Gramatyka historyczna języka polskiego

Transkrypt

1 Krystyna Długosz-Kurczabowa Stanisław Dubisz Gramatyka historyczna języka polskiego Podręcznik dla studentów polonistyki Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego 1998

2 SPIS TREŚCI Od autorów 13 I. Pochodzenie języka polskiego Języki indoeuropejskie Wspólnota praindoeuropejska Rodziny języków indoeuropejskich Języki tocharskie Języki indyjskie Języki irańskie Języki anatolijskie (hetyckie) Języki tracko-ormiańskie Języki greckie Języki albańskie Języki italskie (romańskie) Języki celtyckie Języki germańskie Języki bałtyckie Języki słowiańskie Wyodrębnianie się rodzin języków indoeuropejskich Etapy migracji ludów indoeuropejskich Języki peryferyczne i centralne Problem rekonstrukcji języka praindoeuropejskiego Podstawy rekonstrukcji języka praindoeuropejskiego System fonetyczny języka praindoeuropejskiego Zasób leksykalny języka praindoeuropejskiego -przykłady rekonstrukcji System gramatyczny języka praindoeuropejskiego -przykłady rekonstrukcji Rodzina języków słowiańskich Wspólnota prasłowiańska 35

3 2.2. Repertuar fonetyczny języka prasłowiańskiego i jego geneza -zestawienie Grupy dialektów słowiańskich Podziały terytorialne Słowiańszczyzny Językowe wyznaczniki podziałów Słowiańszczyzny Grupa zachodniosłowiańska Podziały terytorialno-językowe, Zróżnicowanie języków (dialektów) słowiańskich - wykresy i mapy Język polski Geneza języka polskiego 52 3:2. Periodyzacja dziejów języka polskiego Najdawniejsze zabytki języka polskiego Dane z epoki przedpiśmiennej Geograf Bawarski Dagome iudex Kronika Thietmara Zabytki epoki piśmiennej Bulla gnieźnieńska Księga henrykowska Bogurodzica Kazania świętokrzyskie Psałterz floriański Roty sądowe Kazania gnieźnieńskie Wiersz Słoty O zachowaniu się przy stole List miłosny z Traktat o ortografii Jakuba Parkoszowica Kodeks Świętosławów Żywot świętego Błażeja Biblia królowej Zofii Legenda o świętym Aleksym Żale Matki Boskiej pod krzyżem Wiersz o zabiciu Andrzeja Tęczyńskiego Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią Rozmyślanie przemyskie Psałterz puławski Grafia tekstów staropolskich Trudności z adaptacją alfabetu łacińskiego Podstawowe typy grafii staropolskiej Problemy metodologii badań językoznawstwa diachronicznego Przedmiot i typy badań, dyscypliny badawcze Teorie zmian językowych Teoria drzewa genealogicznego Teoria falowa 71

4 Teoria prawa głosowego Podstawowe metody badawcze Metoda filologiczna Metoda rekonstrukcji wewnętrznej Metoda historycznoporównawcza Metoda strukturalna Chronologizacja zmian językowych.< 76 II. Fonetyka i fonologia języka polskiego - rozwój historyczny Przedpolski system wokaliczńy Przegłos lechicki a przegłos prasłowiański i apofonia praindoeuropejska Przegłos lechicki Istota procesu Zjawiska anomalii i wyrównań analogicznych Brak przegłosu Pozorny brak przegłosu Zanik form z przegłosem Formy oboczne Wyrównania do form z przegłosem w odmianie rzeczowników Wyrównania do form bez przegłosu w odmianie czasowników Wyrównania do form bez przegłosu w proklitykach Nieregularny przegłos Fałszywy przegłos Chronologia przegłosu Chronologia bezwzględna Chronologia względna Konsekwencje przegłosu Zniesienie psł. korelacji miękkości Fonologizacja miękkości Defonologizacja i y Alternacje samogłoskowe Przegłos prasłowiański Apofonia praindoeuropejska Funkcja werbalno-nominalna Funkcja duratywno-iteratywna Funkcja receptywno-kauzatywna Apofonia jakościowa i ilościowa Przegłos lechicki a apofonia pie Ewolucja jerów Geneza jerów Jery słabe i mocne Zanik jerów Wokalizacjajerów Wokalizacjajerów w sąsiedztwiey 96

5 Wyrównania analogiczne Wyrównania analogiczne w odmianie rzeczowników Analogiczne -e- ruchome ' Wyrównania analogiczne w przyimkach Wzdłużenie zastępcze Wzdłużenie zastępcze przed spółgłoskami nosowymi Chronologia zaniku jerów Chronologia bezwzględna Chronologia względna Konsekwencje zaniku jerów 103 " Zniesienie psł. korelacji miękkości Nowe alternacje samogłoskowe Nowe samogłoski długie ; Uchylenie psł. prawa sylaby otwartej Nowe spółgłoski i grupy spółgłoskowe Uproszczenie systemu wokalicznego Rozwój sonantów Geneza i ewolucja sonantów w okresie przedpolskim Rozwój sonantów w języku polskim Rozwój?.' Rozwój f Zjawiska anomalii i wyrównań analogicznych w rozwoju r, f Rozwój I Rozwój } Zjawiska anomalii i wyrównań analogicznych w rozwoju/,/' Chronologia wokalizacji sonantów Chronologia bezwzględna Chronologia względna Ewolucja sonantów (pie.-poi.) Samogłoski nosowe Geneza nosówek Rozwój samogłosek nosowych w okresie staropolskim Dokumentacja filologiczna zmian samogłosek nosowych w okresie staropolskim Rozwój samogłosek nosowych w okresie średniopolskim Ewolucja samogłosek nosowych Zjawiska anomalii w rozwoju samogłosek nosowych Nazalizacja, czyli wtórna nosowość Denazalizacja, czyli odnosowienie Alternacje - samogłoska nosowa: samogłoska ustna Zróżnicowanie form zaimków : Archaizmy ortograficzne Iloczas. Ewolucja samogłosek ścieśnionych. Akcent Źródła samogłosek długich w języku staropolskim 122

6 Dziedzictwo języka prasłowiańskiego Kontrakcje Wzdłużenie zastępcze Wpływ spółgłosek półotwartych Zanik ilóczasu i jego konsekwencje Funkcjonowanie iloczasu w staropolszczyźnie Przyczyny zaniku iloczasu Konsekwencje zaniku iloczasu-samogłoski ścieśnione Losy samogłosek ścieśnionych Samogłoska a Samogłoska e Samogłoska ó Przyczyny zaniku samogłosek ścieśnionych w języku polskim Chronologia procesów Akcent Najważniejsze tendencje w rozwoju systemu wokalicznego języka polskiego. Stadia ewolucji Przedpolski system konsonantyczny Palatalizacje Istota procesu ' Palatalizacja indoeuropejska Palatalizacje prasłowiańskie Palatalizacje przez psi.j Palatalizacje przez psł. samogłoski przednie i miękkie sonanty Pierwsza palatalizacja Druga palatalizacja Trzecia palatalizacja Palatalizacje polskie Modyfikacje spółgłosek palatalnych odziedziczonych z języka prasłowiańskiego Fonologizacja miękkości Rozwój nowych miękkich fonemów spółgłoskowych Polskie procesy palatalizacyjne Dyspalatalizacje Istota procesu : Fazy dyspalatalizacji Nowe polskie fonemy spółgłoskowe. Ewolucja systemu konsonantycznego Okres staropolski Okres średniopolski Okres nowopolski Spółgłoski protetyczne i zmiany grup spółgłoskowych Spółgłoski protetyczne przyczyny i fazy występowania Prasłowiańskie spółgłoski protetyczne 155 Slavisches Semirtar G. Joh. Wolto. Goethe-Univer8ttśi.

7 12.3. Staropolskie spółgłoski protetyczne Zmiany grup spółgłoskowych Redukcja grup spółgłoskowych Wzmacnianie grup spółgłoskowych Asymilacje w obrębie grup spółgłoskowych l.regresywne asymilacje pod względem dźwięczności Regresywne asymilacje pod względem miękkości Inne typy zmian grup spółgłoskowych Zmiany w grupach spółgłoskowych z geminatami Zmiany w grupach ze spółgłoskami środkowojęzykowymi i przedni oj ęzykowymi Zmiana stpol. grupy kń > kś ' Najważniejsze tendencje w rozwoju systemu konsonantycznego języka polskiego Rozwój polskiego systemu fonologicznego Podstawa materiałowa i założenia teoretyczne Superstruktura dziejów polskiego systemu fonologicznego Tendencje rozwojowe polskiego systemu fonologicznego Zmiany językowe i hierarchia tendencji rozwojowych Dynamika zmian fonologicznych i aktywność tendencji rozwojowych a zagadnienie periodyzacji historii polskiego systemu fonologicznego 172 III. Fleksja imienna : Struktura morfologiczna wyrazu a tendencje rozwojowe fleksji praindoeuropejskiej Paradygmaty imienne: pie. -psł. -poi Tematy zakończone na-a Tematy zakończone na -ja Tematy zakończone na -o Tematy zakończone na -jo Tematy zakończone na-i Tematy zakończone na -u Tematy zakończone na-iż Tematy zakończone na -r Tematy zakończone na -n Tematy zakończone na -t Tematy zakończone na Tendencje rozwojowe prasłowiańskiej fleksji imiennej Zmiana struktury morfologicznej wyrazu Wzrost funkcji rodzaju gramatycznego Ewolucja podstawowych kategorii fleksyjnych: psł.-poi Kategoria rodzaju gramatycznego Kategoria liczby Kategoria przypadka 197

8 5. Odmiana rzeczowników Deklinacja męska Deklinacja żeńska Deklinacja nijaka Deklinacja mieszana Liczba podwójna Wnioski. : Tendencja do uproszczeń odmiany Tendencja do komplikacji odmiany Odmiana zaimków 225 6:1. Zaimki osobowe Zaimki wskazujące Zaimki dzierżawcze Zaimki pytajne Uwagi końcowe Odmiana przymiotników Przymiotniki w języku pie Przymiotniki w języku psł Pierwotne (rzeczownikowe) formy przymiotnika w języku polskim Złożona (zaimkowa) odmiana przymiotników: psł. -poi Podsumowanie Odmiana liczebników Liczebniki w języku pie ' Liczebniki wjęzykupsł Deklinacja liczebników w języku poi Liczebnikowa Liczebniki trzy, cztery Liczebniki odpięciu do dziesięciu Neutralizacja kategorii liczby Liczebniki złożone Liczebniki zbiorowe Podsumowanie Tendencje rozwojowe polskiej fleksji imiennej Zmiany w strukturze wyrazu Przesunięcia w obrębie typów deklinacyjnych Dziedzictwo prasłowiańskie a polskie innowacje Chronologia procesów 259 IV. Fleksja werbalna Struktura morfologiczna wyrazu a koniugacja w języku psł. i poi Geneza końcówek fleksyjnych w koniugacji (pie. - psł. - poi.) Dwa tematy czasowników w języku psł. i ich funkcje Proste formy fleksyjne czasowników w języku psł Złożone formy fleksyjne czasowników w, języku psł 268

9 2.3. Koniugacje w języku psł : Kategorie fleksyjne osobowych form czasownika w języku psł. /., Kategoria osoby i liczby ;....= Kategoria czasu ; : 273, Czas teraźniejszy...: ' Czasy przeszłe.../....' Czas przyszły.-. : Kategoria trybu...;...-. :...;.:..' :. 277 " 3.4. Kategoria strony : ;. :....:: :.' : Kategoria aspektu w języku psł : : : Aspekt w języku pie :...:...! Aspekt w języku psł.-...;...:...-: : Tendencje rozwojowe prasłowiańskiej fleksji werbalnej ' ; Kontynuacja stanu pie :;.:.!...; 284 '5.2. Modyfikacje dziedzictwa pie..;...: Innowacje psł System koniugacyjny w języku polskim...: Struktura morfologiczna wyrazu. ;...i.; Tematy i koniugacje : :.' Znaczenie kryterium tematycznego, ' Dziedzictwo koniugacyjne jęz. psł. w okresie stpol : Przedpolska innowacja koniugacyjna Innowacje koniugacji w okresie stpol ' Konsekwencje przekształceń klas koniugacyjnych : Zmiany przynależności czasowników do klas koniugacyjnych Zmiany postaci tematów czasowników : Uwagi końcowe '.:../: Ewolucja osobowych form czasownika w języku polskim...: : Kategoria osoby i liczby :..-...: :: Kategoria czasu -. '. : 300 : Czas teraźniejszy :...': Czasy przeszłe :.' Aoryst i imperfectum Czas przeszły złożony.: Czas zaprzeszły złożony.:..: ; Czas przyszły :...;....,-. : ; i '." Kategoria trybu., ' Tryb orzekający : Tryb rozkazujący.:..;......:...;; Tryb warunkowy..:. :: Kategoria strony : : Ewolucja imiesłowów w języku polskim...: Imiesłowy czasu przeszłego.-. '...'....:... ;...'...-: Imiesłów czasu przeszłego czynny I.:

10 Imiesłów czasu przeszłego czynny II Imiesłów czasu przeszłego bierny Imiesłowy czasu teraźniejszego Imiesłów czasu teraźniejszego czynny Imiesłów czasu teraźniejszego bierny Uwagi końcowe Bezokolicznik., Tendencje rozwojowe polskiej fleksji werbalnej ' Kontynuacja stanu psł Modyfikacje dziedzictwa psł Innowacje polskie 326 Bibliografia 329 Wykaz skrótów i oznaczeń 333