miejscem", "parkingiem" itp.. w którym język (krasnoludek, samochód) powinien przebywać, gdy mamy zamkniętą buzię;

Transkrypt

1 GŁOSKI SZUMIĄCE Głski sz, Ŝ, cz, dŝ naleŝą d tzw. głsek szumiących i są jedynymi z najtrudniejszych pd względem artykulacyjnym. Pdczas wymawiania sz raz Ŝ przód języka musi przybliŝyć się d dziąseł za górnymi zębami i jedncześnie musi się w tym miejscu wytwrzyć szczelina. Natmiast pdczas artykulacji głsek cz, dŝ następuje chwilwe zwarcie przdu języka z górnymi dziąsłami. Dzieci częst zastępują te trudne głski, głskami łatwiejszymi pdbnym miejscu artykulacji, zwykle najpierw są t głski ś, Ŝ, ć, dź, a później s, z, c, dz. Dzieje sie tak dlateg, Ŝe dzieck nie ptrafi jeszcze precyzyjnie wyknać pewnych ruchów artykulacyjnych. Zwykle dziecku trudnść sprawia uniesienie języka d wałka dziąsłweg, c mŝe być związane z małą elastycznścią wędzidełka pdjęzykweg. Bardz waŝne jest t, aby dzieck wymawiając głski sz, Ŝ, cz, dŝ raz s, z, c, dz nie wystawiał kniuszka języka między zęby, gdyŝ mŝe się t przerdzić w wadę wymwy-seplenienie międzyzębwe, a takŝe aby nie kierwał wydychaneg strumienia pwietrza na bk - mŝe się t przekształcić w seplenienie bczne. Aby pmóc dziecku w panwaniu tych głsek naleŝy jak najczęściej prpnwać mu zabawy i ćwiczenia mające na celu usprawnienie mtryki narządów mwy(warg, języka) raz ćwiczenia ddechwe. Wywłanie jednej głski z szeregu głsek szumiących znacznie ułatwia wywływanie następnych. Aby prawidłw wymówić głskę "sz" muszą być spełnine trzy warunki: 1.język dtyka wałeczka dziąsłweg za górnymi zębami 2.usta są zakrąglne jak przy wymawianiu głski "u" 3.zęby lekk złączne, nie zaciśnięte Ot kilka przykładów ćwiczeń pmagających w wywłaniu głsek szumiących: I Ćwiczenia języka Dtykamy palcem lub zimną łyŝeczką pdniebienia tuŝ za górnymi zębami, nazywając je "zaczarwanym miejscem", "parkingiem" itp.. w którym język (krasnludek, samchód) pwinien przebywać, gdy mamy zamkniętą buzię; Przytrzymywanie czubkiem języka przy pdniebieniu rdzynek, pastylek pudrwych, cukierków halls (z wgłębieniem w śrdku) itp.; Zlizywanie nutelli, mleka w prszku itp. z pdniebienia przy szerk twartych ustach; Język malarzem dzieci naśladują malarza, który pędzlem maluje brazy. Język t pędzel. Dzieci czubkiem języka naśladują malwanie róŝnych wzrów: krpek, kółek, linii, kwadratów, trójkątów. Za kaŝdym razem mczą pędzel w farbie (dtykanie czubkiem języka wałka dziąsłweg, malują wzór, płuczą pędzel (blizywanie językiem dlnych dziąseł d wewnętrznej strny); Karuzela - dzieci bardz lubią kręcić się w kł, twój język takŝe. WłóŜ język między wa rgi a dziąsła i zakręć nim raz w prawą, raz w lewą strnę; Słń - ma długą trąbę i ptrafi nią wszędzie dsięgnąć. Ciekawe czy ptrafisz dsięgnąć językiem d statnieg zęba na górze i na dle, z prawej i lewej strny; Wahadełk kierwanie czubka języka w kąciki ust; Młtek - wbijamy gwździe w ścianę. Spróbuj zamienić język w młtek i uderzaj dziąsła tuŝ za górnymi zębami, naśladując wbijanie gwździa; Wysuwamy język na brdę, zwijamy w łyŝeczkę i chwamy d buzi; MasaŜ języka wysuwanie i cfanie języka przez lekk zwarte zęby; Schdki czubek języka dtyka górnych jedynek, górnej wargi, a następnie nsa (buzia twarta); MasaŜ pdniebienia język jest masaŝystą i masuje pdniebienie d zębów w strnę gardła i z pwrtem; Naśladwanie róŝnych zwierząt: - krkdyl szerkie twieranie buzi, wysuwanie Ŝuchwy d przdu, naśladwanie kłapania paszczą krwa naśladwanie przeŝuwania trawy, - zły pies zagryzanie górnymi siekaczami dlnej wargi, udawanie warczenia psa, - wyjący pies naśladwanie wycia psa d księŝyca (a-u, a-u), - knik kląskanie czubkiem języka wałek dziąsłwy, - kamelen jak najdłuŝsze wysuwanie języka i chwanie g d buzi, - Ŝabki rbienie z buzi duŝeg balnu, naciskanie lekk paluszkami na pliczki, stpniwe wypuszczanie pwietrza, - króliczek próby utrzymywania kredki między górną wargą a nsem. II Ćwiczenia warg Chcemy pcałwać mamę, ale na jest dalek psyłamy całuski; Balnik - nadymanie pliczków, usta ściągnięte (dla urzmaicenia bawimy się w balniki, które "pękają" przekłute palcami); Zmęczny knik - parskanie wargami;

2 Kt silniejszy? - napinanie warg w pzycji rzciągniętej. Dwie sby siedzące naprzeciw siebie trzymają ustami kartkę papieru i kaŝdy ciągnie w swją strnę. Uwaga - dajmy dziecku szansę wygrania zawdów; Świnka - wysuwanie bu warg d przdu, udając ryjek świnki; Wąsy - wysuwanie warg jak przy wymawianiu u, płŝenie na górnej wardze słmki lub łówka i próby jak najdłuŝszeg utrzymania; Drzwi d dmu - buzia t dmek krasnludka, a wargi t drzwi d dmku. PkaŜ jak wargi ściągnięte d przdu, twierają się i zamykają; StraŜ pŝarna - wyraźne wymawianie samgłsek w parach: e, i u, a u III Wywływanie i utrwalanie głsek Pdczas wymawiania głsek sz, Ŝ, cz, dŝ rbimy z buzi dzióbek, mŝna przytrzymać kąciki ust palcami; Zabawa "Ciepł - zimn" - na zmianę mówimy sz - s z dłnią dziecka przy swich ustach. Dzieck dczuwa ciepł przy wymawianiu głski sz, a zimn przy głsce s. Pdczas wymawiania głsek sz, Ŝ, cz, dŝ rbimy z buzi dzióbek, mŝna przytrzymując kąciki ust palcami; "C szumi? " wypwiadamy zdania, a dzieck wybrzmiewa głskę sz Szumi mrze szszsz... Szumi wiatr szszsz... Szumi wda szszsz... Szumi las szszsz... Szumią drzewa szszsz... Szumią liście szszsz... Szumię ja szszsz... Szumisz ty szszsz... Szumi mama szszsz... Szumi tata szszsz Szumi miś szszsz... Zabawa fabularyzwana "Król wiatrów": Za siedmima lasami, za siedmima rzekami na grmnej górze mieszka Król Wiatrów. Wisną wiatr zlatuje z góry i głśn szumi szszsz budząc zwierzęta ze snu zimweg. Z klei w sadzie szumi łagdnie szszsz, by nie pstrącać płatków z kwitnących drzew. Latem najczęściej leŝy w hamaku rzwiesznym wśród drzew, które szumią cichutk szszsz. Obserwuje bawiące się dzieci. Gdy nad placem zabaw zbierają się chmury mcn szumi szszsz, by je rzpędzić. Kiedy słńce mcn świeci i dziecim jest bardz grąc, wtedy szumi lekk szszsz. Jesienią zaś przegania czarne, listpadwe chmury, szumiąc grźnie szszsz. Zagląda przy tym d kien, by zbaczyć jak bawią się dzieci w dmach i przedszklach. Stuka w kienka i szumi łagdnie szszsz, aby dzieci wpuściły g d śrdka. Lecz dzieci włają: - wietrzyku pstniku masz chmurki przegnić szszsz, utulić sarenki w lesie szszsz, kałuŝe suszyć szszsz i liście psprzątać szszsz, bez ciebie cóŝ zrbi jesień? Gdy przychdzi mrźna, srga zima wiatr hula p świecie najwięcej i głśn wła szszsz Szedł p drdze Szymek d szkły się uczyć i tak wciąŝ pwtarzał szu szu, sz sz, sza sza, szy szy, sze sze. Taki mały Szymek, c uczyć się chciał. Szymek mŝe pwtarzać róŝne sylaby, w których sz jest na pczątku, w śrdku lub na kńcu sylaby, np.sza asza asz. Dziecim łatwiej jest pwtarzać ćwiczną głskę, gdy jest na płączna ze spółgłską, np. szfa, szcha, szka, szla, szła, szma, szna, szpa, szta. Cdziennie mŝna pwtarzać inną sylabę, w róŝnych kmbinacjach, np. sza asz, sza asza, szpa aszpa. Bhaterem wierszyka mŝe teŝ być Czarek, śanetka czy DŜim, którzy pwtarzają sylaby zawierające głski, d których zaczynają sie ich imina czu-czu, cz-cz, Ŝu-Ŝu, Ŝ-Ŝ, dŝu-dŝu, dŝ-dŝ. Pwtarzanie sylab mŝna płączyć z wyknywaniem rytmicznych ruchów naprzemiennych, np. dtykać na zmianę prawą ręką d leweg, a lewą d praweg klana, ramienia, pięty, ucha, łkciem klana, dtykać klejn palcem jednej ręki d palców drugiej ręki. (jedn dtknięcie na jedną sylabę), klaskać na przemian w dłnie (siedząc naprzeciw mamy, klegi). Ćwiczenia te nie tylk pprawią krdynację ruchwą, ale sprawią, Ŝe dzieck chętniej będzie pwtarzać sylaby, bwiem prawidłwą wymwę pmgą utrwalić wielkrtne pwtórzenia. Lepiej ćwiczyć krótk, a częściej kniecznie trzeba uwzględnić mŝliwści dziecka i dbać t, aby się nie zniechęcił.

3 Wśród brazków wyszukujemy i nazywamy te zaczynające się na sz, cz, Ŝ lub dŝ np. szcztka, sznurek, szalik, szałas, szachy, szklanka, szufelka, szafa, szpilka czapka, czeklada, czajnik, czardziej dŝem, dŝdŝwnica, Ŝyrafa, Ŝaba, rzeka, Ŝółw, Jakie wyrazy pwstaną p wstawieniu "sz"?...pilka...um gru...ka...nur mu...elka ze...yt k...yk su...a...kła pta...ek my...ka mu...ka ka...el wie...ak...y...ka Teksty d ćwiczeń: szafa, szachy, szachwnica, szalik, szata, szatnia, szarltka, szpa, szum, szuflada, szef, szept, szelki, szeryf, szept, szyja, szyba, szyna, szydł, szkła, szklanka, sznurek, szpilka, szpak, szpital, szpulka, sztuka, kasza, daszek, paluszek, nsze, puszka, pduszka, kasztan, ptaszek, kszyk, kszula, uszy, wieszak, kalsze, kieszeń, muszla, pszewka, wierszyk, lepszy, biszkpt, gruszka, Warszawa, muszka, prszek, grszek ksz, mysz, kalsz, klsz, listnsz, tusz, kapelusz, piórpusz, gulasz, marsz, drsz, szyszka, grsz, plusz, afisz, arkusz, bambsz, Mateusz, Mariusz, Łukasz szklna szatnia, szara myszka szklany klsz pluszwy kapelusz blaszana puszka grszku ksztwny naszyjnik puszysty szalik kszyk szpinaku pszenna kasza kszyk kasztanów szpitalne nsze Myszka Łepek z uszami wytnę z kasztana, Na brzuszek wezmę szyszkę. Ognek i łapki będą wełniane i d zabawy zrbię myszkę. Przyszła myszka d szewca i prsi: uszyj mi puszyste bambsze takie, jak teraz się nsi. Zerknął szewc na myszkę radsny i rzekł: Mam, duŝ rbty, zaczekaj d przyszłej wisny. Łakmczuszek Raz d brzuszka łakmczuszka wpadła gruszka, dwa jabłuszka, miód z garnuszka, z barszczem uszka i bigsu cała puszka. Oj, uwaŝaj łakmczuszku, straszny tłk jest w twim brzuszku! Od Warszawy d Kluszek tyś największy łakmczuszek.

4 SŁUCH FONEMATYCZNY Słuch fnematyczny leŝy u pdstawy rzumienia wypwiedzi ustnych, umŝliwiając prawidłwy dbiór i róŝnicwanie dźwięków mwy, czyli prawidłwą analizę i syntezę słuchwą wyrazu (wypwiedzi). Analiza i synteza słuchwa stanwią mechanizm czytania i pisania, bejmują następujące umiejętnści: wydrębnianie zdań z ptku mwy, wyrazów w zdaniach, a takŝe sylab i głsek w wyrazach w wyniku analizy słuchwej wyrazu dzieck ptrafi pdzielić g na sylaby np. kgut -> k-gut, alb na głski : kgut -> k--g-u-t, natmiast w wyniku syntezy ptrafi scalić w układ słuchwy (wyraz) sylaby np. k-gut -> kgut, alb głski k--g-u-t -> kgut. Odpwiedni wykształcny słuch fnematyczny umŝliwia równieŝ prawidłwą wymwę, wychwytywanie róŝnic między słwami pdbnie brzmiącymi, ale mającymi inne znaczenie (np. ksykzy, półka-bułka, bucik-budzik). Słuch fnematyczny pełni rlę autkntrlera wypwiedzi i dlateg jeg sprawnść pzwala mwie wykształcić się w spsób prawidłwy. Zaburzenia słuchu fnematyczneg utrudniają rzumienie mwy i są przyczyną: wadliwej realizacji głsek (puszcza, przestawia lub ddaje róŝne głski, sylaby), pwdującej trudnści w czytaniu (uprczywe literwanie) i pisaniu ze słuchu dłuŝszych wyrazów, zniekształcanie wyrazów w dyktandzie nieprawidłw wykształcny słuch fnematyczny jest jedna z przyczyn dysleksji; trudnści w rzumieniu złŝnych instrukcji i pleceń słwnych; trudnści w zapamiętywaniu, pwtarzaniu trudnych wyrazów i dłuŝszych zdań; trudnści w twrzeniu zdań i pwiadań, ubgieg zasbu słów, występwania agramatyzmów, prymitywnych, prstych zdań w pwiadaniu; trudnści w piswni wyrazów ze zmiękczeniami, kłpty z róŝnicwaniem j - i, puszczanie wyrazów, kńcówek wyrazów, zamiana głsek dźwięcznych na bezdźwięczne, syczących głsek na szumiące; trudnści w zapamiętywaniu ciągów słwnych, np. dni tygdnia, nazw miesięcy raz treści wierszy i pisenek, a takŝe trudnści w nauce tabliczki mnŝenia; trudnści w zapamiętaniu, pwtórzeniu trudnych wyrazów i dłuŝszych zdań; późnineg rzwju mwy i wad wymwy. Dzieck dbrze słyszy słwa, lecz w ciągu mwnym nie ptrafi rzróŝnić pjedynczych dźwięków, lub złŝyć je w całść dźwiękwą. trudnści w róŝnicwaniu dźwięków mwy (głównie tych pdbnym brzmieniu) i kreśleniu ich płŝenia w wyrazie (na pczątku, na kńcu, w śrdku); trudnści z rzróŝnianiem tzw. parnimów, czyli słów róŝniących się jedną głską np. t d budy-buty, sz-ŝ wieszawieŝa, k-t knie-tnie, n-m nóŝka-muszka itp. ; prblemów z dknywaniem analizy sylabwej i głskwej wyrazów; trudnści w syntetyzwaniu (scalaniu) sylab i głsek w wyrazie; prblemów w pisaniu, zwłaszcza z dwuznakami, spółgłskami miękkimi, dźwięcznymi i bezdźwięcznymi; trudnści w nauce języka bceg Przykładwe ćwiczenia słuchu fnematyczneg: I Ćwiczenia słuchwe

5 W prgramie wychwania słuchweg przewiduje się szereg ćwiczeń rzwijających wraŝliwść słuchwą dziecka. Ćwiczenia te mają na celu pmóc dziecku rzwijać jeg uwagę słuchwą i zaintereswanie dźwiękami, uczyć rzróŝniania dźwięków, reagwania na usłyszane dźwięki i lkalizwać ich źródł, a takŝe rzróŝniać natęŝenie, wyskść, czas trwania raz ilść dźwięków. Rzpznawanie głsów zwierząt zarejestrwanych na taśmie magnetfnwej. Najpierw będą t głsy zwierząt najbardziej znanych: psa, kta, krwy, kury, kguta, kaczki, gęsi, knia, kurcząt, świni, Ŝaby, głębia; ptem głsy zwierząt, z którymi dzieci stykają się rzadziej, np.: kzy, sła, lwa, mewy, wrny, wróbla, bciana itp.; Młdych miłśników mtryzacji sprawdzić mŝemy przy rzpznawaniu dgłsów charakterystycznych dla pjazdów: samchdu, traktra, pciągu, mtcykla, tramwaju, wzu straŝy pŝarnej, karetki pgtwia, statku, rweru, wrtek, deskrlki, itp.; Dść trudnym, wymagającym duŝeg skupienia, jest zadanie dgadnięcia dgłsów dcierających zza przysłny (parawanu), alb z sąsiednieg pmieszczenia. MŜe t być np.: dgłs przelewania wdy, rzdzierania papieru, telefnu, przesuwania krzesła, upadku piłki, gwizdu czajnika, brzęku kluczy, itd.; P pwrcie z wycieczki np. d lasu dzieci pwiadają swje wraŝenia birąc za pdstawę tylk dźwięki, jakie tam słyszały: szelest liści, wycie wiatru, skrzypienie drzew, śpiew ptaków, stukanie dzięciła, szum strumyka, dgłs przejeŝdŝająceg wzu itp.; Zabawa słuchwa, której przebieg związany jest z pytaniem, które ze znanych przedmitów, wydają takie dźwięki? syczą: czajnik, balnik, z któreg spuszczamy pwietrze, dzwnią: telefn, budzik, dzwnek u drzwi, dzwnki w kściele, dzwny na dzwnnicy, dzwnek w szkle, itp., warczą: dkurzacz, frterka, ksiarka, tykają: zegar, szumią: wiatr, ptk, fale mrskie, gwiŝdŝą: czajnik, gwizdek trenera, gwizd lkmtywy, itd.; D uwaŝneg wsłuchania się w mwę i starannej artykulacji zmusza mówienie szeptem przez tubę (rlka p papierze taletwym lub ręcznikach jednrazwych), a takŝe wysłuchanie własnej wypwiedzi nagranej uprzedni na taśmę magnetfnwą; Udzielanie przez dzieci dpwiedzi na pytanie: c słyszysz? Dzieck z zamkniętymi czami wsłuchuje się w ciszę - Ŝadne dźwięki nie są wytwarzane celw. P krótkim czasie wsłuchiwania się kreślają, c słyszy: stukt butów bruk, skrzypnięcie drzwi, szczekanie psa, dgłs samchdów, ptaków, rzmwy ludzi itp.; II Ćwiczenia rytmiczne: Ćwiczenia w rzpznawaniu meldii pisenek p zaśpiewanym fragmencie (lub z kasety) i wyklaskaniu rytmów pisenek; Słuchwa analiza pdaneg rytmu i ruchwe jeg dtwarzanie pprzez wyklaskiwanie, wystukiwanie, wytupywanie; Odtwarzanie przestrzenne układów rytmicznych pprzez układanie klcków. Terapeuta wystukuje rytm, dzieck układa np. klcki, z uwzględnieniem ilści uderzeń i dległści czaswych między nimi; Graficzne dtwarzanie wysłuchaneg rytmu (ryswanie krpek lub linii). - dtwarzanie rytmiczne układów przestrzennych - na pdstawie układu np. klcków, dzieck wystukuje lub wyklaskuje rytm;

6 Rzpznawanie układów przestrzennych lub rytmicznych, zgadywanie, który spśród kilku układów na planszy zstał wystukany lub który spśród kilku wystukanych dpwiada wzrm na planszy (lub wzrm ułŝnym z klcków). Rytmiczne wypwiadanie treści krótkich wierszy (z wyklaskiwaniem); Naśladwanie ilści sygnałów i tempa uderzeń np. łówkiem lub w bębenek; III Ćwiczenia w rzpznawaniu i wydrębnianiu głsek z wyrazów: Kiedy dzieci nie mają juŝ trudnści Ŝ wyróŝnianiem samgłsek na pczątku wyrazu (w nagłsie), przystępujemy d wyróŝniania w nagłsie spółgłsek. Staramy się łączyć te czynnści z zabawą. Pdbnie jak przy wyróŝnianiu samgłsek, pierwsze ćwiczenia wyknujemy na łatwych, krótkich wyrazach zapisie zgdnym z fnetyką, np.: las, sk, dm. Ptem dzieci wyszukują nazwy zaczynające się kreślną głską; np. b : baba, buda, baln, alb k : kt, kc, kura. A następnie: dnajdują w grupie imina dzieci zaczynające się np. głską m - Marta Martyna, Mnika; wyszukują wkół siebie przedmity, których nazwy zaczynają się kreślną głską, np.: p : pudełk, pasek plecak, piórnik, papier; pdnszą w górę rękę, jeśli w wyrazach wymawianych przez terapeutę usłyszą daną głskę, np. l : lat, lak, lala, kula, stół, las; chwytając piłkę rzucną przez terapeutę, pdają jedncześnie wyraz zaczynający się głską, np. z : zupa, zegar, zabawka, zapałki; ustalają, jaką głską zaczynają się dczytywane przez terapeutę wyrazy, np. ple, klej, mapa, słwik lej, sa; nazywają rzrzucne na stle brazki, a ptem wybierają te, których nazwy zaczynają się taką głską, jak wskazywany przez terapeutę przedmit. JednakŜe brazki muszą mieć czytelne, jednznaczne nazwy: but, lala ldy, nga; p lewej strnie układają brazki zaczynające się np. głską p, a p prawej zaczynające się głską d ; łączą linią (np. sznurwadłem, wstąŝką) brazki przedmitów, których nazwy zaczynają się tą samą głską; dgadują, jaką głską zaczynają się nazwy pkazywanych przedmitów; puszczają głwę, kiedy usłyszą w wyrazach pdawanych przez terapeutę np. głskę g ; bawią się w sklep, gdzie kupują przedmity, których nazwy zaczynają się np. głską s - sałata, sk, seler, smalec, ser (a dkładają na bk: kaseta, kks, ananas); wymyślają nazwy ulic nwpwstająceg miasta. Wszystkie mają się zaczynać na wskazaną głskę, np. n : Nwa, Nasza, Nadrzeczna, Ncna, Nagietkwa; pdają nazwy z pczątkwą głską np. f : fala, fabryka, fka, ftel, firana, fajka, fntanna-mgą t rbić w frmie zabawy Jedzie pciąg z twarami na literke... f ; dbierają w pary wyrazów, które róŝnią się tylk jedną głską (kza - ksa, mama - dama, tata - data, pije - bije, Ala- Ola) i zaznaczanie, które głski są d siebie pdbne; rebusy układamy 3 brazki, których pczątkwe głski utwrzą nwy wyraz np.: baln ul teczka = but, parasl aut stół = pas, paczka autbus wrek = paw; mŝna tą samą zabawę przekształcić na układanie wyrazów z statnich głsek wyrazów np:

7 kłs jabłk mrs (ss) SOS dym krale klucz (mecz) MECZ kaktus drzew bąk (sk) SOK Te same i pdbne zabawy mŝna wykrzystać d wyróŝniania głsek w śrdku i na kńcu wyrazu (w śródgłsie i w wygłsie). Najpierw samgłski, ptem spółgłski. Zaczynamy d pracy na pdstawie glądanych przedmitów i brazków, p czym przechdzimy pwli d pracy na materiale literwym. IV Ćwiczenia analizy i syntezy słuchwej: P ćwiczeniach róŝnicujących głski pzycyjne mŝna przejść d ćwiczeń analizy i syntezy słuchwej wyrazów, zawierających ćwiczne głski. Dziecim z zaburznym słuchem fnematycznym ćwiczenia te sprawiają duŝ prblemów. Trudnści mŝe sprawiać pdział wyrazu na sylaby, a następnie łączenie g w całść. Wtedy włączając w materiał ćwiczeniwy zaburzne głski zaczynamy d najprstszych, dwusylabwych wyrazów, sylabach twartych, czyli kńczących się samgłskami. Wyrazy pwinny stanwić jednznaczne nazwy: ma - ma (mama), ta - ta (tata), p - le (ple), ku - la (kula). Dpier później wprwadzamy wyrazy trzy- i więcej sylabwe. Pczątkw równieŝ sylabach twartych (na dalszym etapie pracy takŝe zamkniętych), np.: ma - kie - ta (makieta), sa - la - mi (salami), k - l - ry (klry), wi - n - gr - na (wingrna), pe - li - ka - ny (pelikany). Dla zilustrwania pdziału wyrazu na sylaby mŝna psłuŝyć się zestawem kartników z brazkami dwusylabwych nazwach: bu - da (buda), wa - ga (waga), bu - ty (buty), pł - tek (płtek), w- da (wda), ma - pa (mapa). Obrazek pwinien mieć pd spdem umieszczną nazwę w taki spsób, aby na przecięciu kartnika, wyraz i brazek pdzieliły się równ, dając dwie części brazka i dwie sylaby. Przecięcie brazka w becnści dziecka (przy jeg aktywnym udziale) i utwrzenie sylab ułatwia zrzumienie i zapamiętanie pdziału wyrazów na sylaby. Prwadzący rzsuwa i łączy elementy brazków wraz z pdpisami, dając pglądwy braz twrzenia sylaby pprzez dzielenie wyrazu, ale takŝe twrzenia wyrazu pprzez łączenie sylab. Dzieci mgą później pwtarzać te czynnści na swich pmcach (kartnikach). MŜna równieŝ dzielić na sylaby imina człnków rdziny: Ka - sia (Kasia), M - ni - ka (Mnika), Ka - mil (Kamil). Ptem dzieck dzieli na sylaby swje imię. Pmcne jest jednczesne klaskanie w rytm wypwiadanych sylab. Krk p krku, stpniw i pwli zwiększamy stpień trudnści ćwiczeń. Terapeuta czyta wyrazy. Dzieck dzieli je na sylaby i układa przed sbą dpwiednią liczbę klcków (płytek, łówków, patyczków) zgdną z liczbą sylab w wyrazie.

8 Następnie dzieck próbują dzielić samdzielnie na sylaby nazwy przedmitów przedstawinych na brazkach (rzdanych im wcześniej). Zabawa z piłką - terapeuta rzuca piłkę d dziecka, wymawiając jedncześnie sylabę. Dzieck pwinn chwycić piłkę i dkńczyć wyraz, ddając swją sylabę.; zabawa "Kt t?" rzkładamy zestaw brazków (figurek) zwierząt - kt, pies, kura, krwa, kza, kgut, świnka, kń itp. Dzieck nazywa zwierzęta (ustalenie, Ŝe dzieck je rzpznaje). Następnie mówimy wyraz sylabami, a dzieck dknuje syntezy i wypwiada cały wyraz wskazując zwierzątk (p kilku razach następuje zmiana ról); Rzpznawanie brazków zaczynających się d tej samej sylaby; Rzpznawanie brazków kńczących się tą samą sylabą; Sztafeta sylabwa twrzenie wyrazów rzpczynających się d tej samej sylaby mama, makarn, marzenia, makrela itp. lub kńczących się tą samą sylabą np. piŝama, rama, mama, tama itp.; Łańcuch sylabwy - rzpczynamy zabawę wypwiadając dwusylabwy wyraz, dzieck pwtarza wyraz i dzieli g na sylaby. Druga sylaba staje się pczątkiem nweg wyrazu pwstałegnp.: wa - ta (wata), ta - ma (tama), ma - ki (maki), ki - je (kije), je - my (jemy), my - dł (mydł) i tak aŝ d wyczerpania pmysłów; Analiza z pdskkami pdajemy dziecku wyraz, a jeg zadaniem jest pdzielić g na sylaby, ale p wymówieniu kaŝdej z nich musi pdskczyć np. balny ba(pdskk) l(pdskk) ny(pdskk); Wydrębnianie zdań z ptku mwy - przygtwujemy zestaw brazków tematycznych. Mówimy np. ktek pije mlek, a dzieck, jeśli widzi taki brazek ma klasnąć w dłnie; Rzsypanka brazkwa kładziemy przed dzieckiem brazki i plecamy mu ułŝyć z nich zdania; Zdania niedkńczne rzpczynamy zdanie, a dzieck ma za zadanie je dkńczyć np. Kiedy jestem wesły, wtedy..., Gdybym był królem, wtedy...itp.

9 Wymwa głski R Wymwa głski r jest dść trudna, dlateg pjawia się na w rzwju mwy dziecka zwykle jak jedna z statnich, czasem dpier w 5, a nawet 6 rku Ŝycia. Przy jej wymwie wibruje kniuszek języka zbliŝny d dziąseł, tuŝ za górnymi, przednimi zębami. JeŜeli dzieck w góle nie wymawia głski r lub zastępuje ją przez inne głski np. j lub l wynika t z późnineg rzwju mwy. Zjawisk t nazywamy parartacyzmem. NaleŜy pamiętać, Ŝe kaŝde dzieck rzwija się we własnym tempie równieŝ pd względem mwy, dlateg niewielkie późnienia w pjawianiu się głsek nie są niepkjące. Wart jednak pprzez zabawy i ćwiczenia lgpedyczne usprawniać narządy artykulacyjne (język, wargi, pdniebienie miękkie), aby ułatwić dziecku panwanie prawidłwej wymwy. Ma t szczególne znaczenie w przypadku dzieci, które zdają sbie sprawę z ppełnianych przez siebie błędów wymwy, ale z pwdu braku umiejętnśći wyknywania precyzyjnych ruchów artykulacyjnych nie ptrafi się krygwać. Bardziej niepkjącym zjawiskiem jest zniekształcna wymwa głski r. Zjawisk takie nsi nazwę rtacyzmu lub rerania. Jest t jedna z częstych wad wymwy występująca u dzieci a takŝe u drsłych. Najczęstszą frmą rerania jest reranie języczkwe (uvularne) w takim przypadku pdczas wymwy r drga języczek pdniebienia miękkieg (uvula), dźwięk jest pdbny d r występująceg w języku francuskim. KaŜda wadliwa wymwa r pwinna być jak najszybciej krygwana, gdyŝ mŝe się szybk utrwalić, a wówczas duŝ trudniej pradzić sbie z tym prblemem. Bezpśrednią przyczyną rtacyzmu jest niedstateczna sprawnść ruchwa czubka języka, który wskutek teg nie wyknuje drbnych, subtelnych ruchów wibracyjnych, kniecznych d wytwrzenia prawidłweg r. Pnadt wadliwa wymwa dźwięku r mŝe być spwdwane bniŝnym pzimem słuchu, późninym rzwjem ruchwym raz ddziaływaniem nieprawidłweg wzru wymwy sób z tczenia dziecka, a takŝe słabą zdlnścią d kncentrwania uwagi na dźwiękach mwy. Ot kilka przykładów ćwiczeń mających na celu wywłanie prawidłwej artykulacji głski r: I Ćwiczenia mtryki narządów mwy Dzień dbry misiu - zabawa fabularyzwana ćwicząca narządy mwy Miś budził się wcześnie ran pprzeciągał się, pziewał. Zrbił pranną gimnastykę kilka pdskków (unszenie języka na górny wałek dziąsłwy), kilka wymachów rąk (wypychanie językiem pliczków) i pięć krąŝeń (w praw i w lew) wkół stłu (ruchy kręŝne języka w przedsinku jamy ustnej, usta zamknięte). Umył ząbki (blizywanie czubkiem języka górnych i dlnych zębów p wewnętrznej strnie przy zamkniętych i twartych ustach). Pstanwił pliczyć swje ząbki (dtykanie czubkiem języka kaŝdeg zęba na dle i górze). Nagle pczuł wielki głód i usłyszał jak mu burczy w brzuchu (wibrwanie wargami bbb,bbb).t znak, Ŝe pra na śniadanie; Dtykamy palcem lub zimną łyŝeczką pdniebienia tuŝ za górnymi zębami, nazywając je "zaczarwanym miejscem", "parkingiem" itp.. w którym język (krasnludek, samchód) pwinien przebywać, gdy mamy zamkniętą buzię; Przytrzymywanie czubkiem języka przy pdniebieniu rdzynek, pastylek pudrwych, cukierków halls (z wgłębieniem w śrdku) itp; Zlizywanie nutelli, mleka w prszku itp. z pdniebienia przy szerk twartych ustach; Knik jedzie na przejaŝdŝkę - naśladwanie knika stukając czubkiem języka pdniebienie, wydając przy tym charakterystyczny dgłs kląskania; Winda - twórz szerk buzię, pruszaj językiem tak, jakby był windą - raz d góry, raz d dłu; Malarz - maluje sufit duŝym pędzlem. Pmaluj pędzlem (językiem) swje pdniebienie, zaczynając d zębów w strnę gardła; Młtek - wbijamy gwździe w ścianę. Spróbuj zamienić język w młtek i uderzaj dziąsła tuŝ za górnymi zębami, naśladując wbijanie gwździa; śyrafa - ma długą szyję, wyciąga mcn szyję d góry. Otwórz szerk usta i spróbuj wyciągnąć język d góry, najdalej jak ptrafisz;

10 Słń - ma długą trąbę i ptrafi nią wszędzie dsięgnąć. Ciekawe czy ptrafisz dsięgnąć językiem d statnieg zęba na górze i na dle, z prawej i lewej strny; Sklejanie piergów nagryzanie brzegów języka zębami (masaŝ i rzciąganie języka); WyŜymaczka przeciskanie języka przez maksymalnie zbliŝne d siebie zęby; Łpatka wysuwanie szerkieg języka z buzi nie dtykając zębów; Zdmuchiwanie skrawka papieru umieszczneg na czubku języka; II Ćwiczenia przygtwawcze Ćwiczenia prwadzimy przy twartych ustach, gdyŝ wtedy zmuszamy język d pracy (przy zwartych zębach język pracuje minimalnie) Trzepanie dywanów szybkie i kilkukrtne uderzanie językiem górną wargę wybrzmiewając [ly]; Pisenkarz śpiewanie róŝnych meldii na sylabach, pruszając jedynie językiem nie brdą, przy szerk twartych ustach: la, la, la, l, l, l, le, le, le, lu, lu, lu, ly, ly, ly; Wypwiadanie zbitki sylabwej lallule najpierw wln, ptem craz szybciej; Wielkrtne, craz szybsze wypwiadanie zbitki bd, a następnie sylab: bda, bd, bde, bdu, bdy, pta, pt, pte, ptu, pty, bda pta, bd pt, bde pte, bdu ptu, bdy pty; Karabin maszynwy- wielkrtne, energiczne wypwiadanie [ttt], [ddd], [td] [tdn] (najpierw wln, ptem craz szybciej) dtykając czubkiem języka górny wałek dziąsłwy przy szerk twartych ustach, ptem sylaby: te, te, te, ty, ty, ty, de, de, de, dy, dy, dy. A następnie zbitki sylabwe: teda teda, tede tede, ted ted, tedu tedu, tedy tedy; Suszarka mcne dmuchanie na czubek języka uniesiny d wałka dziąsłweg, aŝ d pjawienia się tr, Mały ptaszek uczy się śpiewać pwtarzanie sylab szeptem, a następnie głśn: la, la, la, trla, l, l, l, trl, lu, lu, lu, trlu, le, le, le, trle, ly, ly, ly, trly, li, li, li, trli; III Ćwiczenia wymwy głski r w sylabach, wyrazach i zdaniach Wyrazy dźwięknaśladwcze naśladwanie dgłsów zaczynając d szeptu: gra na trąbce tra ta ta, tru tu tu, tre te te, zepsuty karabin maszynwy tr tr tr, dr dr dr, grźny pies wrr, wrr, wrr, traktr tur tur tur, tyr tyr tyr, pyr pyr pyr, fruwające ptaki fru, fru, fru, ćwierkające wróble ćwir, ćwir, ćwir, świnka chrum, chrum, zatrzymanie knia pr, pr, śpich chr, chr, chr, dzwnek dryń, dryń,

11 szrwanie zębów szuru, szuru, zapalanie światła pstryk, pękający balnik trach, wrna kra, kra, samchód brum, brum. Materiał d ćwiczeń utrwalających prawidłwą wymwę r: tra, tr, tru, tre, try atra, tr, utru, etre, ytry dra, dra, dru, dre,drt adra, dr, udru, edre, ydry ra, r, ru, re, ry ara, r, uru, ere, yry ar, r, ur, er, yr trawa, trapez, tratwa, truskawka, trska, trjak, trud, trójka, trudny, trójkąt, dramat, drabina, drga, drbny, druk, druh, drut, drób, drugi, druŝyna, dróŝnik, futr, jutr, futryna, patrl, patrunek, wątrba, piętr, cytryna, strach, straŝ, praca, pralka, praswać, prm, prca, prśba, próba, próchn, brat, brda, bruk, brudny, bruzda, brulin, brna, kra, kraj, kratka, krwa, krpla, krmka, król, kruk, krew, kreda, gra, gram, grad, grabie, granica, grch, grmada, gruby, grupa, rak, rama, rana, rasa, rata, radi, ranek, ratunek, rakieta, rk, rpa, rla, rndel, rlnik, karp, alarm, arkusz, latarka, artysta, sarna, prt, trt, urlp, urk, serce, bór, chór, mur, tur, zbiór, twór, dyŝur, kaptur, ser, ster, saper, kufer, mnter, numer; Wstaw w wlne miejsca r, a dczytasz wyrazy. ka a ru a ta a fu a k a k al ku a gó al

12 GŁOSKI K, G Wśród przyczyn zaburzeń realizacji głsek k i g, wymienia się niską sprawnść ruchwą języka, a w szczególnści jeg tylnej części. MŜe t wynikać z granicznych mŝliwści językwych. Zamiast wysklepienia się tylnej części języka i zwarcia z pdniebieniem miękkim, miejsce zwarcia przesuwa się d przdu jamy ustnej. Zamiana zwartych tylnjęzykwych k, ki, na zwarte zębwe t, ti lub h nsi nazwę parakappacyzmu, natmiast zamiana g, gi,a d, di lub h paragammacyzmu. Zjawisk t występuje jak etap przejściwy w prcesie kształtwania i rzwju mwy dziecka, lecz w przypadku przedłuŝania się uznawane jest za wadę wymwy. Przykład: kura - tura, kin - tin, tak tat. Spsób pwstawania tych głsek wymaga kreślnej sprawnści wymieninych partii mięśni, czyli dprwadzenia d uchwycenia i zrzumienia przez dzieck róŝnicy w ich pracy. W związku z tym na etapie wstępnym przeprwadza się ćwiczenia plegające na unszeniu języka i twrzeniu jeg zwarcia z pdniebieniem twardym (język dtyka d wałka dziąsłweg, tuŝ za górnymi, przednimi zębami) raz na puszczaniu g na dn jamy ustnej tak, aby dszł d wysklepienia grzbietu języka w tylnej części jamy ustnej i wytwrzenia się w tym miejscu zwarcia. MŜna przy wymawianiu głsek k, g kłaść dłń na gardle, aby ukazać dziecku, Ŝe głska ta pwstaje nie z przdu jamy ustnej, ale z tyłu. Pmcne mŝe być tez włŝenie kńców 2 palców między górne i dlne zęby (jedynki) przy wymawianiu głski k i utwrzenie tym samym szczeliny, w znacznym stpniu utrudniającej zastąpienie głski k przez t. Ot przykładwe ćwiczenia : płukanie gardła wdą gulgtanie; dmuchanie przez ns na watkę zawieszną na nitce; wymawianie przy dść szerk twartych ustach : aka, k, uku, eke, iki, yky, ak, k, ik, uk, yk, ka, k, ki, ke, ku, ky, aga, g, ugu, igi, ygy, ege, ag, g, eg, ig, ug, yg, ga, g, gi, ge, gu, gy razem z dzieckiem rysujemy brazki zaczynające się na literę k lub g np. kt, kza, kura, kiełbasa, kapelusz, król, kwiatek, klczyki, garnek, góra, gęś, głębie, grabie i wspólnie pdpisujemy; szukamy w tczeniu np. w pkju przedmitów zaczynających się np. na k; z brazków wybieramy tylk te, które zaczynają się np. na g; W sklepie zlgicznym mieszkają róŝne zwierzęta. Pan Krzysztf, właściciel sklepu, z uśmiechem wita kupujących. Pkazuje im swje kazy. Pd sufitem wiszą klatki z ptakami. Jest wśród nich: kukułka, czarny kruk, Ŝółty kanarek, kawka, szpak, krgulec a takŝe sikrka bgatka. Klrwe papugi skaczą p prętach wiklinwej klatki. Na półce stją akwaria. W jednym mieszka duŝ małych rybek, w drugim chmik i świnka mrska, w trzecim jaszczurka, Ŝółwiak i Ŝółw z duŝą skrupą. Kty wylegują się na parapecie i tylk łypią czami w strnę ptaków. 1. W kaŝdym akwarium narysuj mieszkające w nim zwierzęta. (naleŝy wcześniej naryswać 3 sześciany) 2. Wypisz z tekstu nazwy zwierząt, pdkreśl literkę "k". 3. Napisz nazwy trzech innych zwierząt. W kaŝdej nazwie musi wystąpić litera "k". Kukułeczka kuka: ku-ku, ku-ku, wiatr gałązką stuka: stuku, puku. Krple deszczu kapią: kap, kap, kap. Kuna myszkę gni złap ją, złap. Kaczka głśn kwacze: kwa, kwa, kwa i drŝyną drepcze nad staw, nad staw.

13 Kura ziarn dzibie: k, k, k, szuka małych dŝdŝwnic głębk. Kgut głśn zapiał: kukuryku! PmóŜ ktkwi dnaleźć drgę d miski z mlekiem. W pewien wtrek czy teŝ piątek układanki był pczątek. Układały się wyrazy p klei, bez urazy. StraŜak, mak, lak, rak i ptak, kawa, ksa, kt i hak. Lk, rk, sk, tłk, smk i huk kabel, kza, kmin, łuk. Ptem kwal i krale -paswały dsknale. Kajak, ktek, kubek, kruk, maska, gąbka, balkn, druk. Sukn, ławka, lalka, król, chmik, ltnik, klucz i ból. Kurtka, wianek, lejek, kln, kstka, kalka, kręt, skłn. Układankę układały w spsób prawie dsknały

14 wszystkie mje kleŝanki, które lubią układanki. Tam, gdzie rsną jagódki, mieszkają trzy krasnludki. Dmki mają malutkie, kaŝdy dmek z gródkiem. A w gródkach pzimki, a w gródkach truskawki. Tu gdzie grządki malutkie wisenne rsną kwiatki. Błękitne niezabudki, bk jaskier malutki. śnkile jak Ŝółte prmyczki i dwie róŝyczki-sistrzyczki. Pan gajwy idzie w gaj. Idzie drgą i ścieŝyną, chciaŝ jeszcze gęsta mgła nisk wisi nad dliną. Minął strugę, minął głębię, krzaki jagód, leszczyn gąszcz. Przywitały g głębie, głuszec, wilga, mały wąŝ. A za górą, tam gdzie głgi, czeka gacek, w gnieździe ptak. I grnstaj szybkngi, i gŝegŝółka czeka tam. Pan gajwy, pan gajwy t przyjaciel lasu jest. Tu zwierzęta chylą głwy, a gałęzie schyla bez. Na wakacyjnej wyspie wyska rśnie trawa. Owce klrwe na drzewach "jawa awa". I wydmy są piaskwe, i wda w rzekach płynie. Knwalie knwaliwe wyrsły dziś w dlinie. Kwal głwy pdkuwa, by lepiej szła nauka. Wźnica wakacyjny własneg wózka szuka. Bywają tu dwa węŝe i swa mądra głwa. Czerwne rsną krzewy, piwnia jest róŝwa. Wrzsy pachną wrzsw na wyspie wakacyjnej. Wulkan dymi wesł - i nie chcę wyspy innej.

15 ĆWICZENIA NARZĄDÓW MOWY Dzieci zastępują głski trudne d wymówienia łatwiejszymi, pniewaŝ nie ptrafią wyknywać precyzyjnie pewnych ruchów artykulacyjnych. Wynika t z niedstatecznej sprawnści ruchwej języka, warg, pdniebienia miękkieg, więzadeł głswych. Język musi być elastyczny, gdyŝ d jeg płŝenia zaleŝy brzmienie większści dźwięków mwy. Jak kaŝdy mięsień jest pdatny na ćwiczenia Częstym zjawiskiem jest brak pinizacji języka język leŝy płask na dnie jamy ustnej uniemŝliwia t wymwę takich głsek jak : przednijęzykw zębwe (przód języka, pdczas wymawiania głski, przybliŝa się d przednich zębów) t, d, s, z, c, dz, n; przednijęzykw dziąsłwe (przód języka przybliŝa się d górnych dziąseł, tuŝ za przednimi zębami) sz, Ŝ, cz, dŝ, l, r; śrdkwjęzykwe (śrdek języka przybliŝa się d pdniebienia twardeg) ś, ź, ć, dź, ń tylnjęzykwe (tył języka unsi się i dtyka d pdniebienia miękkieg) k, g, ch. Język jak kaŝdy mięsień jest pdatny na ćwiczenia Dzięki elastycznści warg mŝemy prawidłw wypwiadać między innymi głski : dwuwargwe p, b; wargw zębwe f, w. Sprawne pdniebienia miękkieg pzwala w spsób prawidłwy realizwać głski ustne i nswe (m, n, ń, ą, ę) i nie dpuszcza d nswania, czyli mwy z pszumem nswym. Bez sprawnych więzadeł głswych niemŝliwa byłaby pprawna wymwa głsek dźwięcznych i bezdźwięcznych. Głski dźwięczne pwstają, gdy więzadła głswe są zbliŝne d siebie, wówczas prąd pwietrza, przeciskając się pmiędzy nimi, wprawia je w drgania, które są źródłem dźwięku: b, w, d, z, dz, dŝ, ź, dź, dŝ, g, l, m, n, ń, r, j + samgłski. Natmiast głski bezdźwięczne artykułwane są, gdy rzluźnine więzadła głswe umŝliwiają swbdny przepływ prądu pwietrza wydbywająceg się z płuc: p, f, t, s, c, cz, ś, ć, cz, k, ch. W celu usprawnienia ruchów narządów birących udział w mwie, ich uelastycznienia zaleca się regularne, systematyczne ćwiczenia zabawy. MŜna je pdejmwać w kaŝdym wieku, jednak im młdsze dzieck, tym ćwiczenia te przynszą bardziej satysfakcjnujące, szybsze zmiany. Ot kilka przykładów: Ćwiczenia języka: Dtykamy palcem lub zimną łyŝeczką pdniebienia tuŝ za górnymi zębami, nazywając je "zaczarwanym miejscem", "parkingiem" itp.. w którym język (krasnludek, samchód) pwinien przebywać; Przytrzymywanie czubkiem języka przy pdniebieniu rdzynek, pastylek pudrwych, cukierków halls (z wgłębieniem w śrdku) itp; Zlizywanie nutelli, mleka w prszku itp. z pdniebienia przy szerk twartych ustach; Knik jedzie na przejaŝdŝkę - naśladwanie knika stukając czubkiem języka pdniebienie, wydając przy tym charakterystyczny dgłs kląskania; Winda - twórz szerk buzię, pruszaj językiem tak, jakby był windą - raz d góry, raz d dłu; Malarz - maluje sufit duŝym pędzlem. Pmaluj pędzlem (językiem) swje pdniebienie, zaczynając d zębów w strnę gardła; Młtek - wbijamy gwździe w ścianę. Spróbuj zamienić język w młtek i uderzaj dziąsła tuŝ za górnymi zębami, naśladując wbijanie gwździa; śyrafa - ma długą szyję, wyciąga mcn szyję d góry. Otwórz szerk usta i spróbuj wyciągnąć język d góry, najdalej jak ptrafisz; Słń - ma długą trąbę i ptrafi nią wszędzie dsięgnąć. Ciekawe czy ptrafisz dsięgnąć językiem d statnieg zęba na górze i na dle, z prawej i lewej strny; Sklejanie piergów nagryzanie brzegów języka zębami (masaŝ i rzciąganie języka); WyŜymaczka przeciskanie języka przez maksymalnie zbliŝne d siebie zęby; Łpatka wysuwanie szerkieg języka z buzi nie dtykając zębów; Liczenie zębów dtykanie czubkiem języka najpierw górnych, a ptem dlnych zębów; Schdki czubek języka dtyka górnych jedynek, górnej wargi, a następnie nsa buzia cały czas twarta;

16 Ćwiczenia warg: Chcemy pcałwać mamę, ale na jest dalek psyłamy całuski; Balnik - nadymanie pliczków, usta ściągnięte (dla urzmaicenia bawimy się w balniki, które "pękają" przekłute palcami); Zmęczny knik - parskanie wargami; Kt silniejszy? - napinanie warg w pzycji rzciągniętej. Dwie sby siedzące naprzeciw siebie trzymają ustami kartkę papieru i kaŝdy ciągnie w swją strnę. Uwaga - dajmy dziecku szansę wygrania zawdów; Świnka - wysuwanie bu warg d przdu, udając ryjek świnki; Wąsy - wysuwanie warg jak przy wymawianiu u, płŝenie na górnej wardze słmki lub łówka i próby jak najdłuŝszeg utrzymania; Drzwi d dmu - buzia t dmek krasnludka, a wargi t drzwi d dmku. PkaŜ jak wargi ściągnięte d przdu, twierają się i zamykają; StraŜ pŝarna - wyraźne wymawianie samgłsek w parach: e, i u, a u; Ćwiczenia pdniebienia miękkieg: gra na instrumentach dętych trąbka, rganki, flet, piszczałki; nadmuchiwanie balników; puszczanie baniek mydlanych; dmuchanie przez ns na watkę zawieszną na nitce; wymawianie przy dść szerk twartych ustach: ka, k, ke,ku, ki aka, k, eke, uku, iki, ga, ge, gu, gi, g, aga, ege, ugu, igi, g; nadymanie pliczków, wypuszczanie pwietrza nsem; płukanie gardła wdą gulgtanie; Zabawy usprawniające narządy mwy: "Dzień dbry zwierzątka" Bardz wcześnie ran wszystkie zwierzęta jeszcze smacznie spały. Kgut i kury w kurniku na grzędzie (blizywanie czubkiem języka górnych zębów p wewnętrznej strnie), krwa i kń w brze (unszenie języka za górne zęby i cfanie g d pdniebienia miękkieg), a piesek w budzie (język w przedsinku jamy ustnej, blizywanie górnych zębów). Pierwszy budził się kgut, wyskczył z kurnika (szerkie twieranie buzi i wysuwanie języka nie dtykając zęby), rzejrzał się p pdwórku (kierwanie języka w kąciki ust, przy szerk twartych ustach), wyskczył na płt (unszenie języka nad górną wargę) i głśn zapiał - kukuryku!! Głśne pianie kguta budził kury, które zawłały - k - k - k!! Na śniadanie kurki zjadły ziarenka (chwytanie ziarenek ryŝu preparwaneg wargami). Obudził się teŝ piesek, zaszczekał - hau hau, hau!! Pbiegał w kł pdwórka (usta szerk twarte, blizywanie warg ruchem kręŝnym). Zmęczył się bardz tym bieganiem i dyszy (wysuwanie szerkieg języka d brdy). Wyszedł takŝe ze swej kryjówki ktek i zamiauczał - miau, miau!! Wypił mleczk z miseczki (wysuwanie języka nad dłńmi ułŝnymi w kształcie miseczki). W chlewiku świnka zaczęła ptrącać ryjkiem drzwi. Krwa zaryczała - muu, muu!! A kń zaparskał, Ŝe teŝ juŝ nie śpi (parskanie, kląskanie) "Języczek wędrwniczek Język wybrał się na wycieczkę d lasu. Pjechał tam na kniku (mlaskanie językiem-naśladwanie knia). Na łące zstawił knia (prr). Następnie rzejrzał się dkła ( język ruchem kręŝnym blizuje wargi: górną i dlną). Ptem wszedł d lasu (język chwamy w głąb jamy). Przeszedł las wzdłuŝ (język przesuwamy p pdniebieniu w strnę jamy gardłwej ) i wszerz (przesuwamy językiem za zębami górnymi i dlnymi). A wtedy juŝ przedarł się przez gęstwinę krzewów i drzew (język przeciskamy przez zaciśnięte zęby górne i dlne). ZauwaŜył, Ŝe zrbił się ciemn. Rzejrzał się w praw i w lew, spjrzał w górę i w dół (język przesuwamy z jedneg kńca ust d drugieg- d ucha d ucha, ptem sięgamy nim nsa i brdy). Wsiadł na knia i pjechał d dmu (kląskanie językiem). "Chry krasnludek" Krasnalek był chry i leŝał w łóŝeczku i przyszedł pan dktr - Jak się masz krasnalku? Krasnalek kaprysi, ziewa, nie chce jeść, nie chce pić. Chyba się przeziębił: - Ziewa szerk z puszczną nisk dlną szczęką: aaaaaaaaaa - Nie chce jeść i bardz chudnie: wciąganie pliczków - Kaszle: z wysuniętym na zewnątrz językiem - Chętnie ssie smczek: naśladwanie druchu ssania - Bardz marudzi: mmmm (murmurand) Wzywamy pgtwie, pgtwie jedzie: e, e, au, au, ay, ay, iu, iu,yu, yu Pan dktr zaleca: - Płukanie gardełka (gulgtanie) - Płykanie pastylek (naśladwanie płykania) - Oglądanie gardła w lusterku (pdczas wymawiania samgłsek) Krasnalek zmęczny zabiegami ziewa (szerk), ziewa i usypia: - Chrapie (na wdechu)

17 - Chrapie (na wydechu) Budzi się. Będzie brał inhalacje: - Zaciska na przemian dziurki nsa (w tym czasie ddycha wlną dziurką) - Wdycha pwietrze nsem - wydycha ustami. Krasnalek czuje się juŝ lepiej- sprawdza czy gardł g jeszcze bli Trzyma ręką gardł i wymawia sylaby (przy szerk twartych ustach): ga g ge gu gy ka k ke ku ky k eke uku aku ag eg ugu g ga g ge gu gy Zdrwy krasnludek ma apetyt, zamyka usta i Ŝuje cś smaczneg (naśladwanie Ŝucia).P psiłku krasnal dstał czkawki: Ap-ap, p-p, up-up, ep-ep, yp-yp, ip-ip. Kiedy czkawka minęła pstanwił pbawić się klrwymi skrawkami papieru, które zdmuchiwał z blatu stłu. Papierki frunęły dalek, b krasnal dmuchając na nie mówił: pa, p, pe, pi, pu, py (mment zwarcia przy p przedłuŝyć). Kiedy buzia mu się zmęczyła pstanwił dmuchać na papierki przez ns. "Zwierzęce gadanie" J. Beszczyński C mówi bcian, gdy Ŝabkę zjeść chce? Kle, kle, kle. C mówi Ŝaba, gdy bcianów tłum? Kum, kum, kum. C mówi ktek, gdy mleczka by chciał? Miau, miau, miau C mówi kura, gdy znsi jajk? K, k, k. C mówi kgut, gdy budzi się w kurniku? Ku-ku-ryku. C mówi kza, gdy jeść jej się chce? Me, me, me. C mówi krwa, gdy brak jej tchu? Mu, mu, mu. C mówi piesek, gdy kść zjeść by chciał? Hau, hau, hau. C mówi baran, gdy spać mu się chce? Be, be, be. C mówi ryba, gdy pwiedzieć chce? Nic! PrzecieŜ ryby nie mają głsu! Odgłsy Jedzie pciąg - fu, fu, fu Trąbi trąbka - tru, tu, tu A bębenek - bum, bum, bum Na t Ŝabki - kum, kum, kum Knik człapie - człap, człap, człap Wda z kranu - kap, kap, kap Mucha bzyczy - bzy, bzy, bzy A wąŝ syczy - ssssss Baran beczy - be, be, be A wieczki - me, me, me Szedł p drdze Lucek d szkły się uczyć i tak wciąŝ pwtarzał lu lu, l l, la la, ly ly, le le. Taki mały Lucek, c uczyć się chciał La, la, la mówię ja. Ly, ly, ly śpiewasz ty. Lu, lu, lu włam ja. Ly, ly, ly własz ty. Li, li, li myślę ja. Ly, ly, ly Myślisz ty.

18 ĆWICZENIA ODDECHOWE Celem ćwiczeń ddechwych jest pgłębienie ddechu, rzruszanie przepny, wydłuŝenie fazy wydechwej raz zapbieganie mówieniu na wdechu. Nieprawidłwe ddychanie wpływa niekrzystnie na wymwę. Oddychanie przez usta pwduje, Ŝe przepływające pnad językiem pwietrze utrudnia właściwą pinizację języka i w związku z tym, dzieck ma prblemy z artykulacją głsek wymagających tejŝe pinizacji takich jak np. sz, Ŝ, cz, dŝ, l, r. Wszelkie zaburzenia ddechwe wyraŝające się, m.in.: płytkim pwierzchwnym ddechem, utratą pewnej dawki pwietrza przed rzpczęciem mwy (na starcie mwy), brakiem krdynacji między ruchami ddechwymi klatki piersiwej i pwłk brzusznych, lub paradksalnymi ruchami przepny, mwą na bardz krótkim wydechu, itd., mgą pwdwać rzpad krdynacji wszystkich ruchów, które birą udział w mówieniu, tj.: ddechwych, fnacyjnych, artykulacyjnych, mimicznych i gestykulacyjnych, a w knsekwencji przyczynić się d pwstania zaburzeń mwy, takich jak: jąkanie (zaburzenie płynnści mwy), mwę bezładną ( trzeptanie mwy, przyspieszny napęd mwy), nadmierne lub spwlniałe temp mówienia. Prawidłwe funkcjnwanie jam nswych rzutuje na prawidłwe funkcje fnacyjn-artykulacyjne (mówienie). Jamy nsa pełnią teŝ funkcję reznacyjną. Reznans nswy jest knieczny w wypwiadaniu samgłsek nswych: ą, ę raz spółgłsek: m, n, ń, takŝe tylnjęzykwych, jak np. w wyrazie bank. W czasie artykulacji głsek nswych przejście między jamami nswymi i jamą ustną pzstaje twarte. Kiedy pdczas prcesu fnacyjn-artykulacyjneg całkwicie wyłączny jest reznatr nswy, pwstają głski ustne. Nieprawidłwe kierwanie strumienia pwietrza przy wdechu i wydechu mŝe prwadzić d róŝneg rdzaju seplenienia. Wart pświęcić czas na treningi ddechwe z uwagi na ten jakŝe isttny fakt integracyjneg związku ddychania z mŝliwścią płynneg, kmunikatywneg, ale i eknmiczneg wypwiadania się dziecka. Przykładwe ćwiczenia ddechwe: Unszenie rąk w górę pdczas wdechu i wlne, spkjne ich puszczanie przy wydechu. T ćwiczenie mŝna wyknywać z dzieckiem w pzycji leŝącej, siedzącej lub stjącej; Zdmuchiwanie skrawka papieru (przed siebie alb w strnę lustra, np. d celu) umieszczneg na czubku języka; Przenszenie skrawków papieru, preparwaneg ryŝu (tzw. dmuchaneg), alb kawałków waty za pmcą słmki (rurki) z jedneg d drugieg pjemnika. Dzieck chwyta wargami słmkę lub rurkę i za pmcą wdechu pwietrza łapie wybrany przedmit, by przemieścić g w inne miejsce (uczy się wstrzymania wdechu i pdparcia ddechweg), pzstawia dany przedmit rbiąc wydech; Dmuchanie na zaczarwane drzew (stjak imitujący pień i knar drzewa, wyknaneg z tektury, szeleszczących materiałów, róŝnbarwnych flii, cekinów, gałęzie drzewa wyknać mŝna z cienkich drucików lub sztywnej Ŝyłki) - naśladwanie dgłsów natury z uŝyciem głsek: s, f, p i innych alb nmatpei (wyrazów dźwięknaśladwczych); Wyknanie wdechu i dść długi wydech, tj dmuchanie na pdwieszny przedmit (z kawałków lekkiej flii, waty, karbwanej bibuły alb gąbki) tak, aby jak najdłuŝej utrzymać ów przedmit w ddaleniu; Huśtamy zabawkę-dzieck leŝy na pdłdze, ma zabawkę ułŝną na brzuchu, huśta ją przy pmcy ddechu; aby zabawka nei spadła ddech musi być wlny i równy;

19 W pzycji leŝącej na materacu: wyknanie wdechu z przyciśnięciem rąk d materaca (rzstawine palce naciskają na pdłŝe) i wydechu wraz z rzluźnieniem całeg ciała; Dzieck trzyma w ręku trawkę (z zielnej bibuły) wąchając trawkę wdycha pwietrze nsem i równmiernie wypuszcza ustami. Dmuchanie w trawkę pdczas wypuszczania pwietrza ustami, następuje z róŝną siłą (mcn słab). "Karmimy kurki" - przenszenie słmką ziarenek (papierwych) na kartkę z rysunkiem kury; Mja lalka śpi, uciszmy tczenie: ciiiiii... Chuchamy na zmarznięte ręce: chuuuuu, chuuuuu... Z balnika ucieka pwietrze: ssssssssssss... Szumi wiatr: szszszsz...-raz ciszej, raz głśniej Ksimy trawę: wdech i...ciach!, wdech i...ciach! Rąbiemy drewn: wdech i...trrrach!, wdech i...trrrach! Lkmtywa: wypuszcza parę: pssss, szszszsz,ffff; jedzie: czczczc, szszszs; pędzi: tuf, tuf, tuf, t-tak, t-ttak; hamuje: psssss; Zabawy ze słmką i wda w szklance: słmkę wkładamy d szklanki z wda lub skiem i nie dtykając pwierzchni płynu wydmuchujemy w wdzie dłek; zanurzamy słmkę w wdzie i dmuchamy, wywłując bąbelki-tak aby wda zagtwała się, Dmuchamy na wiatraczki; Bawimy się płmieniem świecy: dmuchamy delikatnie i dług, tak aby płmień zatańczył ; staramy się zdmuchnąć płmień z duŝej dległści; zdmuchujemy kilka świeczek jedncześnie; Dmuchamy na piórk czyje piórk pleci wyŝej; Puszczamy bańki mydlane; Nadmuchujemy balniki; Gramy na róŝnych instrumentach takich jak flet, harmnijka, trąbka itp; Śpiewamy pisenki, recytujemy.