Na styl Konopnickiej wskazuje tu przede wszystkim plan treści tekstu tematyczny dobór słownictwa, system obrazów i in.

Transkrypt

1 Siedzi chłopak na furce I konika popędza, W brzuchu z głodu mu burczy, W domu smutek i nędza. Przyszli obcy zabrali chlew, oborę i sadek. A gdyś krzyknął: To moje! Pokopali ci zadek. Na styl Konopnickiej wskazuje tu przede wszystkim plan treści tekstu tematyczny dobór słownictwa, system obrazów i in MODELOWANIE FUNKCJONALNE ZDANIA Zgodnie z założeniem funkcjonalnej teorii języka M. A. K. Halliday a (1973, 34) w każdym akcie mowy realizuje się, z niewielu wyjątkami, jednocześnie kilka funkcji. Można zatem twierdzić, że synkretyzm znaków językowych różnego formatu (morfemów, leksemów, zdań, tekstów) stanowi jedną z najważniejszych właściwości języków naturalnych. W językoznawstwie, podobnie jak w innych naukach, jest rozpowszechnione skupienie uwagi na jednej stronie badanego obiektu, któremu często towarzyszy nieadekwatne uogólnienie oraz hipostazowanie. Historia językoznawstwa stanowi szereg zastępujących siebie paradygmatów jako stylów myślenia, sposobów profilowania obiektów lingwistycznych (Karaulov 1987, 16 i n.). Z jednej strony, ogniskowanie się wokół szczególnego aspektu języka pozwala na wzrost wiedzy w konkretnej dziedzinie poznania, ale z drugiej uniemożliwia wyobrażenie o obiekcie jako całości, a przede wszystkim o sposobach jego funkcjonowania. W związku z tym wybitny francuski filozof i matematyk H. Poincaré ironicznie (i obrazowo) pisał o fizjologu, który przez cały czas bada słonia pod mikroskopem... Tradycyjne lingwistyczne modele języka są z reguły jednowymiarowe. Jakkolwiek na poziomie fonologii takie podejście poniekąd dałoby się uzasadnić, to przy opisie jednostek znakowych i, przede wszystkim, komunikacyjnych, jak zdanie czy tekst, jednowymiarowość oznacza niepełnowartościowość wiedzy o języku. Modele lingwistyczne tego typu należy traktować jedynie jako swego rodzaju półfabrykaty, tzn. przeznaczone do dalszej obróbki. Tak więc lingwistyka strukturalna rozróżniała trzy aspekty zdania: formalno-gramatyczny, propozycjonalno-semantyczny oraz komunikacyjny (tematyczno-rematyczny). Każdemu z tych aspektów przyporządkowywano odrębne typy struktur składniowych, ale najważniejsze zadanie opis modeli kompleksowych, zintegrowanych (mimo że strukturaliści 263

2 uświadamiali sobie konieczność takiego opisu, por.: Daneš i in. 1975, 615; Ressel 1979, 61 i n.) nie zostało zrealizowane. Badania w zakresie neurofizjologii oraz psychologii kognitywnej wykazały, że psychiczne przetwarzanie informacji przez człowieka ma charakter wielowymiarowy, zarówno sukcesywny, jak i symultaniczny, co warunkuje m.in. efekty holograficzne (Pribram 1971). Ponieważ, w myśl współczesnego językoznawstwa kognitywnego, uznajemy język naturalny za system reprezentacji intelektualnego modelu świata, więc musimy przyznać, że adekwatne do obiektu opisu są jedynie integratywne, kompleksowe modele lingwistyczne. Progres w językoznawstwie nie jest możliwy zarówno bez rozszerzenia wiedzy o konkretnych podsystemach języka, jak i bez ciągłego poszukiwania sposobów konceptualizacji języka jako całości. Pierwszy rozdział modelu teoretyczno-funkcjonalnego zdania poświęciliśmy eksplikacji poszczególnych funkcji, ich znaczeń oraz różnego rodzaju form manifestacji. Jest to jednak tylko informacja wyjściowa. Kolejnym etapem tworzenia modelu jest opis morfologii treści zdania typów konfiguracji funkcji, znaczeń i form. Informację o takich konfiguracjach zawiera mapa funkcjonalna zdania metalingwistyczny odpowiednik szeroko rozpowszechnionych w semantyce kognitywnej frejmów. Przeanalizujmy konkretny przykład: Z okien wagonu dzieci mogły dojrzeć obładowane wielbłądy idące długim sznurem, jeden za drugim, przez piaszczyste rozłogi (H. Sienkiewicz). Funkcja referencyjna zdania ma znaczenie sytuacyjne chodzi o konkretny, wyznaczony odcinek czasu, kiedy odbywała się podróż do Kairu, por. wcześniejszy fragment tekstu: Wszystkie przygotowania były już poprzednio ukończone, więc dzieci wyruszyły tego samego dnia kanałem do Izmalii, a z Izmalii koleją do Kairu, gdzie miały przenocować [...] Funkcja transferencyjna w tym zdaniu ma prawdopodobnie dwa znaczenia: [W Afryce] oraz [W czasie podróży koleją do Kairu]. Mimo że brak jest odpowiedniej formy materialnej tego znaczenia, wynika ono z poprzedniego kontekstu, który generuje je w formach zerowych. Funkcja propozycjonalna przyporządkowuje temu zdaniu następującą strukturę predykatowo-argumentową: a) propozycja jądrowa: Dzieci dojrzały coś DOJRZEĆ (x [Eksperiensyw], P [Perceptyw]) DZIECI (x) b) propozycja wewnętrzna: Wielbłądy szły przez rozłogi 264

3 IŚĆ (x [Agens], y [Lokatyw]) WIELBŁĄDY (x) ROZŁOGI (y) c) propozycja wewnętrzna: Wielbłądy były obładowane OBŁADOWANY (x [Kwalitatyw]) WIELBŁĄDY (x) d) propozycja przyłączona (adiunktywna): Dzieci patrzały na to, co działo się na zewnątrz wagonu, tj. za oknem wagonu PATRZEĆ (x [Eksperiensyw], P [Perceptyw]) DZIECI (x) {TO, CO SIĘ DZIAŁO NA ZEWNĄTRZ} (P) A więc podstawowa treść propozycjonalna tego zdania Dzieci dojrzały, że wielbłądy idą przez rozłogi i są obładowane ma strukturę (nie uwzględniamy tu ani propozycji przyłączonej, ani propozycji ufundowanej na modalnym predykacie drugiego rzędu mogły): DOJRZEĆ Propozycja jądrowa x [Eksperiensyw] DZIECI IŚĆ OBŁADOWANY Propozycja wewnętrzna x [Agens] WIELBŁĄDY y [Lokatyw] ROZŁOGI x [Faktyw] WIELBŁĄDY Por. eksplikację tej samej struktury w języku logiki predykatów: P (x, P (x, y, z) & P (x)) 265

4 albo przy uogólnieniu treści propozycji wewnętrznych: P (x, P...) Funkcja temporatywna ma znaczenie [czas przeszły absolutny], tj. t[sr] > t[sk], charakterystyczne dla narracyjnego typu komunikacji. Funkcja aspektualna realizuje się w znaczeniu [rezultatywność/inchoatywność]. Predykat czasownikowy dojrzeć, podobnie jak predykaty zamieszkać, znaleźć się, stanąć, zawisnąć, dotknąć, pokochać, zatęsknić, uwierzyć itp., wskazuje na zdarzenie, którego konsekwencją jest stan rezultatywny: Stało się tak, że dzieci widziały obładowane wielbłądy. Zgodnie z naszą koncepcją aspektu znaczenie [dokonaność/inchoatywność] można przedstawić jako skuteczną realizację intencji subiektu: Ponieważ dzieci patrzały na to, co działo się na zewnątrz pociągu, tzn. za oknami pociągu, coś spowodowało to, że stało się tak, że w pewnym momencie dzieci zobaczyły i przez jakiś czas widziały, że wielbłądy szły przez piaszczyste rozłogi i wielbłądy były obładowane. Funkcja modalna werdyktywna ma znaczenie [prawda], np. w odróżnieniu od zdania występującego w tym samym fragmencie tekstu: Na nieszczęście, nie mogła przypatrywać się dobrze karawanom, gdyż przy oknach z tej strony wagonu siedzieli dwaj oficerowie angielscy i zasłaniali jej widok. Funkcja modalna aletyczna ma znaczenie [możliwość]. Formą wyrażania tego znaczenia jest czasownik modalny mogły, który w stosunku do propozycji jądrowej występuje jako predykat trzeciego rzędu: MOŻLIWE (DOJRZEĆ (x, IŚĆ (x, y, z) & OBŁADOWANE (x)) DZIECI (x) WIELBŁĄDY (x) ROZŁOGI (y) Abstrahując od leksykalnego oraz gramatycznego wypełnienia poszczególnych pozycji w strukturze predykatowo-argumentowej, możemy wyeksplikować ogólny schemat treści tego zdania: P (P (x, P...)) Funkcje modalne kategoryczna/problematyczna, epistemiczna, normatywna, aksjologiczna oraz emotywna w tym przypadku nie są zaktualizowane. Funkcja atrybutywna ma znaczenie: [podmiot dzieci, grupa orzeczenia mogły dojrzeć obładowane wielbłądy]. Grupa imienna z okien wagonu znajduje się poza strukturą podmiotowo-orzeczeniową zdania, chociaż, jak pokażemy dalej, jej znaczenie w semantycznej strukturze zdania wcale nie jest drugorzędne. Ponieważ wcześniej w tym samym tekście czytamy: Dzieci mogły dostrzec po lewej stronie z okien wagonów szeroki pas zieloności [...] 266

5 więc można wnioskować, że funkcja tematyczno-rematyczna realizuje się w znaczeniu: [temat Z okien wagonu dzieci mogły (coś) dojrzeć; remat To, co zobaczyły dzieci, były obładowane wielbłądy idące długim sznurem, jeden za drugim, przez piaszczyste rozłogi]. O takiej interpretacji zdania decyduje kontekst oraz szyk wyrazów. Funkcja metajęzykowa nie jest zaktualizowana. Funkcja implikacyjna ma kilka znaczeń presupozycyjnych: [Dzieci jechały w wagonie] [Dzieci patrzały przez okno na zewnątrz] [Na zewnątrz wagonu szły wielbłądy] [Wielbłądy były obładowane] [Wielbłądy szły długim sznurem, jeden za drugim] [Wielbłądy szły przez piaszczyste rozłogi] Poza tym zdanie wskazuje też na implikację: [Idące sznurkiem wielbłądy znajdowały się w zasięgu widzenia dzieci] Mimo że w strukturze powierzchniowej zdania nie ma żadnych wskaźników zespolenia, to jednak zdanie zawiera też znaczenie funkcji junkcyjnej. Jest ono ufundowane na relacji między propozycją jądrową z predykatem DOJRZEĆ a propozycją przyłączoną, nominalizowaną w formie grupy imiennej z okien wagonu. Otóż relacja ta polega na warunkowaniu, które jest podstawą aktualizacji modalności aletycznej (o warunkowaniu znaczenia potencjalności pisaliśmy w rozdziale ): Ponieważ dzieci patrzały przez okna wagonu, więc mogły dojrzeć obładowane wielbłądy. Struktura semantyczna zdania przy uwzględnieniu funkcji junkcyjnej może zostać przedstawiona za pomocą formuły (nie uwzględniamy tu predykatów komplementarnych): WARUNEK (PATRZEĆ (x, y), MOŻLIWE (DOJRZEĆ (x, IŚĆ (x, y, z)))) Druga relacja junkcyjna łączna zachodzi między propozycją wewnętrzną (b) i propozycją wewnętrzną (c): IŚĆ (x, y, z) & OBŁADOWANE (x) DZIECI (x) WIELBŁĄDY (x) ROZŁOGI (y) Funkcja pragmatyczna ma znaczenie [konstatacja], które jest zasadniczym elementem narracji prozaicznej. Funkcja stylistyczna realizuje się tu w znaczeniach: [komunikacja artystyczna] oraz [odmiana książkowa], na co wskazuje m.in. użycie imiesłowu przymiotnikowego idące w postpozycji w stosunku do rzeczownika wielbłądy, a także kontekst gatunek literacki powieści H. Sienkiewicza. 267

6 Mapę funkcjonalną zdania można przedstawić następująco: FUNKCJA SUBFUNKCJA ZNACZENIE FORMA Nominatywna Referencyjna [sytuacyjność] Kontekst; forma dokonana czasownika dostrzec Transferencyjna Propozycjonalna (predykatowoargumentowa) [W Afryce] [W podróży do Kairu] P (x, P (x, y, z) & P (x)) Kontekst Znaczenia leksykalne i gramatyczne składników Temporatywna [czas absolutny przeszły] Forma czasu przeszłego czasownika mogły Aspektualna [dokonaność/inchoatywność] Forma dokonana czasownikowego predykatu dojrzeć Interpretacyjna Modalna werdyktywna [prawda] Forma zerowa Modalna aletyczna [możliwość/potencjalność] Operator czasownikowy mogły Atrybutywna (podmiotowoorzeczeniowa) [S dzieci; P mogły dojrzeć wielbłądy] Znaczenia gramatyczne składników Tematycznorematyczna [Temat Z okien wagonu dzieci mogły (coś) dojrzeć; Remat Przez piaszczyste rozłogi długim sznurem szły obładowane wielbłądy] Szyk wyrazów 268

7 Implikacyjna Junkcyjna Presupozycje: [Dzieci jechały w wagonie] [Dzieci mogły patrzeć przez okno na zewnątrz] [Na zewnątrz wagonu szły wielbłądy] [Wielbłądy były obładowane] [Wielbłądy szły sznurem] [Wielbłądy szły przez rozłogi] Implikacje: [Wielbłądy znajdowały się w zasięgu widzenia dzieci] [warunek/przyczyna: Ponieważ dzieci patrzały przez okno wagonu, mogły dojrzeć idące wielbłądy] [równoczesne: Wielbłądy szły przez rozłogi i wielbłądy były obładowane] Treść tematycznej części zdania Treść kognitywna czasownika dojrzeć Forma zerowa Pragmatyczna [konstatacja/narracja] Forma zerowa; kontekst Stylistyczna [komunikacja artystyczna] [odmiana książkowa] Forma gramatyczna imiesłowu idące Kontekst Porównanie podobnych inwentarzy funkcji realizujących się w obrębie tego samego zdania pozwala na wyeksplikowanie typów konfiguracji funkcji, subfunkcji i znaczeń. Inną perspektywę badania stanowi porównanie konfiguracji funkcji ze schematami zdaniowymi, tj. z powierzchniowymi konfiguracjami form. Mapa funkcjonalna zdania jest niezbędnym instrumentem analizy tekstu, ponieważ nie tylko funkcje tworzą określone układy, ale same układy w zależności od typu i treści tekstu są skonfigurowane na różne sposoby, więc istnieją też układy wyższego rzędu, na które składają się poszczególne konfiguracje funkcji. Analiza map funkcjonalnych w tekście pozwoli opisać reguły i zasady funkcjonalnego współdziałania zdań w komunikacji językowej, a także wyeksplikować mechanizmy ergonomicznego funkcjonowania jednostek komunikacyjnych języka. 269