio mo liwe jest przej cie do dalszych etapów tworzenia systemu transakcyjnego. Money Management: Zarz dzanie wielko ci pozycji mo e okaza si najtrudniejszym zadaniem przed jakim stanie osoba tworz ca system transakcyjny. Cz sto okazuje si, e nawet niewielka ingerencja jest w stanie niesamowicie zmieni wyniki systemu. 13

14 W tym przypadku ka dy algorytm mo e okaza si dobry w zale no ci od przyj tych zasad. Nie ma sta ych, które okre la yby najlepsze mo liwe zarz dzanie pieni dzmi na rynkach finansowych. Najpopularniejszymi rozwi zaniami s te, które przytoczyli my w pocz tkowej cz ci publikacji traktuj cej o otwieraniu, utrzymywaniu i zamykaniu pozycji. Wraz z zarz dzaniem pieni dzmi przychodzi jedno poj cie, które jest nieod czne w przypadku tej tematyki, mianowicie ryzyko. Ka da przyj ta przez inwestora strategia powinna zawiera okre lone ryzyko jakie jest on gotów przyj podczas jej stosowania. Ka dy z nas ma asn granic bólu i jest w stanie po wi ci inny procent kapita u na pozycj. Po lizgi cenowe: Obliczaj c oczekiwan skuteczno naszego systemu, b dokonuj c jakichkolwiek oblicze na podstawie danych historycznych musimy bra poprawk na wyst powanie po lizgów cenowych na które nie mamy wp ywu. Ró nica w przypadku oceny systemu, którego wyniki poznali my opieraj c si na danych historycznych a oceny systemu którego wyniki znamy ze stosowania go przy realnych inwestycjach polega na tym, i realne wyniki najcz ciej b gorsze od historycznych. Powodem tego s po lizgi cenowe, b dy inwestora spowodowane brakiem dostatecznej koncentracji czy te zwyk pomy. 14

15 Na wiele rzeczy nie mamy wp ywu, lecz musimy o nich pami ta przy tworzeniu zarówno systemu jak i naszych wyobra na jego temat. To, e czego oczekujemy nie zawsze oznacza, e to dostaniemy. Usprawnienia: Zawsze mo liwe jest dodanie elementów, które b w stanie poprawi wyniki systemu. Nale y jednak pami ta, i ka de dzia anie mo e zarówno pomóc jak i zaszkodzi. Najgorszym rozwi zaniem jest ci e szukanie mo liwych usprawnie i instalowanie ich do systemu. Takie dzia anie nie pozwoli do ko ca pozna systemu, gdy co chwile staje si on czym nowym dla jego u ytkownika. 15

16 Formalizacja systemu Formalizacja: Tworz c system transakcyjny musimy pami ta o bardzo istotnym elemencie, a mianowicie o formalizacji. W skrócie mo na powiedzie, e formalizacja jest to nadanie ram systemowi, co ma nas uczy konsekwencji i opanowania w podejmowaniu decyzji inwestycyjnych. W formalizacji chodzi w niej o zapisanie ka dego pojedynczego elementu do takiego stopnia, e nie b dzie zagadnienia systemowego, które nie by oby w niej uwzgl dnione. Prawid owo przeprowadzona formalizacja daje nam odpowied na ka sytuacj maj miejsce na rynku. Nie ma takiego scenariusza, którego by nie uwzgl dnia a. Wszystko to sk ada si na profesjonalne podej cie do tradingu, co jest niezmiernie wa ne by czu si pewnie na rynku. Nie pozwalamy si zaskoczy - na ka ewentualno mamy z góry za on odpowied. Pierwszym z podstawowych elementów formalizacji jest okre lenie momentu w którym powstaje sygna kupna/sprzeda y. Musimy wiedzie czy b dziemy otwiera pozycj na aktualnej wiecy, czy mo e dopiero na otwarciu kolejnej (elementy systemu w ciwego). Najgorsze co mo e nas spotka w trakcie wyst pienia sygna u, to zastanawianie si czy otwieramy teraz bo cena jest kusz ca, czy mo e jeszcze poczekamy, a w 100% potwierdzi nam si sygna. Za wszelk cen musimy unika takiego my lenia w trakcie tradowania. W tym celu nale y przeprowadzi szczegó ow formalizacj, aby nasze decyzje by y mechaniczne, bo zmiana systemu w trakcie sygna u 16

17 mo e nas s ono kosztowa. Nie tylko poprzez strat pieni dzy, ale tak e utrat wielu nerwów i cennego czasu. Formalizacja systemu to nie tylko spisanie elementów otwierania, utrzymywania i zamykania pozycji. Musimy pami ta, e sk ada si na ni bardzo wiele wa nych czynników. Przypominam, e w czasie tworzenia systemu musimy pozna jego wszelkie wady i zalety, prze wietli go na wylot przez okre lenie mi dzy innymi: - preferencji u ytkownika - kosztów transakcyjnych - wspó czynnika zysków do strat - cz stotliwo ci generowania sygna ów - zarz dzania wielko ci pozycji - horyzontu czasowego - interwa ów na jakich b dziemy operowa - procentu trafnych sygna ów - wp ywów przypadkowych wahni cen na nasze wyniki - kosztów transakcyjnych - ryzyka i wielu innych Formalizacja to swego rodzaju algorytm dzia ania systemu. Opisanie krok po kroku tego co robimy w danym momencie (od powstania sygna u, do zamkni cia pozycji). Ka dy, nawet najmniejszy kroczek musi by w tym algorytmie uwzgl dniony. 17

18 Oczywi cie istniej osoby, które zarabiaj sporo pieni dzy na rynku, nigdy nie spisuj ce na papier swoich systemów wraz z formalizacj. Nale y pami ta, e s to osoby z wieloletnim do wiadczeniem i mog pozwoli sobie na otwieranie pozycji uznaniowo. Mo na przez to powiedzie, e ca y system i rz dz ce si nim zasady maj stworzone i zakodowane w g owie. to wyj tkowe przypadki, dlatego dla naszego dobra spiszmy swój algorytm post powania! Je eli sporz dzimy bardzo szczegó ow, starann formalizacj - zasady którymi b dziemy si porusza, mo emy by pewni, e nasze inwestowanie na rynku b dzie odbywa o si w sposób automatyczny, dzi ki czemu wyeliminujemy zb dne my lenie - tak wielce dla nas zgubne. Stworzenie jasnych zasad pozwala odwzorowa nasze dzia anie w przysz ci, co przek ada si na powtarzalno wyników.. To tak jakby my chcieli odszuka skarb bez mapy.. jest cie szansy, e kiedy mo e si nam uda, ale czy nie lepiej by oby posiada tak map? My jako zespó Trader Team nie zrobili my nic innego jak mega formalizacj, tworz c system, który pozwala nam zarabia na rynku. Mog zdradzi, e spisali my wszystkie zasady na 17 stronach A4, gdzie poza tekstem znajduje si 11 rysunków obja niaj cych poszczególne zagadnienia. Nawet gdy czasami mamy w tpliwo ci jak decyzj podj odno nie w asnych inwestycji odwo ujemy si do przygotowanej wcze niej formalizacji! Je eli chcia by mie dost p na bie co do naszych pozycji Zapraszamy do ledzenia naszego dziennika inwestycji pod adresem: yforex.pl 18

19 Zatem zanim znowu postanowisz zmierzy si z rynkiem, zastanów si przez chwil : Czy aby na pewno sposób w jaki grasz jest w pe ni sformalizowany? Czy mo e jest wynikiem emocji i ka da decyzja oparta jest na innych przes ankach. Zastanów si jakie s twoje szanse na wygran. Zwi ksz je tworz c pe formalizacj systemu! 19

20 Podsumowanie i zako czenie Podsumowanie: Zagadnienia towarzysz ce budowie systemu transakcyjnego: - Systemem w ciwym nazywamy wszystkie elementy, które przyczyniaj si do podj cia przez inwestora decyzji, gdy analizuje on rynek z wykorzystaniem przyj tych wcze niej narz dzi. - Strategia systemowa to ca a otoczka, która towarzyszy systemowi. Innymi s owy jest to plan jaki przyj li my w d eniu do osi gni cia wyznaczonych wcze niej celów inwestycyjnych. - Formalizacja systemu to zapisanie wszystkich za systemu i strategii w jednym miejscu tworz c swego rodzaju algorytm, który nie posiada luk. U atwia ona stosowanie przyj tych wcze niej regu. Zako czenie: Najwa niejsze przed rozpocz ciem stosowania ka dego systemu jest wyznaczenie sobie celów. Bez tego nigdy nie b dziemy wiedzieli dok d ma on nas zaprowadzi. O ka dym z wymienionych elementów napisano nie jedn ksi. Budowa systemu to ci ka praca, która trwa czasami miesi cami a nawet latami. Ka dy z nas uczy si ka dego dnia, tak samo mo liwe jest ci e udoskonalanie systemu, b dopasowywanie go do aktualnych sytuacji panuj cych na rynku. Ci ko jest opisa ka de zagadnienie tak, aby nie by o niedomówie. Mimo to jestem pewien, i wskazówki zawarte w tym e-booku pozwol 20

21 wykona solidn prac nad systemem, który w konsekwencji b dzie w stanie dawa sta e zyski. To jaki b dzie system zale y tylko od jego twórcy i pracy jak on w stworzenie systemu. Nie ma ludzi nieomylnych, tak samo nie ma systemów, które generowa yby nieograniczone zyski bez jakichkolwiek strat. Najlepsze systemy transakcyjne w historii rynków finansowych pozwala y swoim twórcom nie tylko osi gn bogactwo ale równie zostawa y fundamentem dla wielu funduszy, które pozwala y czasami straci ale w wi kszej mierze zarobi ich uczestnikom. Zach cam do budowania systemów i dalszego rozwijania w asnych umiej tno ci. 21

22 Zarz dzanie kapita em jakie zosta o przyj te w podanych systemach transakcyjnych Profesjonalny trading nie ko czy si na znajomo ci metod wej cia i wyj cia z rynku. Bardzo wa spraw jest tak e odpowiednie zarz dzanie posiadanymi pieni dzmi. Z mojego punktu widzenia zarz dzanie kapita em jest tak samo wa ne jak moment wej cia w pozycj, a mo e i nawet wa niejsze. e dobieranie wielko ci pozycji mo e sko czy si szybk utrat ca ego kapita u przeznaczonego na inwestycj. Mówi si, e ok 95% indywidualnych inwestorów traci na rynkach finansowych, wi c pierwszy krokiem powinno by nietracenie, a dalszym wej cie na taki poziom zaawansowania, który pozwoli osi ga sta e zyski p yn ce z inwestycji rynkowych. Dodatkowo nazbyt wielka ostro no te nie jest najlepszym rozwi zaniem, gdy np. po roku mo e okaza si, e nic nie zarobili my ze wzgl du na zbyt ma e zaanga owanie kapita owe. W poni szym tek cie postaram si przedstawi zasady, które zmniejszaj ryzyko bankructwa. Dodatkowo pozwol one kumulowa si ju osi ganym zyskom. Nale y pami ta, e du y oczekiwany zysk oznacza najcz ciej podejmowanie du ego ryzyko, w przypadku, gdy umiarkowane/niskie ryzyko pozwala osi ga przyzwoite - nie najwy sze, ale za to regularne - zyski. W dalszej cz ci dowiemy si jak oblicza wielko pozycji w zale no ci od przyj tej waluty (konta w PLN oraz USD), dzi ki czemu b dziemy wiedzieli jak du pozycj mo emy otworzy stosuj c si do regu zarz dzania kapita em. Z rynkami finansowymi wi e si jeszcze jeden wa ny aspekt, a mianowicie lewarowanie (d wignia). Z jednej strony pozwala ona na inwestycje z wykorzystaniem mniejszego kapita u, jednak z drugiej strony wzrasta ryzyko 22

23 transakcji. Dlatego tym bardziej ze wzgl du na istnienie owego lewarowania, powinni my zwróci szczególn uwag na odpowiednie zarz dzanie kapita em. Dla wszystkich przyk adów strategii zaprezentowanych w niniejszej serii zalecam zastosowanie zasady zarz dzania kapita em, która mówi, e nie ryzykujemy wi cej ni 2% naszego kapita u na jedn pozycj oraz nie ryzykujemy mniej ni 1% kapita u. W skrócie, tworzymy wide ki <1%,2%> dla których b dziemy oblicza wielko pozycji jak jeste my w stanie otworzy kieruj c si wielko ci przyj tego Stop Lossa. Ryzykuj c zaledwie 1/50 naszego kapita u potrzebujemy a 50 stratnych pozycji z rz du aby zbankrutowa. Jest to tak du a liczba, e korzystaj c ze redniego jako ciowo systemu transakcyjnego - prawdopodobie stwo utraty ca ci rodków jest znikome. Wystarczy zaledwie eby system dawa 51% zyskownych transakcji z ratio 1:1 (ewentualny zysk do straty), a w d ugim terminie wyjdziemy na plus. Id c tym tropem mo emy dowolnie manipulowa nasz krzyw kapita u ze wzgl du na skuteczno systemu transakcyjnego jak równie towarzysz cemu mu wspó czynnikowi ratio. Dla zilustrowania zagadnienia odno nie skuteczno ci systemu oraz ratio polecam stron : Gdy ju wiemy jakie ryzyko mo emy przyj na swoje barki oraz znamy wielko naszego SL w pipsach (cena otwarcia a Stop Loss) mo emy obliczy za ile lotów jeste my w stanie otworzy nasz pozycj, aby zmie ci si w granicach okre lonego ryzyka. 23

24 Obliczenia dla kont w dolarze: Najpierw zalecam wej cie na stron gdzie skupiamy swoje zainteresowanie na kolumnie Point Value, która mówi nam ile wart jest 1 pips dla pozycji o wielko ci 1 lota. Tak wi c zmiana ceny o (20 pipsów) na EUR/USD otwartej za 1 lota skutkuje zmian portfela o 200 USD (20 pipsów * 10 USD = 200 USD). Wielko pozycji: 0.05 Zmiana o 100 pipsów Para: EUR/USD Warto pipsa = 10 USD (1 lot) * 0.05 = 0.50 USD Warto dla 100 pipsów = 100 * 0.50 USD = 50 USD Wielko pozycji 0.07 Zamiana o 25 pipsów Para: USD/CHF (warto pipsa z tabeli dla jednego lota: USD) Warto pipsa = USD * 0.07 = 0.64 USD Warto dla 25 pipsów = 25 * 0.64 USD = 16 USD Gdy ju wiemy jak oblicza warto pipsa mo emy przej do dalszej fazy. dziemy oblicza jak du a pozycj mo emy otworzy, aby zmie ci si w naszych wide kach ryzyka. 24

25 Kapita inwestycyjny: USD Wide ki: <1000 USD,2000 USD> Para: EUR/USD (10) SL: 10 Obliczamy dopuszczaln wielko straty na jednego pipsa: 1000 USD = 10 pipsów SL * warto jednego pipsa warto jednego pipsa = 1000 USD / 10 pipsów SL warto jednego pipsa = 100 USD Obliczamy wielko pozycji któr mo emy zaryzykowa : 100 USD = 10 USD * wielko pozycji wielko pozycji = 100 USD / 10 USD wielko pozycji = 10 lotów Obliczamy nasze wide ki, mno c obliczon wcze niej warto razy dwa: 10 lotów * 2 = 20 lotów Wide ki: <10 lotów, 20 lotów> - Dla poprawnego otwarcia pozycji, jej wielko powinna zawiera si w przedziale od 10 lotów do 20 lotów. Kapita inwestycyjny: 500 USD Wide ki: <5 USD,10 USD> Para: USD/JPY ( ) SL: 54 25

26 5 USD = 54 pipsów SL * warto jednego pipsa warto jednego pipsa = 5 USD / 54 pipsów SL warto jednego pipsa = 0.09 USD 0.09 USD = USD * wielko pozycji wielko pozycji = 0.09 USD / USD wielko pozycji = lota ze wzgl du na minimaln wielko pozycji 0.01 jeste my zmuszeni zaokr gli wynik do tej wielko ci lota * 2 = lota 0.02 lota Wide ki: <0.01 lota, 0.02 lota> Obliczenia dla kont w z otówkach: ci gamy arkusz wyceny pozycji ze strony: W przyk adzie odno nie konta w dolarach pokaza em krok po kroku jak oblicza wszystkie wielko ci nam potrzebne. Tutaj b dzie nam atwiej i nie dziemy musieli robi wszystkiego na piechot. Wybieramy w kolumnie wielko kontraktu jak du chcemy otworzy pozycj i ju w nast pnych kolumnach pojawia si warto jednego pipsa dla trzech walut (USD, EUR, PLN). W tej chwili interesuje nas tylko warto dla z otówki i tak dla pozycji za 0.02 lota na EUR/USD jeden pips wart jest 0.64 PLN, natomiast dla 2 lotów na USD/JPY jeden pips przyjmuje warto PLN. 26

27 Znaj c warto pipsa dla jednego lota mo emy przej dalej. Kapita inwestycyjny: 2000 PLN Wide ki: <20 PLN, 40 PLN > Para: EUR/USD (31.98) SL: 30 Obliczamy dopuszczaln wielko straty na jednego pipsa: 20 PLN = 30 pipsów SL * warto jednego pipsa warto jednego pipsa = 20 PLN / 30 pipsów SL warto jednego pipsa = 0.66 PLN Obliczamy wielko pozycji, któr mo emy zaryzykowa : 0.66 PLN = * wielko pozycji wielko pozycji = 0.66 PLN / PLN wielko pozycji = 0.02 lota Obliczamy nasze wide ki, mno c obliczon wcze niej warto razy dwa: 0.02 lota * 2 = 0.04 lota Wide ki: <0.02 lota, 0.04 lota> - Dla poprawnego otwarcia pozycji, jej wielko powinna zawiera si w przedziale od 0.02 lota do 0.04 lota. Tym o to sposobem wiemy jak zarz dza naszym kapita em i jak obliczy wielko pozycji jak mo emy zaj, aby czu si bezpiecznie. Pami tajmy, e rynki finansowe to nie ruletka/loteria i nie ma co si spieszy. Szybko mo emy co najwy ej wszystko straci, a na pewno nie zarobi pieni dze. 27

28 Zwyci ci, co s najwytrwalsi i konsekwentni w swoim dzia aniu. Oczywi cie mo emy ryzykowa otwieraj c przesadnie du e pozycje i w kilku przypadkach mo e si nam poszcz ci zarabiaj c 100% kapita u pocz tkowego w kilka godzin. Jednak rzeczywisto jest brutalniejsza i takim sposobem szybko dojdziemy do wyzerowania naszego konta. Pami tajmy, e mo emy zarobi %, a pó niej straci tylko 100%. 28

29 System transakcyjny oparty na prze amaniu linii trendu wzrostowego oraz spadkowego. Poj cie trendu ma absolutnie podstawowe znaczenie w analizie technicznej. Je li nie zaakceptuje si przes ania mówi cego, e ceny podlegaj trendom, dalsze analizy nie maj racji bytu. Zasadniczym celem badania wykresów cen na ró nego rodzaju rynkach jest ich rozpoznawanie. Na tej podstawie mo liwe jest dokonywanie transakcji Rozró niamy trzy rodzaje trendu wzrostowy, spadkowy i boczny. Trend wzrostowy, to taki w którym mamy do czynienia z ci giem kolejnych szczytów, z czego ka dy nast pny znajduje si wy ej od poprzedniego. Ci g ten jest przerywany korektami ko cz cymi si powy ej poprzednich do ków. Analogiczna sytuacje wyst puje przy trendzie spadkowym ci g kolejnych do ków, z których ka dy jest ni ej od poprzedniego. Ci g ten jest przerywany korektami ko cz cymi si poni ej poprzednich szczytów. Trend boczny (konsolidacja), to taki w którym nie wyst puje wyra na tendencja przy czym kurs waha si mniej wi cej w sta ym zakresie cen. Gdy mamy do czynienia z trendem wzrostowym to jeste my w stanie ograniczy go lini od do u. Trend spadkowy ograniczamy lini od góry. W przypadku trendu bocznego kurs mo e zosta ograniczony dwiema liniami jedn od góry, drug od do u. W naszej analizie b dziemy zajmowali si jedynie dwoma pierwszymi trendami. Wi kszo metod stosowanych w analizie technicznej przeznaczona jest do badania trendu (rozpoznawania i ledzenia trendów ju istniej cych). Uzupe nieniem przes ania o istnieniu trendów cenowych jest twierdzenie, 29

30 e trend wykazuje silniejsz tendencj do kontynuacji swego biegu w dotychczasowym kierunku, ani eli do jego zmiany. Jest to oczywi cie adaptacja pierwszej zasady dynamiki Newtona. Inn postaci twierdzenia odno nie istnienia trendów jest teza mówi ca, e istniej cy trend b dzie kontynuowa swój bieg, dopóki nie nast pi jego odwrócenie. Jest to kolejne twierdzenie analizy technicznej, które wydaje si niemal b dnym ko em. Jednak ca e podej cie oparte na analizie trendu wi e si z wykorzystywaniem istniej cego trendu, dopóki nie pojawi si oznaki jego zmiany. Poni szy rysunek przedstawia trend wzrostowy z naniesion lini ograniczaj wykres od do u: Rys.1 Trend wzrostowy. 30

31 Poni szy rysunek przedstawia trend spadkowy z naniesion lini ograniczaj wykres od góry: Rys.2 Trend spadkowy Powy sze zagadnienia pos nam do opracowania pewnego systemu transakcyjnego. System ten oparty b dzie o prze amania linii trendu. W momencie, gdy prawdopodobie stwo prze amania trendu jest o wiele mniejsza ni jego kontynuacji mamy do czynienia z pewn ciekaw analogi. Prze amanie trendu jest na tyle ma o prawdopodobne, e gdy ju nast pi - tworzy ciekaw mo liwo zawarcia transakcji. Na tym za eniu oprzemy nasz sygna wej cia w pozycj. W momencie prze amania linii trendu wzrostowego otwiera b dziemy pozycj krótk (analogicznie w przypadku prze amania trendu spadkowego otwiera b dziemy pozycj d ug ). 31

32 Rys.3 Prze amanie linii trendu spadkowego. Nasza pozycja zawsze otwierana jest 5-10 pipsów (w zale no ci od interwa u na jakim operujemy) powy ej/poni ej miejsca prze amania linii trendu w celu unikni cia otwarcia pozycji w momencie odbicia. Pierwsz rzecz jak musimy zrobi po otwarciu pozycji jest ustalenie poziomu obrony (Stop Loss). Trafnym rozwi zaniem jest umieszczenie zlecenia obronnego zaraz pod/nad wsparciem/oporem w zale no ci od kierunku jaki obieramy tak aby maksymalna strata by a od samego pocz tku wyznaczona. Rys.4 Umieszczenie zlecenia obronnego (SL) pod wsparciem. 32

33 W tego typu systemie utrzymanie pozycji b dzie polega o na wyznaczaniu kolejnych linii trendu -przeciwnych do linii trendu, który zosta amany oraz na podci ganiu Stop Lossa w przypadku, gdy nowy trend zostanie utworzony i b dziemy w stanie pos si jego lini trendu jako narz dziem do wyznaczania Trailing Stop. Poni ej rysunek, który pomo e zrozumie dane zagadnienie (na rysunku znajduje si wykres liniowy w celu u atwienia zrozumienia zasady Trailing Stop): Rys.5 Zobrazowanie zasady Trailing Stop. linii trendu. Tym samym naszym zadaniem w tym etapie b dzie kre lenie kolejnych 33

34 Rys.6 Na enie na wykres kolejnej linii trendu Wyj cie z pozycji b dzie zawsze oznacza o otwarcie pozycji przeciwnej. W tym przypadku po prze amaniu linii trendu wzrostowego otwieramy pozycj krótk. Podsumowuj c: System polega na wykre leniu linii trendu, której przebicie jest warunkiem transakcyjnym. Utrzymanie pozycji polega na ustaleniu pocz tkowego punktu obrony oraz na podci ganiu Stop Lossa (Trailing Stop) w przypadku uformowania si przeciwnego trendu. W tym systemie mamy dwie zasady wyj cia z pozycji. Jedna to taka w której po przebiciu linii trendu nie tworzy si trend przeciwny i pozycja trafia na pocz tkowy Stop Loss. Druga to taka, gdzie podci gaj c punkt obrony nieco pod/nad lini otrzymujemy sygna zamkni cia w momencie prze amania linii trendu, co jest równoznaczne z otwarciem pozycji przeciwnej. sygna u. Ca y proces powtarzamy ponownie w momencie wyst pienia kolejnego 34

35 System transakcyjny oparty na wybiciach ponad poziom oporu, b pod poziom wsparcia. Wsparcia i opory to miejsca w których rynek do wiadcza powtarzaj cych si wzrostów, b spadków. Wsparcie ogranicza wykres od do u, podczas gdy opór ogranicza wykres od góry. Zarówno wsparciem jak i oporem mo e by historyczne high/low, okr a liczna (np ), jak równie cena w jaki sposób wynikaj ca z wcze niejszych fluktuacji. Wsparcie jest miejscem na wykresie w którym rynek otrzymuje zwy kuj si w momencie, gdy si tam dostanie. Opór jest punktem w którym rynek otrzymuje si zni kuj. W momencie przebicia, ka de wsparcie zamienia si w opór i odwrotnie. Nie ma takiego wsparcia/oporu, które nie mog oby zosta w jakim momencie przebite. O wszystkim decyduj warunku panuj ce na rynku. Niemniej przebicie silnego wsparcia czy oporu generuje okazj do kupna/sprzeda y, co mo emy wykorzysta do budowy systemu transakcyjnego. Systemie transakcyjny oparty na wsparciach i oporach (w odró nieniu od systemu opartego na prze amania linii trendu) mo emy pos ugiwa si tak e umiej tno ci rozpoznawania trendu bocznego. 35

36 Rys.1 Wykres prezentuj cy przyk adow zamian oporu na wsparcie oraz wsparcia na opór. W tym miejscu wa ne jest, aby przyj pewn zasad. Najlepiej inwestowa w momencie, gdy wsparcie/opór na jakim opieramy swoj analiz nie zosta nigdy (rzadko si zdarza), b w ostatnim czasie z amany. Przebicie silnego wsparcia/oporu generuje mocny sygna, który jeste my w stanie wykorzysta w celu osi gni cia korzy ci finansowych. W naszym systemie przyjmiemy zasad, i opór lun wsparcie wa ne dopiero w momencie gdy zosta y nie naruszone w ostatnim okresie przy minimum 2 podej ciach wykresu w miejsce ich wyst powania. W momencie, gdy tak utworzony opór zostaje prze amany system generuje nam sygna kupna. 36

37 Rys.2 Sygna kupna. Stop Loss w tym wypadku umieszczamy pocz tkowo pod low wiecy przebijaj cej. Rys.3 Ustawienie SL. Utrzymanie pozycji polega na przesuni ciu linii obrony tu pod wsparcie (5-10 pipsów w zale no ci od interwa u na jakim operujemy) w momencie, gdy nasza pozycja oddali si od wsparcia na tyle, e b dziemy mogli spokojnie umie ci w wybranym miejscu nasze zlecenie obronne i tym samym zmniejszy ewentualn strat. 37

38 Rys.4 Zmiana poziomu SL. Podstaw skutecznego systemu jest odpowiednie dobranie wspó czynnika ryzyko/zysk (Ratio). Wiedz c, e 3:1 na rzecz zysków jest dobrym wspó czynnikiem wykorzystujemy to w naszym systemie. Wyj ciem z pozycji b dzie zawsze ró nica mi dzy poziomem zawarcia transakcji, a pocz tkowym Stop Lossem, pomno ona przez trzy: Take Profit = 3xSL Rys.5 Nasz poziom Take Profit. 38

39 Identycznie post pujemy w przypadku przebicia wsparcia. W momencie, gdy wsparcie utworzone zgodnie z naszymi zasadami zostaje prze amane system generuje nam sygna sprzeda y. Rys.6 Sygna sprzeda y. przebijaj cej. Stop Loss w tym wypadku umieszczamy pocz tkowo nad high wiecy Rys.7 Ustawienie SL. Utrzymujemy pozycj przestawiaj c Stop Loss nieco nad wsparcie w momencie, gdy system daje nam tak mo liwo. 39

40 Rys.8 Zmiana poziomu SL. Take Profit ustalamy na poziomie oddalonym od miejsca zawarcia transakcji o 3xSL. Rys.9 Nasz poziom Take Profit. 40

41 Podsumowuj c: System polega wyznaczaniu wspar i oporów. Ich przebicie jest naszym warunkiem transakcyjnym. Utrzymanie pozycji polega na ustaleniu pocz tkowego punktu. Dodatkowo w przypadku wyst pienia dogodnych warunków nale y podci gn Stop Loss nieco pod/nad poziom zawarcia transakcji. W tym systemie mamy trzy mo liwo wyj cia z pozycji. Jedna to taka w której po pocz tkowym sygnale rynek wraca i pozycja trafia na pocz tkowy Stop Loss. Druga to taka, gdzie podci gaj c punkt obrony nieco pod/nad punkt otwarcia pozycji otrzymujemy sygna zamkni cia w momencie prze amania poziomu wsparcia/oporu. Trzecia mo liwo to wyj cie z pozycji w przypadku wyj cia pozycji na profit odpowiadaj cy trzykrotno ci pocz tkowego ryzyka. sygna u. Ca y proces powtarzamy bez zmian w przypadku pojawienia si kolejnego 41

42 System transakcyjny oparty na odbiciach od linii trendu wzrostowego oraz spadkowego. Wiedz c, e prawdopodobie stwo utrzymania si trendu jest wi ksze, ni jego za amanie mo emy opracowa tak e inny system, ni polegaj cy na otwarciu pozycji w przypadku przebicia. Dodatkow mo liwo ci jest otwieranie pozycji w oparciu o odbicia od linii trendu. W tym przypadku prawdopodobie stwo przemawia jednocze nie na korzy obydwu rozwi za, gdy w momencie nie wyst pienia przebicia utrzymanie jest bardziej prawdopodobne, lecz kiedy ju wyst pi owe przebicie, to jest to na tyle mniej prawdopodobne, i dalsze utrzymanie staje si nowego trendu jest pewniejsze. Linie trendu oparte o do ki i szczyty, które wykorzystujemy do analizy wykresu, nazywamy liniami wi cymi. Warunkiem transakcyjnym w tym systemie jest wyst pienie trzeciego, ka dego kolejnego odbicia. Najlepiej wykorzystywa te trendy, które nie zosta y naruszone w przesz ci. Przy okre laniu kolejnych odbi wa ne jest, aby nie uznawa zjawiska w którym wiece wyst puj w skupisku tego typu sytuacje uznawane powinny zosta za jedno odbicie. Od nas zale y jak du y ustalimy minimalny odst p od ka dego odbicia. W przypadku poni szego przyk adu przyj li my minimalny odst p mi dzy odbiciami w wysoko ci 5 wiec. 42

43 Rys.1 Trzecie oraz kolejne odbicie w trendzie wzrostowym. Kolejne odbicia jeste my w stanie wykorzysta na ró ny sposób. Mo emy za ka dym kolejnym odbiciem otwiera kolejn pozycj, b uznawa je jako potwierdzenie kierunku w jakim zmierza rynek. Kolejne odbicia s dobrymi momentami zaj cia pozycji w przypadku, gdy przegapili my poprzedni sygna. Pozycj otwieramy zaraz po wyst pieniu odbicia w momencie zamkni cia si wiecy odbijaj cej i otwarcia si kolejnej wiecy na danym interwale (open pozycji = close wiecy odbijaj cej). Pierwsz rzecz jak musimy zrobi po otwarciu pozycji jest ustalenie poziomu obrony (Stop Loss). Trafnym rozwi zaniem jest umieszczenie zlecenia obronnego zaraz pod low wiecy odbijaj cej (5-10 pips od miejsca odbicia w zale no ci od interwa u na jakim operujemy). 43

44 Rys.2 Ustawienie SL pod wiec odbijaj. Utrzymanie pozycji w tym przypadku polega na pilnowaniu jak wykres ma si wzgl dem wi cej linii trendu. Zasady zamykania pozycji b polega y na podci ganiu Stop Lossa zgodnie z lini trendu (Trailing Stop) przy jednoczesnym generowaniu sygna u zamkni cia pozycji w momencie, gdy wykres przetnie lini trendu. Rys.3 Zobrazowanie zasady Trailing Stop. 44

45 Rys.4 Zamkni cie pozycji. Analogiczna sytuacja wyst puje w przypadku utworzenia si trzeciego - oraz ka dego nast pnego odbicia przy trendzie spadkowym. Otwieramy pozycj zgodnie z close wiecy odbijaj cej. Rys.5 Sygna sprzeda y. 45

46 Ustalamy Stop Loss powy ej high wiecy odbiciaj cej (5-10 pipsów w zale no ci od interwa u). Rys.6 Ustawienie SL nad wiec odbijaj. Utrzymujemy pozycj pilnuj c linii wi cej i zamykamy j zgodnie z prze amaniem linii trendu. Rys.7 Zamkni cie pozycji. W przypadku pojawienia si nowego sygna u w postaci trzeciego, kolejnego odbicia od linii trendu powtarzamy ca procedur. 46

47 Systemy transakcyjne oparte na rednich krocz cych. redni krocz otrzymujemy poprzez zsumowanie okre lonej liczby cen zamkni cia (mog to równie by ceny otwarcia, high, low oraz rednie kilku ró nych cen z danego przedzia u czasowego), a nast pnie podzielenie tej sumy przez czn ilo cen. W przypadku gdy uwzgl dniamy now cen we wzorze to usuwamy ostatni cen, tak aby pozosta a sta a warto cen w obliczaniu redniej. Tym sposobem uzyskujemy efekt poruszania (kroczenia) redniej na wykresie. Jest to podstawowy sposób obliczania rednich ( rednia prosta), jednak wyst puj te inne metody, a mianowicie: rednia wa ona (ustala si wagi dla cen z poszczególnych okresów, im nowsza cena tym wy sza waga), rednia wyk adnicza (odmiana redniej wa onej, z tym, e wagi rosn w sposób wyk adniczy). W zale no ci jaki okres we miemy pod uwag, rednia b dzie odpowiednio czu a. Im d szy okres tym rednia zmienia swoj warto wolniej np. 25, 50, 100, 200, st d mo emy nazwa j woln redni krocz. W przypadku gdy okres jest krótki np. 5, 9, 15 rednia jest bardziej czu a i szybciej reaguje na zmiany cen szybka rednia krocz ca. Ze wzgl du na okres, rednia jest wska nikiem opó nionym, a im d szy okres tym to opó nienie jest wi ksze w stosunku do aktualnej ceny. 47

48 Rys.1 Wykres oraz dwie rednie krocz ce: rednia szybka (niebieska) 15-okresowa, rednia wolna (czerwona) 50-okresowa. Sposoby obliczania rednich: ( ) = C cena w danym przedziale czasowym n liczna przedzia ów czasowych ( ) = ( ) C cena w danym przedziale czasowym cyfry odpowiadaj wagom, najwy sza waga równa si ilo ci okresów branych pod uwag przy obliczaniu redniej 48

49 Trzy g ówne zastosowania rednich krocz cych: 1. Okre lenie kierunku trendu 2. Generowanie sygna ów kupna/sprzeda y ( rednia + wykres) 3. Generowanie sygna ów na podstawie dwóch rednich ad.1 Dorysowuj c redni na wykresie cenowym, mo emy przy jej pomocy okre li aktualny trend na rynku. W momencie gdy ceny znajduj si nad redni krocz i jednocze nie rednia ro nie mówimy o trendzie wzrostowym, a w przypadku gdy ceny znajduj si poni ej redniej, a ta maleje, mówimy o trendzie zni kowym. Istnieje jeszcze jeden przypadek, a mianowicie trend horyzontalny rednia porusza si poziomo, a cena przecina j raz z góry, raz z do u. Rys.2 Na wykresie przedstawione s dwa trendy spadkowe, w odwrotnej sytuacji mówiliby my o trendzie wzrostowym. Korzystaj c z okre lania trendu mo emy opracowa dwa systemy transakcyjne, których zadaniem b dzie pod anie za aktualnym trendem. Pierwszy b dzie opiera si na wykresie cenowym oraz jednej redniej krocz cej, natomiast druga metoda b dzie opracowana na podstawie dwóch rednich. 49

50 ad.2 System oparty o wykres oraz o jedn redni b dzie mia za zdanie generowanie sygna ów zmiany kierunku trendu. Wychodz c z za enia, e rednia krocz ca wyznacza nam kierunek trendu, przebicie tej redniej przez cen b dzie mocnym sygna em, e trend zaczyna si ko czy i nast pi jego odwrót. Sygna kupna wyst pi w momencie przebicia przez cen redniej krocz cej od do u, natomiast sygna sprzeda y wyst pi w przypadku przebicia redniej od góry. Nasza rednia ma nast puj ce parametry: - rednia prosta (Simple) - okres: 15 - zesuni cie: 0 - dodaj do: close Rys.3 Moment przebicia redniej krocz cej przez cen (interwa H4). Dla potwierdzenia sygna u b dziemy otwiera pozycj dopiero po otwarciu nowej wiecy nad/pod redni krocz ca. Pozwoli to na unikniecie sytuacji w której cena kilkukrotnie mo e przebija redni, co mog oby spowodowa b dny sygna i tym samym strat. 50

51 Rys.4 Moment otwarcia pozycji na nowej wiecy (niebieska linia) po wcze niejszym przebiciu redniej, czerwona linia SL. Kolejnym krokiem po otwarciu pozycji (najlepiej zrobi to w trakcie otwarcia) jest ustalenie zlecenia obronnego Stop Loss. Naszym zabezpieczeniem b dzie poziom wyznaczony na podstawie redniej krocz cej i b dzie on znajdowa si pod/nad (pozycja d uga/krótka) redni w wielko ci zale nej od interwa y na jakim b dzie opiera swoje inwestycje. Dla interwa ów M5-H1 odleg od redniej wyniesie od 3-5 pipsów, natomiast dla wy szych interwa ów (np. H4-D1) b dzie to juz 6-10 pipsów. Rys.5 Ustawienie poziomu pierwszego SL (10 pipsów powy ej redniej). 51

52 Gdy cena utrzyma si ponad redni krocz (dotyczy pozycji d ugiej) i tym samym zamknie si nad ni nale y wyznaczy nowy poziom naszego SL, tzw. Traling Stop. Podobnie jak w wyznaczaniu poziomu SL przy otwarciu naszej pozycji, to tak samo b dziemy wyznacza go w pó niejszej fazie. Nasz poziom obrony zmieniamy ka dorazowo po otwarciu nowej wiecy. Rys.6 SL w druje w dó co ka nowo utworzon wiec. W momencie przebicia redniej zosta uruchomiony SL wyznaczony na przedostatniej wiecy przed przebiciem. W momencie gdy nasza cena zostanie zamkni ta, a cena pozostanie nadal pod/nad redni (zamkni cie wieczki), nale y otworzy pozycj odwrotn do wcze niej zajmowanej zgodnie ze wcze niejszymi za eniami. 52

53 Rys.7 Przyk ad otwarcia d ugiej pozycji. W momencie przebicia redniej uzyskujemy sygna, a potwierdzenie sygna y nast puje dopiero po otwarciu nowej wiecy nad redni. W momencie otwarcia ustawiamy nasz pocz tkowy SL 10 pipsów pod redni. Nast pnym krokiem jest zmiana SL co ka now wiec pod aj c za redni ruchom. Podsumowuj c ad.2: System polega na na eniu na wykres redniej SMA 9-okresowej, której przebicie przez cen jest wst pnym warunkiem transakcyjnym. Po potwierdzeniu przez otwarcie nowej wiecy nast puje z enie zlecenia kupna/sprzeda y. Utrzymanie pozycji polega na pocz tkowym wyznaczeniu punktu obrony (SL) oraz na pó niejszym zmianie tego poziomu (Trailing Stop) ze wzgl du na poziom naszej redniej. Momentem wyj cia zawsze jest przebicie redniej, a chwile potem osi gniecie naszego poziomu SL. Nale y pami ta, e zamkni cie pozycji jest sygna em otwarcia kolejnej pozycji, po uprzednim potwierdzeniu si sygna u. 53

54 ad.3 Inn metod otwierania pozycji jest moment przeci cia si dwóch rednich. Tym razem pomijamy aktualn cen i skupiamy si wy czenie na naszych rednich prostych. Do tego celu wykorzystamy jedn szybk redni (15) oraz jedn woln (25). Naszym momentem wej cia w pozycj b dzie przeci cie si obu rednich. Pozycj d ug otwieramy w przypadku przeci cia wolnej redniej od do u przez szybk, a pozycj krótk otwieramy w momencie przeci cie redniej wolnej od góry przez redni szybk. Dodatkowo do filtracji naszych sygna ów u yjemy bardzo wolnej redniej 100-okresowej. Na jej podstawie b dziemy wyznacza aktualny trend. W momencie gdy rednia (100) jest rosn ca b dziemy otwiera tylko d ugie pozycje, a gdy b dzie malej ca to otwieramy tylko i wy cznie krótkie pozycje. Pozwoli to na odrzucenie b dnych sygna ów i generuj cych zbyt du e straty. Nasze rednie: Szybka (niebieska): - rednia prosta (Simple) - okres: 15 - zesuni cie: 0 - dodaj do: close Wolna (czerwona): - rednia prosta (Simple) - okres: 25 - zesuni cie: 0 - dodaj do: close 54

55 Bardzo wolna (zielona): - rednia prosta (Simple) - okres: zesuni cie: 0 - dodaj do: close Rys.8 Wykres przedstawiaj cy trzy rednie. Rys.9 Przyk ad otwarcia pozycji krótkiej. Na powy szym przyk adzie widzimy trend spadkowy wyznaczony na podstawie bardzo wolnej redniej (zielona). Dodatkowo nast puj przebicie 55

56 wolnej redniej od góry przez szybk redni, co jest dla nas sygna em otwarcia krótkiej pozycji. Tu przed naszym sygna em by fa szywy sygna otwarcia d ugiej pozycji. Gdyby my nie korzystali z bardzo wolnej redniej i otworzyli d ug pozycj straciliby my pieni dze. Dlatego w naszych rozwa aniach b dziemy wierni jednej z najwa niejszych zasad analizy technicznej: Pod aj za trendem. Tam samo nie otwarli my pozycji krótkiej, gdzie sygna jest zaraz na pocz tku wykresu. W tym miejscu dalej utrzymywa si trend wzrostowy, chocia przebicie wolnej redniej przez szybk by wczesnym sygna em zmiany kierunku trendu. Zmiana ta potwierdzi a si dopiero w momencie zmiany kierunku przez nasz bardzo woln redni. Podobnie jak w przypadku sygna ów generowanych przez jedn redni i wykres, tak równie w tym, przy obliczaniu naszego poziomu zlecenia obronnego pos ymy si szybk redni krocz. I tak dla pozycji d ugiej dzie to 3-5 pipsów pod szybk redni dla interwa ów M5-H1 lub 6-10 pipsów dla interwa ów H4-D1. W przypadku pozycji krótkiej SL ustawiamy nad nasz szybk redni, zgodnie z powy szymi zasadami. Równie identycznie b dziemy zmienia SL w trakcie trwania pozycji Traling Stop. Co ka now wiec zmieniamy warto SL zgodnie z po eniem naszej redniej oraz zasadami odno nie pipsów w zale no ci od przyj tego interwa u. 56

57 Rys.10 Przyk ad ustawienia SL zaraz po otwarciu oraz pó niejszy Traling Stop wraz z zamkni ciem pozycji na ostatnim SL. W przypadku przeci cia dwóch rednich nie wyst puje otwarcie przeciwnej pozycji w momencie zamkni cia pierwszej pozycji, co mia o miejsce we wcze niejszej strategii. Nale y o tym pami ta i trzyma si trendu zgodnie z bardzo woln redni. Rys.11 Sytuacja odwrotna do wcze niejszej. Okre lenie trendu wzrostowego oraz otwarcie pozycji d ugiej zgodnie z zasadami. Dodatkowo widzimy okre lenie pierwszego SL 10 pipsów pod szybk redni oraz ostatni SL na którym nast pi o zamkni cie pozycji. 57

58 Podsumowuj c ad.3: ównym za eniem systemu jest na enie na wykres trzech rednich: Dwie podstawowe na podstawie których uzyskujemy sygna rednia szybka (SMA-15) oraz rednia wolna (SMA-25), oraz dodatkowa rednia do potwierdzenia sygna u rednia bardzo wolna (SMA-100). Warunek transakcyjny jest w momencie przeci cia si szybkiej i wolnej redniej: sygna kupna szybka przebija wolna od do u, sygna sprzeda y szybka przebija woln od góry. Dodatkowo aby sygna by prawid owy nale y pos sie bardzo woln rednia i w momencie sygna u kupna rednia 100- okresowa musi wskazywa trend wzrostowy, natomiast w przypadku sprzeda y musi panowa trend spadkowy. Pierwsze zlecenie obronne wyznaczamy na podstawie naszej szybkiej redniej, a utrzymanie pozycji (Traling Stop) równie oparte jest na szybkiej redniej. Jako moment zamkni cia pozycji traktujemy nasz ostatni przebity SL. Nale y pami ta, i nie jest to sygna do otwarcia pozycji odwrotnej do wcze niej zajmowanej. 58

59 Systemy transakcyjne oparte na wska nikach technicznych. Wraz z rozwojem gie d na wiecie oraz informatyzacji spo ecze stwa ro nie nam ilo metod spostrzegania wykresów gie dowych, a tym samym podejmowania decyzji inwestycyjnych. Coraz cz ciej odchodzi si od standardowych metod b cych w powszechnej u yteczno ci w latach XX wieku, a zaczyna si u ywa zaawansowanych technik analizy wykresów. Powstaj to coraz bardziej zaawansowane równania matematyczne, a ich ilo jest tak du a, e za ich pomoc mo emy mierzy niemal e wszystko. Tylko od inwestora zale y, które spo ród ca ej masy wska ników analizy technicznej w czy w swój koszyk inwestycyjny i pos mu okre laniu odpowiednich momentów wej cia i wyj cia z pozycji. Wska niki mo na podzieli na okre laj ce trend oraz mierz ce szybko zmiany cen. Do pierwszej grupy mo emy zakwalifikowa rednie krocz ce, które s jednym z najprostszych wska ników na rynku i powsta y jako jedne z pierwszych. Mieli my przyjemno mówi o nich w poprzednim rozdziale. Tym razem zajmiemy si drug grup w sk ad której wchodz m. in. RSI, oscylator stochastyczny, MACD, CCI i wiele, wiele innych. W niniejszej pracy ograniczmy si tylko do dwóch wska ników najbardziej popularnych w ród inwestorów i na ich podstawie zostan opracowane dwie strategie inwestycyjne. Pierwszym z nich b dzie RSI (Relative Strength Index wska nik si y wzgl dnej) oraz MACD (Moving Average Convergence / Divergence wska nik zbie no ci/rozbie no ci rednich ruchomych). 59

60 RSI: Wska nik RSI zosta opracowany przez Amerykanina J. Wellesa Wildera, a po raz pierwszy zosta opublikowany w ko cówce lat 70 XX wieku. Ma on za zadanie mierzenie ruchów wzrostowych cen oraz ruchów spadkowych, nast pnie obliczenie rednich z tych ruchów i podzielenie redniej z okresów dodatnich przez redni z okresów ujemnych. Ostatnim etapem jest podstawienie wyniku (RS) do wzoru aby otrzyma liczb z przedzia u = = Przyk ad: Dla RSI 10-dniowego obliczenia b nast puj ce: Sumujemy warto ci zwi zane z ruchami dodatnimi (cena zamkni cia danego okresu jest wi ksza od ceny otwarcia np. wieczka wzrostowa) w okresie 10 dni i dzielimy t sum przez 10, nast pnie sumujemy warto ci zwi zane z ruchami ujemnymi (np. wieczki spadkowe) i dzielimy t sum przez 10. Gdy juz obliczyli my rednie, dzielimy redni z ruchów dodatnich przez rednia z ruchów ujemnych i tak powsta y wynik podstawiamy do wzoru na RSI. 60

61 Rys.1 Wykres EUR/USD wraz z wska nikiem RSI 9-okresowym. Wska nik RSI najcz ciej stosowany jest do okre lania momentu wykupienia i wyprzedania rynku. Je eli wska nik rysuj si powy ej poziomu to oznacza, e rynek jest wykupiony i nale y spodziewa si ewentualnych spadków. W przypadku gdy wykres znajduje si w granicach poziomów sygnalizuje to moment wyprzedania rynku i spodziewane wzrosty cen. Taka sytuacja cz sto ma miejsce, gdy cena do d ugo zmierza w jednym kierunku, a tym samym wiadczy to o tym, e zaraz nast pi korekta ruchu b ewentualne odwrócenie trendu. Tym samym wska nik ten mo e by wczesnym sygna em, e za chwil utworzy si szczyt lub do ek. Wykorzystuj c te informacje stworzymy system w którym pominiemy inne metody okre lania momentów wej cia, a mianowicie tworzenie si formacji na wykresie RSI oraz dywergencji sytuacja w której np. ceny na wykresie maja trend wzrostowy, a wykres rysuje si w trend spadkowy. 61

62 System, który mam zamiar przedstawi jest bardzo prosty w zastosowaniu i nauka jego nie powinna sprawi problemów, dodatkowo idealnie nadaje si do wszelkich modyfikacji i do indywidualnego udoskonalania wg. swoich potrzeb. Dzia anie systemu opiera si wy cznie o RSI, gdzie sygna em otwarcia pozycji jest przebicie poziomu 70 od do u lub poziomu 30 od góry, a potwierdzeniem otwarcia pozycji jest przebicie poziomu 70 od góry, a 30 od do u. W skrócie w momencie gdy rynek jest wykupiony/wyprzedany, oczekujemy na moment w którym wska nik powróci z tych obszarów do normalnego przedzia u (30-70). Ustawienia dla RSI: - Okres: 9 - Zastosuj do: close - Poziomy: 30 oraz 70 Zobrazowanie ustawie RSI wraz z wykresem zosta o zaprezentowane na poprzedniej stronie. 62

63 Rys.2 Sygna y oraz momenty otwarcia krótkich pozycji wykorzystuj c RSI. Powy ej zosta a zaprezentowana sytuacja otwarcia krótkiej pozycji. W pierwszej kolejno ci zawsze mamy sygna (pierwsze przebicie), a pó niej dopiero potwierdzenie sygna u i otwarcie pozycji (przebicie powrotne). Wraz z otwarciem pozycji nale y ustawi zlecenie obronne (SL). W tym przypadku za poziom SL pos y ostatni najwy szy poziom przed otwarciem pozycji pipsów dla interwa ów M5-H1 lub pipsów dla interwa ów H4-D1. 63

64 Rys.3 Prawid owe ustawienie pocz tkowych poziomów SL dla pozycji krótkich. Naszym ostatecznym momentem zamkni cia pozycji (TP Take Profit) dzie sygna przeciwny do aktualnie otwartej pozycji. W czasie otwarcia pozycji nie jeste my w stanie obliczy poziomy zamkni cia oraz jak d ugo dziemy zmuszeni trzyma nasz pozycj otwart. Rys.4 Ostateczne momenty wyj cia z otwartej pozycji (TP). 64

65 W czasie trzymania otwartej pozycji, nasze zlecenie obronne b dziemy przesuwa wg. nast puj cej zasady: Pocz tkowa warto SL w pipsach jest dla nas sta a i co ka now wieczk b dziemy zmienia SL w takie miejsce, a eby odleg miedzy cen otwarcia nowej wiecy, a nowym SL wynios a dok adnie tyle pipsów co pocz tkowa warto SL. Rys.5 Poprawne odczytanie sygna u kupna, a nast pnie otwarcie pozycji, ustawienie zlecenia obronnego oraz pó niejsze jej zamkni cie. Podsumowuj c: ównym za eniem systemu jest oczekiwanie na pojawienie si sygna u po przebiciu poziomu 70 od do u lub 30 od góry. Nast pnym krokiem jest otwarcie pozycji w momencie powrotnego przebicia ww. poziomów. Dla pozycji ugiej przebicie poziomy 30 od do u oraz dla pozycji krótkiej przebicie poziomu 70 od góry. Zlecenie obronne wyznaczamy na podstawie ostatniego wierzcho ka/do ka poprzedzaj cego moment otwarcia. W zale no ci czy mamy do czynienia z wierzcho kiem czy do kiem dodajemy odpowiedni ilo pipsów do danego poziomu lub odejmujemy od niego. 65

66 Ostatecznym momentem wyj cia z pozycji jest pojawienie si przeciwnego sygna y dla aktualnie otwartej pozycji, co zapocz tkowuje nowy sygna i nale y oczekiwa potwierdzenia dla tego sygna y w celu otwarcia nowej pozycji. MACD: Skrócona nazwa pochodzi od angielskich s ów: Moving Average Convergence / Divergence (zbie no rozbie no rednich krocz cych), a jego autorem jest Gerald Appel. MACD czy w sobie mo liwo pomiaru szybko ci zmiany cen jak równie okre lenia kierunku trendu. W odró nieniu od RSI, MACD nie oscyluje w sztywnych granicach (1-100), a porusza si w lad wykresu cenowego, z t ró nic ze jego ruchy odbywaj si wokó linii zero. Standardowy wska nik MACD z ony jest z dwóch linii, które wyliczane z trzech rednich wyk adniczych. Pierwsza linia, nazywana szybk lini MACD jest ró nic mi dzy krótkoterminow, a d ugoterminow redni krocz (najcz ciej rednia wyk adnicza). Druga linia, nazywana woln lini MACD powsta a z wyg adzenia szybkiej linii MACD przez redni wyk adnicz ni szego okresu ni rednia d ugoterminowa (najcz ciej z 9 okresów). Rys.6 Wykres EUR/USD wraz z wska nikiem MACD (8,17,9). 66

67 Z jednej strony MACD mo e pos okre laniu aktualnego trendu. W momencie gdy szybka linia jest ponad lini woln mamy do czynienia z trendem wzrostowym, a w przypadku odwrotnym do wiadczamy trendu spadkowego. Najcz ciej jednak wska nika tego u ywa si do okre lania momentów wej cia na rynek. Sygna kupna pojawia si gdy szybka linia przecina woln od do u, a sygna sprzeda y pojawia si w chwili przeci cia wolnej linii przez szybk od góry. Wa nym aspektem jest to, e sygna kupna powinien wyst powa w dolnej cz ci wykresu wska nika i jak najdalej oddalony od linii zero, a sygna sprzeda y powinien wyst pi jak najwy ej i jak najdalej od linii zero. W naszym systemie wykorzystamy powy sze za enia z t jednak ró nic, e dorysujemy sobie poziomy, które b wiadczy o wykupieniu/wyprzedaniu na danym rynku. Pomo e nam to odfiltrowa du ilo b dnych sygna ów generuj cych straty. Ustawienia MACD: - FastEMA: 7 - SlowEMA: 15 - SignalSMA: 9 67

68 Rys.7 Wykres MACD zgodny z powy szymi parametrami oraz wykres cenowy. Gdy ju mamy na ony nasz wska nik, musimy ustali nasze poziomy wykupienia/wyprzedania. W tym celu intuicyjnie odnajdujemy na wykresie wska nika poziomy gdzie najcz ciej dochodzi do powrotu ceny w rejony linii zero. Patrz c na powy szy wykres (g ównie prawa strona) mo emy zauwa, e istnieje poziom, który praktycznie nie zostaje przebity: Gdy ju go znale li my obni amy go o ok i tym samym mamy wyznaczony nasz poziom wykupienia. Teraz tylko nale y nowo utworzony poziom pomno przez (-1) i wyznaczyli my tym sposobem poziom wyprzedania. 68

69 Rys.8 Zobrazowanie jak nale y wyznaczy poziomy wykupienia/wyprzedania. Cienka zielona linia to poziom maksymalny osi gany przez wska nik, które nast pnie obni amy w celu wychwycenia wa nych szczytów. Maj c ju wszystko, mo emy okre li momenty wej cia w pozycj, wyj cia, ustalania i zmiany SL. Sygna kupna wyst puje w momencie przebicia przez szybk lini poziomu wyprzedania, a moment otwarcia nast puj gdy szybka linia przebije woln linie od do u, zarówno nad i pod poziomem wyprzedania. Sygna sprzeda y pojawia si gdy szybka linia przebije poziom wykupienia, a otwarcie pozycji krótkiej ma miejsce gdy ta linia przebije woln lini od góry, nie ma znaczenia czy nast pi to nad czy pod linia wykupienia. Rys.9 Sygna oraz moment otwarcia krótkiej pozycji wykorzystuj c MACD oraz poziomy wykupienia/wyprzedania.. 69

70 Pierwsze zlecenie obronne podobnie jak w przypadku RSI ustawiamy ponad ostatnim szczytem w odleg ci 3-10 pipsów w zale no ci od przyj tego interwa u. W przedstawionym powy szym przyk adzie b dzie to 10 pipsów, ze wzgl du na interwa H4. Momentem wyj cia b dzie sytuacja w której szybka linia przebija woln linie od do u lub gdy szybka linia dotrze do naszego poziomu wyprzedania. Podobnie jak w przypadku RSI nie ma mo liwo ci ustalenia naszego docelowego momentu wyj cia, a jedynie pozostaje nam reagowanie na sytuacje pojawiaj ce si na wska niku. Tym samym obliczenie ratio (stosunek ewentualnego zysku do straty) jest niemo liwy. Rys.10 Moment w którym wyszliby my z pozycji (TP), w kole zaznaczony ewentualny moment wyj cia z pozycji, gdyby wska nik spad do poziomu wyprzedania. Ze wzgl du na brak innych punktów odniesienia, u yjemy identycznej strategii zmiany SL w trakcie trwania pozycji co w strategii RSI. Wiedz c jak du y SL ustawili my na pocz tku, to b dziemy zmienia nasz poziom obronny zawsze do tej samej warto ci co ka now wieczk. Je eli kto inwestuje na niskich interwa ach mo e pos si wbudowanym narz dziem: Traling Stop. 70

71 Jednak ró nica jest taka, e b dzie on zmienia nasz SL co ka dy tick (ruch ceny), a nie co now wieczk. Rys.11 Poprawne odczytanie sygna u kupna, a nast pnie otwarcie pozycji, ustawienie zlecenia obronnego oraz pó niejsze jej zamkni cie. Podsumowuj c: Po wrzuceniu na wykres wska nika MACD wg. ustale, kolejnym krokiem jest ustalenie naszych poziomów wykupienia i wyprzedania. Sygna otwarcia pozycji pojawia si w momencie przebicia tego poziomu przez szybk lini (d uga pozycja przebicie od góry, krótka pozycja przebicie od do u). Nast pnym krokiem jest oczekiwanie na potwierdzenie sygna u za spraw przebicia wolnej linii przez szybk (pozycja d uga przebicie od do u, pozycja krótka przebicie od góry). Zlecenie obronne wyznaczamy na podstawie ostatniego wierzcho ka/do ka poprzedzaj cego moment otwarcia. W zale no ci czy mamy do czynienia z wierzcho kiem czy do kiem dodajemy odpowiedni ilo pipsów do danego poziomu lub odejmujemy od niego. 71