Ból w okresie przed- i pooperacyjnym u pacjentów neurochirurgicznych

Transkrypt

1 ROZDZIAŁ IX ZDROWIE I DOBROSTAN 1/2013 ZDROWIE I DOBROSTAN 1 Katedra i Zakład Pielęgniarstwa Neurologicznego Uniwersytetu Medycznego w Lublinie Chair and Department of Neurological Nursing Medical University of Lublin Head 2 Student Uniwersytetu Medycznego w Lublinie w Lublinie Student Medical University of Lublin ELŻBIETA PRZYCHODZKA 1, REGINA LORENCOWICZ 1, KRZYSZTOF TUROWSKI 1, RADOSŁAW JURCZUK-ANDRZEJCZUK 2 Ból w okresie przed- i pooperacyjnym u pacjentów neurochirurgicznych Pain in preoperative and postoperative periods in neurosurgical patients Ból towarzyszy człowiekowi od zarania ludzkości, zarówno przy narodzinach jak i przy śmierci. Pomimo tego, że każdy w życiu doświadczył bólu, trudno jest go jednoznacznie zdefiniować. Najczęściej podawaną definicją bólu jest ta ustanowiona przez Międzynarodowe Towarzystwo Badania Bólu (InetrnationalAssociation for the Study of Pain- IASP), która definiuje go jako,,nieprzyjemne doznanie czuciowe i emocjonalne, związane z rzeczywistym lub potencjalnym uszkodzeniem tkanek lub odnoszone do takiego uszkodzenia [14]. Ból jako odczucie bardzo subiektywne, znacznie różni się u poszczególnych osób. Z tego powodu jego obiektywny pomiar jest niemożliwy. Aby można było porównać stopnie natężenia bólu, opracowano subiektywne skale oceny, dzięki którym pacjent może przedstawić indywidualne odczucie natężenia bólu, jak również możliwa jest prawidłowa i racjonalna farmakoterapia. Jednym z problemów użycia tych skal, jest fakt, że oparte są one na relacjach chorego, a te podlegają wpływom jego emocji i odczuć. Wśród skal rozróżniamy skale słowne, numeryczne i wizualne [14]. Najczęściej używaną skalą, jest skala wizualno-analogowa, w skrócie VAS (ang. Visual analogue scale), gdzie pacjent zaznacza graficznie stopień natężenia odczuwanego bólu na liniowym odcinku długości 10cm, gdzie 0 oznacza brak bólu, a 10 najsilniejszy ból wyobrażalny dla chorego [8]. Doskonałym narzędziem do opisu i pomiaru bólu, zwłaszcza tego przewlekłego jest, kwestionariusz McGilla bądź MPQ (MelzackPainQuestionaire), składający się z szeregu opisowych słów, czytanych osobie odczuwającej ból. Każdemu zestawowi od 3 do 6 słów przypisano punktacje od 1 (słaby) do 20 (silny). Ostateczny wynik jest sumą punktów ze wszystkich zestawów.

2 164 ZDROWIE I DOBROSTAN 1/2013 Zdrowie i dobrostan W 1984 roku Szatanik opracował uproszczoną wersję kwestionariusza bólu McGill-Melzacka i nazwał ją Arkuszem Oceny Bólu. Ta wersja kwestionariuszowej techniki badania bólu przystosowana jest do semantyki języka polskiego. Arkusz Oceny Bólu składa się z 43 słów podzielonych na 20 grup uwzględniających dwie kategorie: pozycje 1 do 15 kategoria sensoryczna, pozycja 16 do 20 kategoria emocjonalna [10]. W ramach farmakologicznego leczenia bólu Światowa Organizacja Zdrowia (World Health Organization- WHO) opracowała schemat stopniowego stosowania leków, zwanych trójstopniową drabiną analgetyczną. Na każdym stopniu drabiny leki dobiera się w zależności od nasilenia bólu: I stopień- proste analgetyki II stopień- proste analgetyki w połączeniu z silnymi opioidami III stopień- proste analgetyki w połączeniu z silnymi opioidami Jedną z metod leczenia farmakologicznego jest analgezja kontrolowana przez pacjenta (patient-controledanalgesia) polega na pozajelitowym podawaniu opioidów za pomocą pompy infuzyjnej przez samego pacjenta i na jego żądanie. Pomysł ten opiera się na założeniu, że tylko pacjent może ocenić intensywność bólu i siłę działania leku przeciwbólowego, którym jest leczony [14]. Inną metodą leczenia bólu jest neurostymulacja przezskórna (TENS) należąca do technik, których wspólnym celem jest złagodzenie bólu na drodze stymulacji obwodowej hamującej doznania bólowe. Celem jest wzmocnienie niedostatecznego lub nieskutecznego mechanizmu hamowania, a wskazania do jej zastosowania dotyczą głównie bólów neurologicznych spowodowanych brakiem dopływów bodźców, z przyczyn nieprawidłowości w hamowaniu przewodzenia. W TENS efekt przeciwbólowy pojawia się szybko, doznania wywołane stymulacją powodują maskowanie lub przytłumienie bólu. Efekt utrzymuje się podczas całego czasu trwania stymulacji, a niekiedy jeszcze po jej zakończeniu. Istnieje wiele innych metod zwalczania bólu np. akupunktura, krioterapia oraz metody psychologiczne i behawioralne[13]. Ból pooperacyjny jest to nieprzyjemne doznanie zmysłowe i emocjonalne spowodowane śródoperacyjnym uszkodzeniem tkanek i narządów wraz z towarzyszącą autonomiczną, emocjonalną, i behawioralną odpowiedzią na uraz. Intensywność odczuwanego bólu i jego obszar odczuwania są zwykle wprost proporcjonalne do rozległości zabiegu operacyjnego. Reakcja na odczuwany ból zależy ponadto od poprzednich doświadczeń bólowych, ogólnego stanu zdrowia oraz uwarunkowań osobowościowych i środowiskowych. Ból pooperacyjny jest zjawiskiem samoograniczającym się, o największym natężeniu w pierwszej i drugiej dobie pooperacyjnej i o znacznie mniejszym natężeniu w 3 i 4 dobie. W istotny sposób na stopień odczuwania bólu przez chorego wpływa zarówno lokalizacja zabiegu, jego rozległość, stopień traumatyzacji tkanek, kierunek cięcia skórnego, jak i stosowanie w okresie przedoperacyjnym tzw. analgezji z wyprzedzeniem. Istotne jest również przedoperacyjne stężenie endogennych opioidów, poziom neurotyzmu i lęku oraz stopień uświadomienia chorego o czekających go doświadczeniach bólowych. Ból pooperacyjny powoduje nie tylko niepotrzebne cierpienia osoby chorej, ale może również

3 Elżbieta Przychodzka, Regina Lorencowicz, Krzysztof Turowski, Radosław Jurczuk-Andrzejczuk Ból w okresie przed i pooperacyjnym u pacjentów neurochirurgicznych prowadzić do zaburzeń czynnościowych, co z kolei negatywnie wpływa na proces zdrowienia. Ma charakter niejednorodny i zależy od wielu czynników, które nie zostały dostatecznie zbadane, a znaczenie kliniczne wielu z nich nie jest jasne [12]. Podstawowym celem łagodzenia bólu pooperacyjnego jest stworzenie choremu subiektywnego komfortu, ułatwienie procesu zdrowienia oraz wynikające z tego zmniejszenie ryzyka powikłań, co w znaczący sposób wpływa na zmniejszenie kosztów leczenia. Mimo tego ból pooperacyjny nadal jest nieprawidłowo leczony u 2/3 chorych i staje się powodem niepotrzebnego cierpienia, chociaż współczesna wiedza oraz dostępne metody terapeutyczne umożliwiają skuteczne uśmierzanie bólu pooperacyjnego u znaczącej większości pacjentów [5]. Celem pracy było dokonanie subiektywnej oceny dolegliwości bólowych występujących u pacjentów leczonych neurochirurgicznie przed i po zabiegu operacyjnym. MATERIAŁ I METODA W pracy wykorzystano Kwestionariusz Bólu składający się z 78 słów podzielonych na 20 grup uwzględniających 4 kategorie: sensoryczną, emocjonalną, ogólną i dodatkową (mieszaną). Uzyskane wyniki pomiaru można poddać dowolnemu sposobowi oszacowania [10]. Do oceny pomiaru bólu zastosowano wzrokowo-analogową skalę VAS, która ma postać odcinka podzielonego na 10 równych ponumerowanych części od 0 do 10, gdzie zero to brak bólu, a 10 to ból maksymalny. Pacjent zaznacza na podstawie własnych odczuć odpowiednie miejsce na osi. Badania zostały przeprowadzone w okresie od stycznia do marca 2012 roku w Klinice Neurochirurgii i Neurochirurgii Dziecięcej w SPSK nr4 w Lublinie. Badania odbywały się dwuetapowo. W dniu przyjęcia pacjent otrzymywał pierwszą część ankiety, składającej się z kwestionariusza osobowego, pytań dotyczących rodzaju schorzenia oraz czasu i pory dnia w jakiej występowały dolegliwości bólowe. Drugą część ankiety chory otrzymywał w dniu wypisu z Kliniki Neurochirurgii. Ankieta podzielona była na dwie części- jedna dotyczyła ostatnich trzech dni przed wypisem, natomiast druga, doby operacyjnej. Obydwie zawierały Arkusz Oceny Bólu. Kwestionariusz kończył się pytaniami o czas wystąpienia bólu po zabiegu operacyjnym, okolic ciała w których występował ból, sposobów zwalczania bólu, skuteczności terapii przeciwbólowej oraz czasu reakcji personelu na dolegliwości bólowe występujące u pacjenta. Uzyskane wyniki badań poddano analizie statystycznej. Wartości analizowanych parametrów mierzalnych przedstawiono przy pomocy wartości średniej, mediany i odchylenia standardowego a dla niemierzalnych przy pomocy liczności i odsetka. Do porównania dwóch grup niezależnych zastosowano test U Manna -Whitneya. Dla więcej niż dwóch grup zastosowano test Kruskala Wallisa Dla cech mierzalnych normalność rozkładu analizowanych parametrów oceniano przy pomocy testu W Shapiro-Wilka. Dla zmiennych powiązanych do porównania nasilenia bólu oraz charakteru bólu przed i po zabiegu zastosowano test ANOVA Friedmana. Do zbadania związku pomiędzy zmiennymi zastosowano test R Spearmana. Dla niepowią- 165

4 ZDROWIE I DOBROSTAN 1/2013 Zdrowie i dobrostan zanych cech jakościowych do wykrycia istnienia różnic między porównywanymi grupami użyto testu jednorodności Ch 2. Do zbadania istnienia zależności między badanymi cechami użyto testu niezależności Ch 2. Przyjęto poziom istotności p<0,05 wskazujący na istnienie istotnych statystycznie różnic bądź zależności. Bazę danych i badania statystyczne przeprowadzono w oparciu o oprogramowanie komputerowe STATISTICA 10.0 (StatSoft, Polska). Badaniami objęto 101 pacjentów leczonych na Oddziale Neurochirurgii. Płeć respondentów rozłożyła się niemal po równo (przebadano 51 mężczyzn i 50 kobiet). Średnia wieku ankietowanych wynosiła 51,97 lata, (21-75 lat). W większości ankietowani mieli wykształcenie średnie, (80,20%), natomiast 14,85%, respondentów miało wykształcenie wyższe i4,95%, podstawowe. Respondenci w 76,24%, mieszkali w mieście, natomiast 23,76%, badanych mieszkało na wsi. Najczęstszym powodem przyjęcia ankietowanych na Oddział Neurochirurgii były choroby kręgosłupa (52,48%), guz mózgu (19,80%),choroby naczyniowe (7,92%) oraz inne choroby (19,80%). WYNIKI OCENA WYSTĘPOWANIA I NATĘŻENIA BÓLU W DNIU PRZYJĘCIA DO SZPITALA Tabela I. Częstość i charakter odczuwania bólu z powodu choroby Odpowiedzi n % tak, ból towarzyszył mi każdego dnia 59 58,42 tak, występował czasami, ale był silny i dokuczliwy 15 14,85 tak, ból pojawiał się nagle, trwał krótko 6 5,94 nie, ból nie występował 21 20,79 Razem ,00 Wyniki badań zobrazowane w tabeli I wskazują, że ankietowani w 58,42% odczuwali ból spowodowany chorobą każdego dnia, natomiast 14,85% badanych odpowiedziało, że ból występował czasami, ale był silny i dokuczliwy, zaś 5,94% przyznało, że ból pojawiał się nagle, trwał krótko i 20,79% badanych nie odczuwało bólu. 166

5 Elżbieta Przychodzka, Regina Lorencowicz, Krzysztof Turowski, Radosław Jurczuk-Andrzejczuk Ból w okresie przed i pooperacyjnym u pacjentów neurochirurgicznych Tabela II. Występowanie bólu z uwzględnieniem miejsca zamieszkania Obecność bólu Ogółem tak nie Miejsce zamieszkania n n n % % % Miasto ,73% 27,27% 100,00% Wieś ,00% 0,00% 100,00% Razem ,21% 20,79% 100,00% Analiza statystyczna :Chi 2 =6,69; p=0,01* Kolejnym celem badawczym było poznanie, czy takie determinanty jak: płeć, wiek, miejsce zamieszkania oraz rodzaj choroby różnicują grupę badawcza w zakresie zgłaszanych dolegliwości bólowych. Nie stwierdzono istotnych różnic w ocenie występowania bólu z powodu choroby pomiędzy kobietami i mężczyznami oraz wiekiem badanych. Natomiast miejsce zamieszkania miało istotne znaczenie w ocenie występowania bólu. Chorzy mieszkający na wsi istotnie częściej odczuwali ból z powodu choroby, niż mieszkający w mieście (p=0,01). Tabela III. Występowanie bólu z uwzględnieniem rodzaju choroby Obecność bólu Ogółem tak nie Rodzaj choroby n n n % % % naczyniowa ,50% 62,50% 100,00% guz mózgu ,00% 35,00% 100,00% Choroby kregosłupa 94,34% 5,66% 100,00% inna ,00% 30,00% 100,00% Razem ,21% 20,79% 100,00% Analiza statystyczna :Chi 2 =19,30; p=0,0002* Wyniki badań zobrazowane w tabeli III pozwalają stwierdzić, że hospitalizowani z powodu chorób kręgosłupa istotnie częściej odczuwali ból, w porównaniu z cho- 167

6 ZDROWIE I DOBROSTAN 1/2013 Zdrowie i dobrostan rymi z guzem mózgu, chorobą naczyniową, lub innymi chorobami. Różnice pomiędzy grupami były istotne statystycznie (p=0,0002). 13,75% 3,75% 12,50% rano koło południa wieczorem w nocy stale 63,75% 6,25% Ryc.1. Odsetek ankietowanych z uwzględnieniem pory dnia w której występuje ból Wyniki badań zaprezentowane na rycinie 1 wskazują, że pacjenci, którzy odczuwali ból (n=80) najczęściej odczuwali ból stale (n=51; 63,75%). Natomiast 13,75% (n=11) badanych odczuwało ból rano, 3,75% (n=3) koło południa zaś 12,50% (n=10) badanych miało dolegliwości bólowe wieczorem i 6,25% (n=5) w nocy. Tabela IV. Sposoby łagodzenia bólu przez ankietowanych Sposoby łagodzenia bólu n % środki farmakologiczne przyjmowane doustnie 59 73,75% leżeniem bądź snem 25 31,25% zastrzykami przeciwbólowymi 19 23,75% inne metody 13 16,25% stosowaniem kompresów lub okładów 2 2,50% *Wartości nie sumują się do 100% ze względu na możliwość wyboru kilku odpowiedzi Z analizy wynika, że ankietowani najczęściej radzili sobie z bólem stosując środki farmakologiczne przyjmowane doustnie (73,75%), natomiast rzadziej odpoczywali (31,25%), przyjmowali zastrzyki przeciwbólowe (23,75%), stosowali kompresy lub okłady (2,50%), bądź stosowali inne metody (16,25%). 168

7 Elżbieta Przychodzka, Regina Lorencowicz, Krzysztof Turowski, Radosław Jurczuk-Andrzejczuk Ból w okresie przed i pooperacyjnym u pacjentów neurochirurgicznych OCENA WYSTĘPOWANIA I NATĘŻENIA BÓLU W PIERWSZEJ DOBIE PO ZABIEGU Nasilenie bólu w ciągu pierwszej doby po zabiegu w skali od 0 (brak bólu) do 10 (ból nie do wytrzymania) ankietowani oceniali średnio na 4,16 ± 2,59 pkt (Me=4,00). Tabela V. Ocena nasilenia bólu w pierwszej dobie po zabiegu z uwzględnieniem wieku Wiek średnia odch.std dolny kwartyl mediana górny kwartyl do 45 lat 4,01 2,63 2,00 4,00 6, lat 3,62 2,32 2,00 3,00 4,50 powyżej 60 lat 5,31 2,71 3,00 6,00 7,50 Analiza statystyczna : H=6,06;p=0,05* Wykazano związek pomiędzy wiekiem badanych a nasileniem bólu w pierwszej dobie po zabiegu. Największe nasilenie bólu odczuwali ankietowani powyżej 60 lat w porównaniu z badanymi w wieku lat i do 45 lat. Stwierdzone różnice były istotne statystycznie (p=0,05). Analiza statystyczna natomiast nie wykazała istotnej korelacji między płcią, miejscem zamieszkania ora rodzajem choroby ankietowanych a nasileniem bólu w pierwszej dobie po zabiegu. Tabela VI. Charakter odczuwanego bólu w pierwszej dobie po zabiegu operacyjnym Charakter bólu Brak Łagodny Umiarkowany Silny n % n % n % n % Rwący 69 68, ,86 8 7, ,90 Przeszywający 85 84,16 2 1,98 9 8,91 5 4,95 Kłujący 78 77,23 7 6, ,89 5 4,95 Ostry 87 86,14 0 0,00 5 4,95 9 8,91 Skurczowy 93 92,08 3 2,97 2 1,98 3 2,97 Gryzący 94 93,07 1 0,99 6 5,94 0 0,00 Gorący/Palący 91 90,10 3 2,97 6 5,94 1 0,99 Uciążliwy 81 80,20 6 5,94 5 4,95 9 8,91 Ciężki 91 90,10 4 3,96 3 2,97 3 2,97 Pojawiający się przy dotknięciu chorego miejsca 77 76, ,86 4 3,96 6 5,94 Rozsadzający 89 88,12 4 3,96 3 2,97 5 4,95 Wyczerpujący/Męczący 83 82,18 5 4,95 4 3,96 9 8,91 Powodujący mdłości 89 88,12 0 0, ,88 0 0,00 Straszliwy 93 92,08 2 1,98 1 0,99 5 4,95 Bezlitosny/Okrutny 96 95,05 2 1,98 3 2,97 0 0,00 169

8 ZDROWIE I DOBROSTAN 1/2013 Zdrowie i dobrostan Badania wykazały, że zdecydowana większość badanych pacjentów w pierwszej dobie po zabiegu nie odczuwało bólu. W grupie sygnalizującej ból o łagodnym nasileniu, charakteryzowano go głównie jako rwący (13,86%) i pojawiający się przy dotykaniu chorego miejsca (13,86%), Ból umiarkowany ankietowani najczęściej oceniali jako kłujący (10,89%) i powodujący mdłości (11,88%). Zaś silny ból najczęściej badani oceniali jako ostry (8,91%), uciążliwy (8,91%) oraz wyczerpujący (8,91%). Bezlitosny/Okrutny Straszliwy Powodujący mdłości Wyczerpujący/Męczący Rozsadzający Pojawiający się przy dotknięciu chorego miejsca Ciężki Uciążliwy Gorący/Palący Gryzący Skurczowy Ostry Kłujący Przeszywający Rwący Ryc. 2. Odsetek ankietowanych z uwzględnieniem charakteru odczuwanego bólu w pierwszej dobie po zabiegu operacyjnym 0,00 0,20 0,40 0,60 0,80 1,00 1,20 1,40 1,60 1,80 Po dalszej analizie statystycznej oceniono nasilenie charakteru odczuwanego bólu w pierwszej dobie po zabiegu operacyjnym (brak-1; łagodny-2, umiarkowany-3 i silny-4). Stwierdzono, że najbardziej nasilony był ból o charakterze rwącym, kłującym, uciążliwym, pojawiający się przy dotknięciu chorego miejsca oraz wyczerpujący. 170

9 Elżbieta Przychodzka, Regina Lorencowicz, Krzysztof Turowski, Radosław Jurczuk-Andrzejczuk Ból w okresie przed i pooperacyjnym u pacjentów neurochirurgicznych OCENA PORÓWNAWCZA WYSTĘPOWANIA I NASILENIA BÓLU /PODCZAS HOSPITALIZACJI/ PRZED- I PO ZABIEGU OPERACYJNYM Analiza statystyczna wykazała, że nasilenie bólu w chwili przyjęcia do szpitala było nieznacznie niższe niż podczas pobytu na oddziale oraz w pierwszej dobie po zabiegu. Nie stwierdzono istotnych różnic w ocenie nasilenia bólu pomiędzy okresami badania (p=0,58). Tabela VII. Nasilenie i charakter bólu przed i po zabiegu operacyjnym Charakter bólu w chwili przyjęcia podczas pierwszych 3 dni pobytu w pierwszej dobie po zabiegu Analiza statystyczna mediana mediana mediana Chi 2 ANOVA Friedmana p Rwący 1,68 1,65 1,59 0,17 0,92 Przeszywający 1,58 1,34 1,35 4,83 0,09 Kłujący 1,50 1,51 1,44 0,79 0,67 Ostry 1,41 1,17 1,37 4,06 0,13 Skurczowy 1,42 1,15 1,16 4,94 0,08 Gryzący 1,10 1,04 1,13 0,82 0,66 Gorący/Palący 1,26 1,16 1,18 0,40 0,82 Uciążliwy 1,76 1,55 1,43 4,61 0,10 Ciężki 1,25 1,16 1,19 0,65 0,72 Pojawiający się przy dotknięciu chorego miejsca 1,40 1,50 1,40 4,19 0,12 Rozsadzający 1,35 1,17 1,25 0,98 0,61 Wyczerpujący/Męczący 1,57 1,22 1,40 6,39 0,04* Powodujący mdłości 1,22 1,06 1,24 4,36 0,11 Straszliwy 1,14 1,02 1,19 5,57 0,06 Bezlitosny/Okrutny 1,16 1,03 1,08 2,88 0,24 Przeprowadzone badania wykazały, że w chwili przyjęcia do szpitala najbardziej nasilony był ból o charakterze uciążliwym, wyczerpującym, skurczowym, przeszywającym oraz rwącym. W pierwszej dobie po zabiegu w porównaniu z bólem w czasie przyjęcia i podczas pobytu na oddziale pacjenci w największym stopniu odczuwali ból straszliwy, powodujący mdłości i wyczerpujący. Analiza statystyczna wykazała istotne różnice pomiędzy okresami badania nasilenia bólu tylko w ocenie bólu o charakterze wyczerpującym (p=0,04) oraz bliskie istotności w ocenie bólu o charakterze straszliwym (p=0,06), natomiast w pozostałych ocenach charakteru bólu nie stwierdzono istotnych różnic (p>0,05). 171

10 ZDROWIE I DOBROSTAN 1/2013 Zdrowie i dobrostan Tabela VIII. Czas pojawienia się dolegliwości bólowych po zabiegu operacyjnym Odpowiedzi n % zaraz po wybudzeniu 5 4,95% w ciągu pierwszych kilku godzin 33 32,67% w godzinach wieczornych 25 24,75% w nocy 21 20,79% nad ranem 18 17,82% w ogóle nie odczuwałem bólu 19 18,81% *Wartości nie sumują się do 100% ze względu na możliwość wyboru kilku odpowiedzi Z przeprowadzonych badań wynika, że najczęściej po zabiegu operacyjnym ankietowani odczuwali ból w ciągu pierwszych kilku godzin (32,67%) oraz w godzinach wieczornych (24,75%) i w nocy (20,79%), natomiast rzadziej nad ranem (17,82%) i bardzo rzadko zaraz po wybudzeniu (4,95%). Natomiast 18,81% badanych przyznało, że w ogóle nie odczuwali bólu. Tabela IX. Okolica ciała w której lokalizował się najbardziej ból Odpowiedzi n % okolice rany pooperacyjnej 36 35,64% głowa 29 28,71% plecy 19 18,81% inne okolice 24 23,76% *Wartości nie sumują się do 100% ze względu na możliwość wyboru kilku odpowiedzi Z badań wynika, że ból najbardziej lokalizował się w okolicy rany pooperacyjnej (36,64%), natomiast rzadziej w okolicy głowy (28,71%), innych okolicach ciała (23,76%) oraz pleców (18,81%). 172

11 Elżbieta Przychodzka, Regina Lorencowicz, Krzysztof Turowski, Radosław Jurczuk-Andrzejczuk Ból w okresie przed i pooperacyjnym u pacjentów neurochirurgicznych 19,80% 32,67% 47,53% terapia była skuteczna, nie odczuwałem/am żadnego bólu leki były dość skuteczne, mimo to czasami odczuwałem/am ból leki były mało skuteczne, przez większość czasu odczuwałem/am ból Ryc. 3. Odsetek ankietowanych z uwzględnieniem oceny terapii przeciwbólowej Badania wykazały, że w 100% u badanych w pierwszej dobie po zabiegu operacyjnym ból łagodzony był środkami farmakologicznymi. Tylko 32,68% (n=33) badanych potwierdziło, że zastosowana terapia przeciwbólowa była skuteczna, nie odczuwali żadnego bólu, natomiast 47,53% (n=48) badanych przyznało, że terapia była dość skuteczna, mimo to odczuwali czasami ból, zaś 19,80% (n=20) badanych stwierdziło, że terapia była mało skuteczna, przez większość czasu odczuwali ból. OMÓWIENIE WYNIKÓW Przeprowadzone badania wykazały, że przed zabiegiem operacyjnym ból z powodu choroby towarzyszył 58,42% pacjentom każdego dnia, natomiast 14,85% badanych odczuwało ból silny i dokuczliwy czasami, zaś 5,94% badanych odczuwało ból, który pojawiał się nagle i trwał krótko. Tylko 20,79% badanych nie odczuwało bólu. Pacjenci, którzy doświadczyli bólu najczęściej odczuwali ból stale (63,75%), natomiast 13,75% badanych odczuwało ból rano, 3,75% koło południa, zaś 12,50% badanych miało dolegliwości bólowe wieczorem i 6,25% w nocy. Badania Klimaszewskiej[4] wykazały, że pacjenci z zespołami bólowymi kręgosłupa często odczuwają ból codziennie (33,97%) lub kilka razy w tygodniu (28,85%). Stosowanie środków przeciwbólowych przynosił im umiarkowaną ulgę (41,67%). Z badań Ślusarza i wsp. [11] wynika, że przez zabiegiem operacyjnym ból najczęściej towarzyszył pacjentom ciągle (65,00%), natomiast 19,00% pacjentów nie 173

12 174 ZDROWIE I DOBROSTAN 1/2013 Zdrowie i dobrostan odczuwało bólu. Po zabiegu pacjenci rzadziej odczuwali ból ciągły (42,00%), zaś częściej w porównaniu z oceną przed zabiegiem ból w ciągu dnia odczuwało (38,00%), tylko 10,00% badanych nie odczuwało bólu. Badania Jatczaka i wsp. [3] dotyczące subiektywnej oceny dolegliwości bólowych u pacjentów neurochirurgicznych wykazały, że częstość występowania bólu przed operacją była większa niż po zabiegu. Bardzo często pojawiający się ból przed operacją sygnalizowało 40,00% pacjentów, zaś po zabiegu tylko 3,00% (autor nie podaje w jakim czasie po zabiegu pacjenci oceniali częstość występowania bólu) [4]. Badania Ślusarza i wsp. także wykazały, że przed zabiegiem częściej występowały dolegliwości bólowe niż po zabiegu operacyjnym [11]. Wyniki badań własnych wykazały istotny związek występowania bólu przed zabiegiem operacyjnym z rodzajem schorzenia oraz miejscem zamieszkania. Pacjenci z chorobami kręgosłupa częściej odczuwali ból (94,34%) niż pacjentami z guzem mózgu (65,00%), chorobą naczyniową (37,50%) lub innymi chorobami (70,00%), (p=0,0002). Przeprowadzone badania nie wykazały istotnych statystycznie różnic w ocenie nasilenia bólu przed i po zabiegu operacyjnym (p=0,58). Przed zabiegiem operacyjnym 47,52% pacjentów oceniało ból jako silny (4-7 pkt na skali VAS), podobnie w pierwszej dobie po operacji (40,59%). Natomiast Jatczak i wsp.[3] w swoich badaniach stwierdził, że stopień natężenia dolegliwości bólowych u chorych przed zabiegiem był wyższy niż po zabiegu (p<0,05). Przed zabiegiem bardzo silny ból odczuwało 61,00% pacjentów, zaś po zabiegu tylko 4,00%, jednak autor nie podaje w jakim czasie po zabiegu było oceniane natężenie bólu. W badaniach prowadzonych przez Ślusarza wykazano, że natężenie dolegliwości bólowych przed zabiegiem było istotnie większe niż po operacji, (p<0,001) [11]. Podobnie spostrzeżenia odnotował w swoich badaniach Czaja i wsp. Wykazał w nich, że ponad 80,00% pacjentów oczekujących na zabieg chirurgiczny, określało dolegliwości bólowe jako średnie, w przedziale 4-7 punktów w skali VAS [9]. Przeprowadzone badania własne wykazały, że w chwili przyjęcia do szpitala najbardziej nasilony był ból o charakterze uciążliwym, wyczerpującym, skurczowym, przeszywającym oraz rwącym. W pierwszej dobie po zabiegu pacjenci w największym stopniu odczuwali ból straszliwy, powodujący mdłości i wyczerpujący. Analiza statystyczna wykazała istotne różnice pomiędzy okresami badania w ocenie nasilenia bólu tylko w ocenie bólu o charakterze wyczerpującym (p=0,04) oraz bliskie istotności w ocenie bólu o charakterze straszliwym (p=0,06), natomiast w pozostałych ocenach nie stwierdzono istotnych różnic (p>0,05). Badania Ślusarza i wsp.[1] wykazały, że przed zabiegiem istotnie częściej występował ból rozpierający, zaś po zabiegu pulsujący i uciskający (p<0,001). Podobne wyniki uzyskała Jabłońska i wsp.[14], stwierdzono, iż średnie nasilenie bólu przed zabiegiem w skali od 0 do 10 wynosiło 6,46, zaś w badaniach Kułak i Kondzior [6] w większości pacjenci zgłaszali ból o średnim natężeniu. Badania własne wykazały, że największe nasilenie bólu przed operacją odczuwali ankietowani w wieku lat w porównaniu z osobami młodszymi oraz z osobami powyżej 60 lat. Stwierdzone różnice nie były istotne statystycznie, (p>0,05). Z

13 Elżbieta Przychodzka, Regina Lorencowicz, Krzysztof Turowski, Radosław Jurczuk-Andrzejczuk Ból w okresie przed i pooperacyjnym u pacjentów neurochirurgicznych badań Jabłońskiej i Radziszewskiego wynika, że wraz z wiekiem rośnie stopnień odczuwanego bólu. Pacjenci powyżej 50 roku życia odczuwają większe dolegliwości bólowe w porównaniu z osobami młodszymi [2]. Przeprowadzone badania i analiza uzyskanych wyników wykazały, że natężenie bólu przed i po zabiegu operacyjnym nie różniło się istotnie. Analiza piśmiennictwa wykazuje, że po operacji nasilenie bólu jest mniejsze, jednak większość analizowanych badań była prowadzona w dłuższym przedziale czasu od zabiegu. Nasza analiza dotyczyła oceny nasilenia bólu w pierwszej dobie po zabiegu. Nasilenie ból przed zabiegiem jest istotnie związane z czasem trwania choroby oraz rozpoznaniem. WNIOSKI 1) Ból jest powszechnym problemem u pacjentów leczonych neurochirurgicznie, aż ½ chorych doświadczało silnego bólu w okresie kwalifikacji do leczenia operacyjnego, w dobie zabiegu operacyjnego oraz przed wypisem ból był o średnim nasileniu (Me=4,00). 2) W okresie przedoperacyjnym zdecydowana większość pacjentów odczuwała ból stale, nieliczni odczuwali ból w godzinach rannych lub wieczorem. W okresie pooperacyjnym tylko 19% chorych nie odczuwało bólu, w grupie osób potwierdzających ból stwierdzono, iż nasilał się o w ciągu kilku godzin po zabiegu, w godzinach wieczornych lub w nocy. 3) W dniu zabiegu operacyjnego ból łagodzono farmakologicznie. Tylko co trzeci pacjent potwierdzał pełną skuteczność stosowanej terapii, co drugi pacjent stwierdzał, że pomimo stosowanej terapii odczuwał ból, zaś co piąty pacjent określał stosowaną farmakoterapię jako nieskuteczną. 4) Nie wykazano istotnych różnic w zakresie stopnia odczuwanego bólu przed zabiegiem operacyjnym w grupach zależnych od płci i wieku, natomiast istotne różnice stwierdzono w grupach zależnych od powodu leczenia i miejsca zamieszkania. PIŚMIENNICTWO 1. Agüera-Ortiz L. i wsp.: Pain as a symptom of depression: prevalence and clinical correlates in patients attending psychiatric clinics. J Affect Disord Apr;130(1-2): Epub 2010 Nov Jabłońska R. i wsp.: Uwarunkowania wydolności funkcjonalnej chorych we wczesnym okresie pooperacyjnym leczenia dyskopatii lędźwiowo-krzyżowej. Pielęgniarstwo Chirurgiczne i Angiologiczne. 2008; 4: Jatczak D., Beuth W.: Subiektywna ocena dolegliwości bólowych występujących u pacjentów neurochirurgicznych. Pielęgniarstwo Neurologiczne i Neurochirurgiczne 2012, Tom 1, Nr 1, s Klimaszewska K. Jakość życia pacjentów z zespołami bólowymi odcinka lędźwiowego kręgosłupa. Problemy Pielęgniarstwa 2011; tom 19, zeszyt 1,

14 176 ZDROWIE I DOBROSTAN 1/2013 Zdrowie i dobrostan 5. Korzeniowska K., Szałek E.: Ból, Farmacja Współczesna, 2010, 3, s Kułak W., Kondzior D.: Dyskopatia kręgosłupa odcinka lędźwiowego w korelacji z natężeniem bólu, depresją i akceptacją choroby. Probl.Hig.Epidemio. 2010, 91 (1): Larsen R.: Anestezjologia, Wyd.II, Urban & Partner, Wrocław Mayzner-Zawadzka E. (red.): Anestezjologia kliniczna z elementami intensywnej terapii i leczenia bólu, t. 2, PZWL, Warszawa Ohayon M.M>Schatzberg A.F. Using chronic pain to predict depressive morbidity in the general population. Archives of General Psychiatry,2003;60, 1: Pyszkowska J.: Możliwości oceny bólu przewlekłego. Próba obiektywizacji oceny bólu za pomocą zmodyfikowanego arkusza oceny bólu, Psychoonkologia, 1999, 4, s Ślusarz R. i wsp. : Ból w okresie przed i pooperacyjnym u pacjentów neurochirurgicznych. II Sesja Pielęgniarska. II Sesja Interdyscyplinarna nad Pacjentem ze Schorzeniami Układu Nerwowego. Toruń Walewska E.: Podstawy pielęgniarstwa chirurgicznego, PZWL, Warszawa Weinert M.: Anestezjologia, Elsevier, Wrocław Wołowicka L., Dyk. D.: Anestezjologia i intensywna opieka medyczna. Klinika i pielęgniarstwo, PZWL, Warszawa 2008 STRESZCZENIE Ból kojarzy się z czymś jednoznacznie negatywnym, choć jego rola jest nie do przecenienia. Pomimo tego, że każdy w życiu doświadczył bólu, trudno jest go jednoznacznie zdefiniować. Bardzo istotnym problemem jest ból pooperacyjny zdefiniowany jako nieprzyjemne doznanie zmysłowe i emocjonalne spowodowane śródoperacyjnym uszkodzeniem tkanek i narządów wraz z towarzyszącą autonomiczną, emocjonalną, i behawioralną odpowiedzią na uraz. Ból pooperacyjny jest zjawiskiem samoograniczającym się, o największym natężeniu w pierwszej i drugiej dobie pooperacyjnej i o znacznie mniejszym natężeniu w 3 i 4 dobie. Powoduje nie tylko niepotrzebne cierpienia osoby chorej, ale może również prowadzić do zaburzeń czynnościowych, co z kolei negatywnie wpływa na proces zdrowienia. Ma charakter niejednorodny i zależy od wielu czynników, które nie zostały dostatecznie zbadane, a znaczenie kliniczne wielu z nich nie jest jasne. Celem pracy była subiektywna ocena dolegliwości bólowych występujących u pacjentów leczonych neurochirurgicznie przed i po zabiegu operacyjnym. Badaniami objęto 101 pacjentów leczonych na Oddziale Neurochirurgii. Do przeprowadzenia powyższych badań użyto Kwestionariusz Bólu oraz wzrokowo-analogową skalę VAS. Uzyskane wyniki opracowano statystycznie. Przeprowadzone badania dowodzą, iż przed zabiegiem operacyjnym ból z powodu choroby towarzyszył 58,42% pacjentom każdego dnia.

15 Elżbieta Przychodzka, Regina Lorencowicz, Krzysztof Turowski, Radosław Jurczuk-Andrzejczuk Ból w okresie przed i pooperacyjnym u pacjentów neurochirurgicznych Pacjenci, którzy doświadczyli bólu najczęściej odczuwali ból stale (63,75%). Wykazano istotny związek występowania bólu przed zabiegiem operacyjnym z rodzajem schorzenia oraz miejscem zamieszkania. Pacjenci z chorobami kręgosłupa częściej odczuwali ból (94,34%) w stosunku do pacjentów z innymi chorobami. W pierwszej dobie po zabiegu operacyjnym ból łagodzony był środkami farmakologicznymi, 80% pacjentów uznało terapię przeciwbólową za skuteczną Przeprowadzone badania i analiza uzyskanych wyników wykazały, że natężenie bólu przed i po zabiegu operacyjnym nie różniło się istotnie. ABSTRACT Although pain is associated with something explicitly negative, nevertheless its role cannot be stressed enough. In spite of the fact that we have all experienced pain in our lives, it is difficult to define it in an unequivocal manner. Postoperative pain, defined as unpleasant sensual and emotional feeling caused by intraoperative damage to tissues and organs, accompanied by autonomic, emotional and behavioral response to trauma, is a very substantial problem. Postoperative pain is a selflimiting phenomenon of greatest intensity in the first and in the second twenty-four hours after operation and of lesser intensity in the third and in the fourth twenty-four hours. It not only causes unnecessary suffering in patients but may also lead to functional disorders which, in turn, negatively affect the process of convalescence. Such pain is of heterogeneous character and it is dependent on many factors which have not yet been examined and whose clinical significance is not clear in many cases. The goal of this paper is a subjective assessment of pain complaints appearing in neurosurgical patients before and after operative procedure. The study group included 101 patients treated at the Department of Neurosurgery. Pain Questionnaire and Visual Analog Scale were used to perform the study. The achieved results were analyzed using statistical methods. The study indicates that disease-induced pain was present each day in 58.42% of patients before operative procedure. Permanent pain (63.75%) was experienced by those patients who felt pain most frequently. A significant association was shown between pain occurring before operative procedure, type of disease and place of patient's residence. Patients suffering from spinal pain experienced pain more frequently (94.34%) as compared to patients suffering from other diseases. In the first twenty-four hours after operative procedure, pain was appeased with pharmacological agents, 80% of patients found the therapy effective. The examination and analysis of achieved results indicated that pain intensity did not differ significantly before and after operative procedure. Artykuł zawiera znaków ze spacjami + grafika 177