Jan Sebastian Bach (Johann Sebastian Bach)

Transkrypt

1 Jan Sebastian Bach (Johann Sebastian Bach) Urodził się 21 marca 1685 roku w Eisenach, w Turyngii - położonym w centralnej części Niemiec. Od kilku pokoleń rodzina Bachów zajmowała się muzyką. Byli kompozytorami, organistami, kantorami, budowali organy. Nazwisko Bach w jęz. niemieckim oznacza strumień. EISENACH Jan Sebastian był najmłodszym z 6 synów Marii Elisabeth i Johanna Ambriosiusa, muzyka miejskiego w Eisenach. Gdy Jan Sebastian miał 7 lat, rozpoczął naukę w szkole łacińskiej w Eisenach. Uczył się tam pisania, katechizmu, psalmów, łaciny i historii. Poznał również Biblię. U ojca uczył się gry na skrzypcach, podczas gdy jego stryj, organista, udzielał Janowi Sebastianowi lekcji gry na organach. Gdy miał 9 lat zmarła mu matka, a w kolejnym roku ojciec. Wtedy też, w roku 1695 opiekę nad nim oraz jego bratem Johannem Jakobem, przejął najstarszy brat Johann Christoph, organista w kościele św. Michała w Ohrdruf. OHRDRUF W Ohrdruf Jan Sebastian uczęszczał do miejscowego liceum, które dało mu solidne podstawy wykształcenia humanistycznego. W domu brata chłopiec opanował grę na organach, klawesynie, skrzypcach i altówce, przepisywał też utwory ówczesnych mistrzów, poznając w ten sposób zasady kompozycji. Miał okazję przyglądać się częstym naprawom organów, dzięki czemu zdobył praktyczną wiedzę o budowie tego instrumentu, bardzo przydatną w jego przyszłej pracy, jako organisty. Wybitny talent Jana Sebastiana został zauważony przez kantora (nauczyciela muzyki i śpiewu) liceum, który przekonał Johanna Christopha, by wysłać chłopca na dalszą naukę do odległego o ok. 300 km Lüneburga w Dolnej Saksonii. LÜNEBURG W 1700 r., po opuszczeniu domu brata, 15-letni Jan Sebastian przybył do Lüneburga. Był to ważny moment w życiu kompozytora, gdyż od tej chwili stał się on samodzielny. Rozpoczął pracę, jako sopranista w chórze tamtejszego kościoła św. Michała. Za śpiewanie podczas codziennych porannych nabożeństw otrzymywał bezpłatne mieszkanie i utrzymanie, członkowie chóru dostawali też niewielkie pieniądze za śpiewanie podczas ślubów czy pogrzebów. W Lüneburgu uczęszczał również do szkoły, gdzie uczył się między innymi języków: łaciny, greki, hebrajskiego, francuskiego i włoskiego. Uczył się również arytmetyki i kompozycji. Lekcji na organach udzielał mu Georg Böhm.

2 Wkrótce chłopiec przeszedł mutację głosu, co uniemożliwiło dalsze śpiewanie w chórze. Został więc skrzypkiem i altowiolistą w przykościelnej orkiestrze, zastępował w razie potrzeby organistę, czyniąc wielkie postępy w grze. Prawdopodobnie został także kierownikiem chóru. Miał dostęp do bogatego zbioru nut w przykościelnej szkole, mógł zatem gruntownie zapoznać się z wieloma dziełami muzyki wokalnej dawnych mistrzów niderlandzkich i włoskich, jak i współczesnymi kompozycjami organowymi północnoniemieckich twórców. W 1701 r., za namową swojego nauczyciela Georga Böhma, udał się w podróż do Hamburga, by poznać grę 80-letniego organisty Johanna Adama Reinckena, słynącego ze swych wspaniałych improwizacji. W drodze do Hamburga odwiedził dwór książęcy w pobliskim Celle. Rezydencja książęca, wzorowana była na francuskim Wersalu. Organizowano tu wieczory muzyczne, utrzymywano kapelę dworską, a nawet mały zespół operowy. Dwór naśladował kulturę i styl francuski, bardzo modny wówczas w Niemczech. Prawdopodobnie tutaj Bach zapoznał się z francuską świecką muzyką koncertową. W Lüneburgu Bach skomponował swoje pierwsze utwory organowe - słychać w nich wpływy mistrza G. Böhma. Po ukończeniu nauki w Lüneburgu w1702 r., musiał szukać stałej pracy, która zapewniłaby mu utrzymanie, dlatego nie mógł podjąć studiów na uniwersytecie. Wybrał więc zawód muzyka. ARNSTADT Na początku 1703 r. Bach został przyjęty do kapeli dworskiej księcia Johanna Ernsta w Weimarze. Nie pozostał tam długo, gdyż po kilku miesiącach został zaproszony przez radę miejską w Arnstadt, by wypróbować i ocenić nowe organy w miejscowym kościele. Fakt, że powierzono to zadanie 18-letniemu Bachowi świadczy o tym, że musiał już wtedy posiadać znaczną wiedzę w zakresie budowy instrumentu i mieć bardzo dobrą opinię, jako organista. Parę tygodni później, po pierwszym publicznym koncercie, prezentującym możliwości brzmieniowe instrumentu, zaproponowano Bachowi posadę organisty w tym samym kościele. Bach propozycję przyjął. Do jego obowiązków należało też ćwiczenie małego chóru uczniowskiego. W tym czasie dużo grał na organach i komponował. W 1705 r. Jan Sebastian wziął 4-tygodniowy urlop i wybrał się w podróż do Lubeki, by posłuchać koncertów oratoryjnych, które dawał w każdą niedzielę adwentu wybitny organista Dietrich Buxtehude. Przy okazji chciał też zobaczyć znajdujące się tam słynne organy. Do Arnstadt Bach wrócił po 4 miesiącach (!), przez co musiał się tłumaczyć przed zwierzchnikami, którzy coraz częściej narzekali i krytykowali grę oraz zachowanie J.S. Bacha. Pod wpływem Buxtehudego Bach zaczął wprowadzać długie improwizowane wstawki i skomplikowany akompaniament. Wytykano kompozytorowi, że jego granie jest zbyt długie. Zarzucano mu też zaniedbania w pracy z chórem oraz niechęć do wykonywania muzyki orkiestrowej. Również praca z uczniami była przyczyną wielu napięć i kłopotów: młodzieży

3 brakowało dyscypliny, czasem zachowywała się ordynarnie. Podobno doszło nawet do tego, że Bach musiał bronić się sztyletem przed napaścią agresywnego ucznia. Przy tych wszystkich sprzeczkach, dobrą nowiną okazała się wieść, że w niewielkim miasteczku Mühlhausen, przy kościele św. Błażeja szukano organisty. J.S. Bach przyjął więc nową posadę w 1707 r. MÜHLHAUSEN Nowa posada wiązała się też z większą pensją. Niespodziewanie J.S. Bach otrzymał niewielki spadek to pozwoliło kompozytorowi podjąć decyzję o założeniu rodziny. 17 października 1707 r. 22-letni Bach poślubił swoją daleką kuzynkę, Marię Barbarę, córkę organisty. W Mühlhausen Bach zaczął komponować wielogłosowe kantaty z ariami i recytatywami. Niestety nie było to mile widziane przez pastora kościoła, ponieważ był on zwolennikiem 1-głosowych pieśni, wykonywanych przez wszystkich wiernych. Bach, trochę na przekór upodobaniom pastora, komponował jednak kantaty, między innymi słynną Gott ist mein König ( Bóg jest moim Królem ), którą przeznaczył na uroczystość wprowadzenia w urząd nowej rady miejskiej w 1708 r. Kantata odniosła ogromny sukces. WEIMAR W tym samym 1708 roku, Jan Sebastian przeniósł się po raz drugi do Weimaru, tym razem na dwór księcia Wilhelma Ernsta (starszego brata Johanna Ernsta). Objął stanowisko klawesynisty kapeli dworskiej i organisty w kościele zamkowym. Miał możliwość komponowania i wykonywania z zespołem książęcym bardziej zróżnicowanego repertuaru muzyki koncertowej. Warunki pracy były dobre. Bach cieszył się przychylnością władcy, otrzymując znacznie wyższe niż dotąd wynagrodzenie (co roku podwyższane). Pobyt w Weimarze był dla kompozytora bardzo udany, również pod względem rodzinnym. Tutaj na świat przyszli dwaj wybitni synowie Bacha: Wilhelm Friedemann i Carl Philip Emanuel. W 1714 r. J.S. Bach został mianowany przez księcia koncertmistrzem. Sprawowanie tej funkcji wiązało się m.in. z komponowaniem kantat i wykonywaniem ich z kapelą zamkową i chórem. Powstawały one regularnie, raz na miesiąc. W tym czasie Bach skomponował też wiele znakomitych dzieł organowych, zarówno wirtuozowskich, jak i drobniejszych, czego przykładem może być Orgelbüchlein ( Książeczka organowa ).Miała ona służyć jego synowi, Wilhelmowi Friedemannowi do nauki gry na organach. Zawiera łatwe preludia organowe, oparte na hymnach kościoła luterańskiego. Dzieło to świadczy o nieprzeciętnych zdolnościach pedagogicznych Bacha. Po śmierci byłego kapelmistrza Bach podjął starania o funkcję nadwornego kapelmistrza i kompozytora, jednak stanowisko to objął syn zmarłego. Jan Sebastian dał upust swemu rozgoryczeniu i złożył na ręce księcia wymówienie. Na to Wilhelm Ernst, rozzłoszczony

4 postawą poddanego, zamknął Bacha na kilka tygodni w więzieniu, po czym pozwolił mu wyjechać. Pod koniec 1717 r. rodzina Bachów opuściła Weimar. KÖTHEN Już w 1716 r. Bach otrzymał propozycję przeniesienia się na dwór księcia Leopolda w Köthen. Książę zaoferował kompozytorowi stanowisko kapelmistrza i wyższą pensję. Młody i dobrze wykształcony władca utrzymywał 18-osobową kapelę dworską, wśród której było kilku znakomitych muzyków. Sam posiadając wykształcenie muzyczne, doceniał talent Bacha, sowicie wynagradzał swego poddanego i dawał mu znaczną swobodę twórczą oraz wykonawczą. Mniej niż poprzednim pracodawcom zależało mu na skomplikowanych dziełach kościelnych, dlatego większość dzieł powstałych w tym czasie ma charakter świecki. Bach skomponował tu liczne dzieła instrumentalne, między innymi: Koncerty brandenburskie, suity francuskie i angielskie, suity na wiolonczelę solo, sonaty i partity na skrzypce, sonaty na flet i klawesyn oraz na skrzypce i klawesyn, pierwsze koncerty skrzypcowe oraz pierwszy tom dzieła Das wohltemperierte Klavier cykl 24 preludiów i fug na dobrze nastrojony instrument klawiszowy. W 1717 odwiedził Drezno, aby zapoznać się z ożywionym życiem muzycznym na tamtejszym dworze. Tam też miał odbyć się turniej organowy pomiędzy Bachem a francuskim organistą królewskim J. L. Marchandem, który jednak przed koncertem potajemnie zniknął z miasta. Miejscowości, w których mieszkał Bach Pierwsze lata w Köthen to czas stabilizacji, dostatku i spokoju w życiu kompozytora. Niestety w 1720 r. jego żona Maria Barbara nagle zmarła. Po jej śmierci Jan Sebastian z trudem godził obowiązki zawodowe z domowymi. Potrzebował więc żony, by zapewnić dzieciom opiekę. Wkrótce poznał młodą o 17 lat sopranistkę Annę Magdalene Wilcke, córkę trębacza dworskiego i poślubił ją w 1721 r. Państwo Bachowie tworzyli udane małżeństwo, które doczekało się trzynaściorga dzieci (wszystkich dzieci miał Bach dwadzieścioro, ale połowa nie dożyła wieku dorosłego).

5 Anna wspierała Jana Sebastiana w jego zajęciach kompozytorskich, pomagała mężowi w przepisywaniu nut, a Jan Sebastian zachęcał żonę do śpiewania. Napisał dla niej utwory klawesynowe tytułując je Klavierbuchlein für Anna Magdalena ( Książeczka klawesynowa dla Anny Magdaleny ) W 1720 r. Bach podjął starania o prestiżowe stanowisko organisty w kościele św. Jakuba w Hamburgu. Jego gra wzbudziła podziw i uznanie, jednak okazało się, że aby otrzymać posadę organisty trzeba wpłacić do kasy kościelnej kwotę 4 tysięcy marek dla Bacha taka kwota była nieosiągalna. Wybitny kompozytor G.Mattheson powiedział na to: nawet gdyby z nieba zstąpił jeden z betlejemskich aniołów, i to taki, który grałby bosko, ale nie miałby pieniędzy, to odfrunąłby z niczym. Dwa lata później nadarzyła się inna sposobność: w 1722 zmarł kantor kościoła św. Tomasza w Lipsku Johann Kuhnau. Bach stanął do konkursu na stanowisko kantora wraz z innymi kompozytorami: Georgem Philippem Telemannem (który wycofał się ostatecznie z konkursu, ponieważ nie dostał pozwolenia na opuszczenie poprzedniego miejsca pracy) oraz Christophem Graupnerem (który również wycofał podanie, gdyż obecny pracodawca obiecał mu podwyżkę i mieszkanie dla rodziny). W ten sposób w maju 1723 r., po zdaniu egzaminu z teologii i muzyki, J.S. Bach otrzymał upragnione stanowisko. Rodzina Bachów osiedliła się w Lipsku. LIPSK Objęcie posady w Lipsku wiązało się z obniżeniem pozycji w hierarchii społecznej: z kapelmistrza książęcego Bach stał się z powrotem kantorem miejskim. W pierwszych latach trudno mu było znaleźć oparcie czy to w radzie miejskiej, czy u władz kościelnych. Również środowisko muzyczne nie zawsze było mu przychylne. Wytykano mu brak wykształcenia uniwersyteckiego. Jako kantor Bach miał następujące obowiązki: - dawać uczniom świetlany przykład uczciwego życia, - nauczać śpiewu i gry na instrumentach w szkole przykościelnej, - dozorować miejskich organistów, - dostarczać muzykę do dwóch głównych kościołów Lipska, - komponować na każdy tydzień nowy utwór o charakterze religijnym, - tworzyć taką muzykę, by nie trwała zbyt długo, - tworzyć muzykę, która będzie nakłaniać słuchaczy do pobożności. Praca zaowocowała powstaniem wielu znakomitych utworów, z których przeważająca część zachowała się do dziś. Większość stanowią kantaty, wykonywane podczas nabożeństw w każdą niedzielę przez chór - około szesnastu śpiewaków. W 1729 r. Bach został dyrektorem Collegium Musicum, założonego na lipskim uniwersytecie przez Georga Philippa Telemanna. Był to zespół, złożony ze studentów, którzy grali zarówno w Operze, jak i podczas uroczystości w kościele uniwersyteckim. Stanowisko to miało charakter wyłącznie prestiżowy, było potwierdzeniem lokalnego statusu kompozytora.

6 Podczas cotygodniowych koncertów, z którymi wiązała się nowa funkcja, Jan Sebastian prezentował własne kompozycje, głównie instrumentalne (część z nich zaginęła). W 1733 Bach rozpoczął starania o tytuł nadwornego kompozytora Augusta III Sasa, króla Polski i elektora Saksonii. Zadedykował królowi Kyrie i Gloria, dwie pierwsze części z późniejszej Mszy h-moll, a następnie kilka kantat, m.in. na rocznicę koronacji monarchy. Wątpliwe, czy senny i leniwy umysł króla, najnędzniejszej chyba kreatury na tronie polskim, zdołał choćby w przybliżeniu ocenić wartość ofiarowanych mu przez kompozytora darów powiedział J. Iwaszkiewicz. Długotrwałe starania zakończyły się jednak powodzeniem i w 1736 r. Bach został mianowany nadwornym kompozytorem dworu saskiego. Była to jednak tylko funkcja czysto tytularna. W 1747 Bach przybył na dwór Fryderyka II Wielkiego do Poczdamu. W spotkaniu z królem Prus pomógł fakt, że syn Bacha, Carl Philipp Emanuel, był w Poczdamie nadwornym klawesynistą. W salonach pałacu młody Fryderyk II (poeta, filozof i muzyk), zagrał na flecie temat, na podstawie którego Bach miał zaimprowizować fugę. Jan Sebastian przygotował jednak wieloczęściowy utwór, który zadedykował królowi pod nazwą Musikalisches Opfer ( Muzyczna ofiara albo Muzyczny podarunek ). W Lipsku Bach zaprzyjaźnił się z poetą Christianem Friedrichem Henricim, zwanym Picandrem, który pisał libretta do wielu jego utworów. W 1749 Bachowi pogorszył się wzrok. Zaćma w krótkim czasie spowodowała całkowitą ślepotę. Operacja angielskiego okulisty o wątpliwych kwalifikacjach przyniosła chwilową poprawę, jednak już kilka dni później potrzebna była kolejna interwencja chirurgiczna. W ranę wdała się infekcja, po czym w kilka miesięcy zdrowie kompozytora zupełnie się załamało. Śmierć nastąpiła 28 lipca 1750 w wyniku wylewu krwi do mózgu. Jan Sebastian Bach został pochowany na cmentarzu przy kościele św. Jana. Przez szerokie rzesze społeczeństwa wkrótce został zapomniany. Gdy w 1818 wielbiciele muzyki Bacha chcieli postawić pomnik na jego grobie, nie potrafiono dokładnie określić miejsca pochówku. W 1894, w trakcie likwidacji cmentarza, podjęto poszukiwania grobu kompozytora. Znalezione szczątki zostały poddane pomiarom anatomicznym, po czym złożono je w krypcie kościoła św. Jana. Gdy podczas II wojny światowej kościół uległ zniszczeniu, prochy Bacha umieszczono w krypcie kościoła Św. Tomasza i tam znajdują się do dziś. PODSUMOWANIE Bach był człowiekiem bardzo ambitnym, pracowitym, ale też gwałtownym. Miał poczucie swojego talentu, przez co często popadał w konflikty ze swoimi przełożonymi, którzy nie potrafili należycie docenić jego pracy. Jednocześnie zauważano w nim sprawiedliwość, uczciwość, niezwykłą życzliwość dla innych, troskliwość względem najbliższych. Bardzo poważnie traktował sprawy wiary, na partyturach swoich dzieł umieszczał inicjały: A.M.D.G. Ad majorem Dei Gloriam, czyli: Dla większej chwały Bożej. Jego pobożność nie kolidowała z rubasznym humorem, z którego był znany. Kompozytor uwielbiał zabawy, lubił

7 wino. Razem z żoną prowadzili bardzo otwarty dom. Gościli u siebie wielu muzyków niemieckich, między innymi Telemanna, który był jednym z ojców chrzestnych Carla Philippa Emanuela. Pomimo starań nigdy nie udało mu się osobiście zapoznać z Georgiem Fridrichem Händlem. W jego czasach uważano go jedynie za zdolnego organistę, kantora, samouka, piszącego kompozycje na zamówienie. Bach był wierny polifonii, która w XVIII wieku wypierana była przez typową dla kolejnej epoki, klasycyzmu homofonię. Większą popularnością cieszyły się wtedy utwory jego synów, szczególnie Carla Philippa Emanuela i Johanna Christiana. Dopiero następne pokolenia ujrzały w Janie Sebastianie geniusza muzycznego. Odrodzenie zainteresowania muzyką Bacha nastąpiło w XIX wieku, w epoce romantyzmu, szczególnie za sprawą Feliksa Mendelssohna-Bartholdy ego. Wykonanie w 1829 roku w Berlinie Pasji według św. Mateusza, poprowadzone przez Mendelssohna, w sto lat po premierze dzieła w Lipsku stało się niezwykłym i przełomowym dla twórczości Bacha wydarzeniem muzycznym. Obecnie muzyka Bacha jest stale obecna w życiu koncertowym na całym świecie, na różnego rodzaju festiwalach i konkursach. Witold Lutosławski powiedział: Gdyby jakimś przewrotnym cudem odjęto nam to, co zbudowała w nas twórczość największego z geniuszów muzycznych ludzkości, nie moglibyśmy w tym spustoszeniu poznać samych siebie.