Rola rehabilitacji we wczesnym wspomaganiu rozwoju dziecka

Transkrypt

1 Rola rehabilitacji we wczesnym wspomaganiu rozwoju dziecka Opracowanie: mgr fizjoterapii Katarzyna Chronchol Wczesne wspomaganie rozwoju jest formą pomocy dzieciom niepełnosprawnym i zagroŝonym niepełnosprawnością oraz ich rodzinom. W dniu 4 kwietnia 2005r. Minister Edukacji Narodowej i Sportu wydał rozporządzenie w sprawie organizacji wczesnego wspomagania rozwoju dziecka. Regulacja ta zapewnia wszystkim dzieciom z grupy wysokiego ryzyka ciąŝowo-porodowego, u których moŝe wystąpić nieprawidłowy rozwój oraz dzieciom z juŝ stwierdzonym nieprawidłowym rozwojem, wadami wrodzonymi lub innymi nieprawidłowościami, bezpłatną, kompleksową i profesjonalną pomoc od urodzenia lub od chwili wykrycia niepełnosprawności, aŝ do podjęcia przez dziecko obowiązku szkolnego. Głównym celem i załoŝeniem wczesnej interwencji jest jak najwcześniejsze wykrycie zaburzeń i nieprawidłowości oraz wdroŝenie indywidualnie dobranej terapii. Badania naukowe potwierdzają, Ŝe plastyczność mózgu (czyli zdolność komórek nerwowych do regeneracji i tworzenia nowych połączeń z innymi neuronami) jest o wiele większa w okresie niemowlęctwa i dzieciństwa niŝ w późniejszych okresach. Nowe połączenia tworzą się w odpowiedzi na stymulację ruchową oraz róŝnorodne wraŝenia zmysłowe. Udowodniono równieŝ, Ŝe uszkodzone połączenia nerwowe mogą zostać zastąpione przez inne neurony, jeszcze nie wyspecjalizowane. Dlatego tak waŝne jest szybkie podjęcie terapii, która zastosowana we wczesnym okresie rozwoju powoduje większą podatność dziecka na oddziaływania terapeutyczne, daje szybsze postępy usprawniania, powoduje zahamowanie rozwoju wielu zaburzeń o postępującym charakterze, a czasami nawet całkowite ustąpienie zmian (pod warunkiem, Ŝe nie są one jeszcze utrwalone) oraz zapewnia lepszą kompensację deficytów i korekcję zaburzonych funkcji. Poza tym rodzice małych dzieci mają więcej sił, zapału i nadziei, co sprawia, Ŝe są bardziej zaangaŝowani we współpracę ze specjalistami i swój własny udział w terapii dziecka. Rozwój dziecka w pierwszym roku Ŝycia określany jest jako rozwój psychoruchowy ze względu na ścisłe powiązanie rozwoju motoryki i funkcji poznawczych. W pierwszych miesiącach Ŝycia opóźnienia w rozwoju ruchowym to często jedyny sygnał nieprawidłowego rozwoju dziecka. Zaobserwowanie zatem jakichkolwiek nieprawidłowości powinno skutkować konsultacją ze specjalistą, w szczególności, jeŝeli dziecko naleŝy do grupy ryzyka tzn., Ŝe juŝ w okresie ciąŝy lub podczas porodu pojawiły się jakieś nieprawidłowości. Obowiązkowo wczesną interwencją powinny być objęte dzieci ze stwierdzonymi: urazami okołoporodowymi (uszkodzeniami ośrodkowego i obwodowego układu nerwowego); stanami po przebytym niedotlenieniu okołoporodowym, z zaburzeniami oddychania, zamartwicą urodzeniową; zaburzeniami krwotocznymi i hematologicznymi płodu i noworodka; drgawkami noworodka;

2 zaburzeniami napięcia mięśniowego; wrodzonymi wadami rozwojowymi, zniekształceniami układu mięśniowo-szkieletowego; chorobami genetycznymi; chorobami układu nerwowego; zaburzeniami psychicznymi i zaburzeniami zachowania; chorobami wzroku i słuchu. Rodzice powinni więc uwaŝnie obserwować swoje dziecko i nie lekcewaŝyć Ŝadnych niepokojących objawów. W niemowlęctwie czujność rodziców powinny wzbudzić m. in.: nieprawidłowe lub opóźnione zdobywanie umiejętności ruchowych; niepokój i płaczliwość dziecka albo stan nadmiernego wyciszenia, senność; zaburzenia rytmów biologicznych; trudności w ssaniu i połykaniu, ulewanie pokarmu lub częste wymioty; drŝenia mięśniowe, nieprawidłowe napięcie mięśniowe (wiotkość lub wzmoŝone napięcie mięśni, np. zaciśnięta piąstka ze schowanym kciukiem); asymetrie w ułoŝeniu ciała; brak lub nieprawidłowe reakcje na dźwięki, bodźce wzrokowe oraz kontakty społeczne. Dziecko powinno w odpowiednim czasie i kolejności nabywać róŝne umiejętności. W pierwszym roku Ŝycia są to tzw. kamienie milowe. NaleŜą do nich kolejno: w leŝeniu na brzuchu symetryczny podpór na przedramionach i unoszenie główki, obroty z pleców na brzuch i z brzucha na plecy, siadanie i chodzenie. W dalszym rozwoju do takich umiejętności naleŝą np.: bieganie, wchodzenie i schodzenie ze schodów, rzucanie i łapanie piłki, skakanie, itp. W okresie wczesnodziecięcym rodziców powinno zaniepokoić jeŝeli dziecko: nie reaguje na wołanie; nie wyciąga rąk do osób dorosłych; nie pokazuje tego co chce; nie bawi się w proste zabawy; nie bawi się zabawkami w sposób w jaki robią to inne dzieci; długotrwale i stereotypowo kiwa się lub bawi jedną zabawką; ma kilkusekundowe momenty zawieszenia się ; nie chwyta przedmiotów chwytem pęsetowym; jest nadmiernie pobudzone lub spokojne, nie zgłasza swoich potrzeb. Do niepokojących objawów w okresie przedszkolnym naleŝą: schematyczne, powtarzające się zachowania; opóźniona lub nieprawidłowa mowa; stereotypie ruchowe, np. chodzenie na palcach; słaba organizacja i nieumiejętne zabawy; powtarzanie słów i całych zwrotów (echolalia).

3 Wczesne rozpoznanie zaburzeń lub niepełnosprawności powoduje szybkie wprowadzenie rehabilitacji, terapii logopedycznej i pedagogicznej, która daje szansę na całkowitą normalizację rozwoju lub ograniczenie deficytów rozwojowych. Rehabilitacja ruchowa z dziećmi prowadzona jest głównie metodami NDT-Bobath, Vojty, Integracji Sensorycznej oraz metodą PNF. Usprawnianie według Metody NDT-Bobath ma pomóc dziecku w całościowym rozwoju tak, Ŝeby mogło uzyskać niezaleŝność w Ŝyciu i wykorzystać swe moŝliwości na tyle, na ile pozwala istniejące uszkodzenie Ośrodkowego Układu Nerwowego (OUN). Rozwój dziecka z dysfunkcją OUN, w tym z mózgowym poraŝeniem dziecięcym, przebiega inaczej niŝ rozwój prawidłowy. Doświadczenia czuciowo-ruchowe takiego dziecka są inne niŝ u zdrowych dzieci, co wywołuje nieprawidłowe odczuwanie własnego ciała oraz nieprawidłowe ruchy. Reakcje prostowania i równowagi często się nie rozwijają. Zaburzenia w napięciu mięśni i niewłaściwe jego rozłoŝenie powodują powstawanie nieprawidłowych wzorców ruchowych, typowych dla poszczególnych zaburzeń. Pierwsze niepokojące objawy dotyczą zwykle kontroli głowy i tułowia. Następnie rozwijają się nieprawidłowe ruchy w dystalnych częściach ciała. Dominują wzorce zgięciowe i wyprostne, a rozwój ruchów rotacyjnych jest znacznie upośledzony. W związku z powyŝszym, główne zasady usprawniania według koncepcji NDT-Bobath obejmują: wpływanie na napięcie mięśni poprzez obniŝanie wzmoŝonego napięcia i podwyŝszanie obniŝonego, jest to moŝliwe dzięki zastosowaniu odpowiednich technik postępowania od pierwszych miesięcy Ŝycia; hamowanie nieprawidłowych odruchów oraz wyzwalanie ruchów najbardziej zbliŝonych do prawidłowych, co zostaje osiągnięte poprzez wspomaganie i prowadzenie ruchu z punktów kluczowych, czyli punktów kontroli ruchu, którymi są: głowa, obręcz barkowa, obręcz miedniczna i inne części ciała; wykorzystywanie i utrwalanie zdobytych umiejętności ruchowych w codziennych czynnościach. Terapeuta angaŝuje całe ciało dziecka, a nie porusza wybranymi kończynami. Dzięki temu dostarcza odpowiednich doznań czuciowych i ruchowych. Pomoc przy wykonywaniu ruchu ze strony terapeuty jest taka, aby zapewnić maksymalny i aktywny udział dziecka, a jednocześnie nie wywoływać nieprawidłowych reakcji wynikających z duŝego wysiłku lub stresu. KaŜdy ruch jest odpowiednio przygotowywany i połączony z przemieszczaniem cięŝaru ciała i środka cięŝkości. Rodzaj, tempo i rytm ćwiczeń dobiera się indywidualnie kaŝdemu dziecku. Podczas ćwiczeń dziecko nie powinno płakać, gdyŝ płacz zmniejsza skuteczność działań terapeutycznych oraz powinno mieć zapewnione pełne poczucie bezpieczeństwa, co pozwala na osiągnięcie współpracy i akceptacji terapeuty. Celem terapii jest przygotowanie dziecka do uczestniczenia w normalnym Ŝyciu rodzinnym i społecznym. Indywidualne podejście daje moŝliwość uwzględnienia potrzeb psychologicznych dziecka, stopnia jego sprawności, występujących zaburzeń, warunków rodzinnych i środowiskowych.

4 Usprawnianie według koncepcji NDT-Bobath jest szczególnie przydatne w leczeniu niemowląt i dzieci, poniewaŝ moŝe być łatwo włączone w ich biologiczny rytm dnia. Prawidłowo wykonywane zabiegi pielęgnacyjne, karmienie, noszenie dziecka, czy zabawa z nim są właściwymi momentami do utrwalania ruchów ćwiczonych przez fizjoterapeutę. Prawidłowo przeszkoleni rodzice i opiekunowie, którzy zrozumieją problemy i trudności występujące u ich dziecka, kontynuują ćwiczenia w warunkach domowych. Metoda Vojty opracowana została przez czeskiego lekarza-neuropediatrę Vaclava Vojtę i ma zastosowanie w wielu jednostkach chorobowych. Profesor Vojta opracował dwie części swojej metody: diagnostyczną i terapeutyczną. Na diagnozę wg Vojty składa się ocena: motoryki spontanicznej, oraz 7 kolejno po sobie następujących prób ułoŝeniowych. W kaŝdej próbie istnieje tablica odpowiedzi, właściwych dla danego wieku kalendarzowego niemowlęcia. Oprócz tego podstawą diagnozy jest reaktywność na połoŝenie ciała w przestrzeni (reaktywność posturalna to zdolność OUN do natychmiastowej i adekwatnej reakcji na zmianę ułoŝenia ciała w przestrzeni). Właściwa interpretacja wyników pozwala ocenić czy i na ile mamy do czynienia z zaburzeniem funkcji OUN. Część terapeutyczna zawiera stymulację dziecka do wykonania ściśle określonego wzorca ruchowego. Ta część metody Vojty bazuje na wyzwalaniu kompleksów ruchowych. Pod wpływem stymulacji ściśle określonych punktów, tzw. stref na ciele dziecka, w ściśle określonych kierunkach i pozycjach aktywujących wywołuje się określony wzorzec ruchowy. Wywołany wzorzec zbliŝony jest do wzorca idealnego, czyli takiego, jaki jest potrzebny do prawidłowego rozwoju. Podczas stymulacji stosuje się równieŝ opór, zablokowanie ruchu, który z jednej strony obniŝa napięcie danej okolicy, z drugiej zaś powoduje odruchową reakcję całego ciała. Vojta nazwał wywoływane kompleksy motoryczne odruchowymi, a swoją metodę terapeutyczną metodą odruchowej lokomocji, bowiem kompleksy te wywoływane są bez świadomości pacjenta. Podczas terapii dziecko poprawia się pod względem motorycznym, sensorycznym i wegetatywnym. WaŜne jest, aby terapię rozpocząć jak najszybciej w celu zapobiegania utrwalaniu się nieprawidłowych wzorców. Metoda Vojty ma zarówno zwolenników, jak i przeciwników. Głównym powodem kontrowersji jest płacz lub głośny krzyk dziecka, co jest trudne do zaakceptowania dla rodzica. Dziecko protestuje tak Ŝywo, poniewaŝ mobilizowane jest do bardzo duŝego wysiłku fizycznego w mało komfortowej dla niego pozycji wyjściowej. Metoda stosowana jest przez rodzica 3-4 razy w ciągu dnia. Rodzic jest uczony przez fizjoterapeutę jak wykonywać wszystkie elementy terapii na tyle precyzyjnie, aby mógł samodzielnie wykonywać ją w domu. Metoda Integracji Sensorycznej jest metodą neurorozwojową, podobnie jak poprzednie, wpływa ona na rozwijający się układ nerwowy dziecka. Samo pojęcie integracji sensorycznej moŝna wyjaśnić jako rejestrowanie, organizację, selekcję oraz przetwarzanie informacji odbieranych przez układy zmysłów z własnego ciała i środowiska zewnętrznego, jak równieŝ

5 reagowanie na nie w sposób dający moŝliwość wpływania na otoczenie, modyfikowania go i adaptowania do własnych potrzeb. Istotą stosowanych ćwiczeń jest dostarczanie odpowiedniej ilości bodźców z róŝnych układów zmysłów (szczególnie zmysłu dotyku, czucia głębokiego i przedsionkowego) w sposób, który ma poprawić ich zintegrowanie i spowodować odpowiednią reakcję. Terapia integracji sensorycznej jest terapią ruchową, odpowiedni bodziec zmysłowy powoduje odpowiedź motoryczną. Nie uczymy dziecka konkretnych czynności, których nie potrafi wykonać, lecz poprawiamy integrację sensoryczną, co wzmacnia procesy przebiegające w centralnym układzie nerwowym leŝące u podstaw kształtowania umiejętności motorycznych. Metoda PNF czyli proprioceptywne nerwowo-mięśniowe torowanie, równieŝ jest metodą neurofizjologiczną, wykorzystywaną w pracy z dziećmi. Celem stosowania odpowiednich technik w metodzie PNF, jest ułatwianie ruchów funkcjonalnych (dnia codziennego), za pomocą torowania, hamowania, wzmacniania oraz rozluźniania poszczególnych grup mięśniowych. Techniki wykorzystują koncentryczną, ekscentryczną i statyczną pracę mięśniową dzięki czemu poprawie ulegają konkretne funkcje. Ruchy w terapii PNF wykonywane są trójpłaszczyznowo, tak by były zgodne z naturalną pracą mięśni i stawów. Określone wzorce ruchowe kończyn górnych, dolnych, łopatek, miednicy, głowy i tułowia, wykorzystuje się do korekcji ustawienia kręgosłupa w trzech płaszczyznach. PrzyłoŜone w określonym miejscu ręce terapeuty nadają kierunek ruchu i umoŝliwiają dawkowanie oporu. Odpowiedni kontakt manualny pozwala kontrolować pracę dziecka i prowadzić ruch w sposób efektywny. RóŜnorodne pozycje i zadania w terapii mają na celu utrwalenie osiągniętej korekcji i naukę wykorzystania prawidłowej postawy w czynnościach codziennych. Podsumowując, rola fizjoterapeuty w całym zespole specjalistów zajmujących się wczesną interwencją, jest niezbędna i niezastąpiona. Poczynając od oceny poziomu rozwoju ruchowego dziecka, poprzez wykonywanie odpowiednich ćwiczeń i zabiegów oraz stały kontakt i wskazówki dla rodziców, a kończąc na doborze ewentualnego zaopatrzenia ortopedycznego lub rehabilitacyjnego. Bibliografia: 1. Kokosz M.: Metody neurofizjologiczne. Rozdz. w: Kinezyterapia T II. Red. Zębaty A., Wyd. Kasper, Kraków Kuchta M.: Wczesne wspomaganie rozwoju. Informator dla rodziców Bartkiewicz W.: Wczesna Interwencja. Przyjaciel 2006, XI-XII. 4. Klimont L.: Neurologiczne podstawy integracji sensorycznej (materiały z kursu)