Główne grupy związków i pierwiastki z aktywnością biologiczną w wybranych gatunkach grzybów z taksonu Basidiomycota

Transkrypt

1 Główne grupy związków i pierwiastki z aktywnością biologiczną w wybranych gatunkach grzybów z taksonu Basidiomycota Bożena Muszyńska, Katarzyna Sułkowska-Ziaja, Halina Ekiert Katedra i Zakład Botaniki Farmaceutcznej UJ CM w Krakowie Adres do korespondencji: Bożena Muszyńska, Katedra i Zakład Botaniki Farmaceutcznej UJ CM w Krakowie, ul. Medyczna 9, Kraków, tel.: , muchon@poczta.fm The main groups of biologicaly active compounds and elements in some species of mushrooms from Basidiomycota taxon Medicinal properties of mushrooms are known in many regions of the world since ancient times. The results of actually professional studies proved in fruiting bodies of mushrooms the presence of bioiologically active metabolites. This studies are main connected with species of mushrooms from Basidiomycota taxon (earlier Basidiomycetes), often species of popular edible mushrooms, too. The article presents review of the main groups biologically active compounds in fuitbodies of mushrooms: proteins, free aminoacids, biogenic amins, carbohydrates, indole compounds, fatty acids, sterols, sphingolipids, terpenoids, benzoquinons, statins, vitamins, enzymes. The review pays attention to the numerous bioelements, too. The article underlines the significance of mushrooms metabolites in the therapy such serious diseases as: cardiovascular diseases, hypercholesterolemia, cancer, diabetes and obesity. Some of metabolites posses other medicinal properties namely: antiviral, antibacterial and antiparasitic activity, too. Keywords: Basidiomycota, edible mushrooms, medicinal mushrooms, primary metabolites, secondary metabolites, elements. Wprowadzenie Farm Pol, 2010, 66(11): Jedne z najstarszych doniesień na temat wykorzystywania grzybów w lecznictwie pochodzą z I wieku p.n.e. i dotyczą chińskiego grzyba wiecznego życia (Ganoderma lucidum >Fr.< Lakownica lśniąca), japońskiego grzyba długiego życia (Lentinula edodes >Berk.< Twardziak jadalny) oraz środkowo meksykańskiego grzyba bogów (Psilocybe semilanceolata >Fr.< Łysiczka lancetowata). W Europie pierwszy raz właściwości lecznicze grzybów opisał Hipokrates około IV w. p.n.e. Trzeba jednak zaznaczyć, że grzyby częściej były wykorzystywane w medycynie ludowej Chin, Japonii, Malezji niż w Europie, gdzie spożywano je przede wszystkim ze względu na ich zapach i smak [1]. d dawna wykorzystywanymi gatunkami leczniczymi Euroazji były: Laricifomes officinalis (Vill) Kotl. Huba modrzewiowa, stosowana jako lek przeczyszczający i zmniejszający wydzielanie potu u osób chorych na gruźlicę oraz Phellinus igniarius (L.) Quel. Czyreń ogniowy, używany do hamowania krwotoków (określany z tego powodu mianem Fungus chirurgorum). Pierwsze udokumentowane informacje o zastosowaniu grzybów w lecznictwie polskim ukazały się w czasopismach etnograficznych ( Lud, Wisła ) w drugiej połowie XIX wieku. Dotyczą one zastosowania takich gatunków, jak: Amanita muscaria (Pers.) Muchomor czerwony, do pobudzania funkcji wydzielniczych gruczołów i w leczeniu reumatyzmu, Secale cornutum przetrwalnika buławinki czerwonej, w terapii schorzeń ginekologicznych oraz o wykorzystaniu Lycoperdon sp. purchawek do tamowania krwotoków. W Farmakopei Polskiej II, znajdują się monografie dotyczące Faex medicinalis (syn. Fermentum cerevisiae) Drożdży lekarskich, stosowanych jako środek witaminowy i do sporządzania tabletek oraz Secale cornutum (Meyem; syn. Sclerotum clavicepitis). Drugi z wymienionych surowców był używany przede wszystkim w ginekologii, do tamowania krwotoków u chorych na gruźlicę oraz w leczeniu schorzeń naczyń obwodowych [2]. becnie w wielu krajach azjatyckich i europejskich wyodrębniona została grupa grzybów, która ze względu na swoje właściwości lecznicze lub/i dietetyczne określana jest jako grzyby lecznicze. Gatunkom tym poświęcone są specjalistyczne czasopisma naukowe, m.in. Medicinal Mushrooms 804

2 b o ta n i k a f a r m a c e u t y c z n a oraz Journal of Medicinal Mushrooms. Wśród tych gatunków dominują grzyby z taksonu Basidiomycota Grzyby podstawkowe (dawniej Basidiomycetes Podstawczaki), czyli gatunki posiadające zarodniki usytuowane na podstawkach (Basidia). Ważną grupę grzybów leczniczych stanowią gatunki grzybów jadalnych. Na podstawie analizy składu chemicznego owocników grzybów jadalnych można stwierdzić, że są one pełnowartościowym produktem spożywczym, zawierającym wszystkie podstawowe składniki, które są niezbędne dla wzrostu i rozwoju organizmu człowieka oraz podtrzymywania jego procesów życiowych. Pomimo tego, że zawartość wody w owocnikach grzybów waha się od 70 do 95% [3], to susz grzybowy zawiera od 3 25% przyswajalnych białek, do 5% węglowodanów, % tłuszczu (w postaci oleju zawierającego kwasy tłuszczowe nienasycone i nasycone), a także witaminy (B1, B2, B 6, H, PP, E, D) i prowitaminę witaminy A karoten, E, D, liczne pierwiastki (m.in. chrom, cynk, fosfor, kobalt, magnez, managan, miedź, nikiel, potas, sód, srebro, wapń, selen, żelazo) oraz enzymy ułatwiające trawienie pokarmów. Bardzo korzystna jest obecność w owocnikach enzymów. Nawet w małych ilościach pobudzają one apetyt, ułatwiają trawienie i przyswajanie pokarmu. Jeśli weźmiemy pod uwagę fakt, że owocniki grzybów zawierają także substancje zapachowe nadające potrawom niepowtarzalny aromat i smak, to ich wartość znacznie wzrośnie [4]. W ostatnim okresie obserwuje się rosnące zainteresowanie metabolitami grzybów wytwarzających owocniki, ponieważ stają się one potencjalnymi związkami do produkcji nowych leków stosowanych w tak poważnych cywilizacyjnych chorobach, jak choroby krążenia, miażdżyca, choroby nowotworowe czy cukrzyca. Najczęściej zwraca się uwagę na walory lecznicze polisacharydów grzybowych. W niniejszej pracy przeglądem objęto głównie inne, bardzo ważne grupy związków z aktywnością biologiczną o charakterze zarówno metabolitów pierwotnych, jak i wtórnych. Ponadto zwrócono uwagę na bogactwo składu pierwiastków w owocnikach grzybów. Rycina 1. Agaricus bisporus (J.E. Lange) Pieczarka dwuzarodnikowa Rycina 2. Cantharellus cibarius Fr. Pieprznik jadalny Białka, wolne aminokwasy, aminy biogenne Gatunki grzybów jadalnych, uważanych równocześnie za lecznicze, zawierają białka, które charakteryzuje korzystny skład aminokwasów (komplet aminokwasów proteinogennych). Białka te cechują się dużą przyswajalnością, sięgającą nawet 90%. Susz grzybowy zawierać może nawet do 25% przyswajalnych białek. Duże ilości łatwo przyswajalnego białka zawierają owocniki takich gatunków, jak np.: Agaricus bisporus (J. E. Lange) Pieczarka dwuzarodnikowa (25%; rycina 1), Boletus edulis Bull: Rycina 3. Xerocomus badius (Fr.) Kuhn. ex Gilb. Podgrzybek brunatny 805

3 Fr. Borowik szlachetny (również ok. becnie w wielu krajach 25%). Zdecydowanie mniejsze ilości przyswajalnego białka zawiera- azjatyckich i europejskich wyodrębniona została ją owocniki Cantharellus cibarius Fr. grupa grzybów, która Pieprznik jadalny (ok. 4%; rycina 2) ze względu na swoje oraz Xerocomus badius (Fr.) Kuhn. ex właściwości lecznicze Gilb. Podgrzybek brunatny (ok. 3%) lub/i dietetyczne określana [5], (rycina 3). jest jako grzyby lecznicze. W owocnikach Agaricus bisporus Gatunkom tym poświęcone 33% azotu ogólnego znajduje się w połączeniach niebiałkowych. Na wyso- są specjalistyczne czasopisma naukowe, m.in. ką zawartość azotu wpływa głównie Medicinal Mushrooms znaczna zawartość wolnych aminokwasów. W owocnikach tego gatunku oraz Journal of Medicinal Mushrooms. Wśród tych stwierdzono obecność aż siedemnastu wolnych aminokwasów, spośród gatunków dominują grzyby z taksonu Basidiomycota których w największych ilościach występują: alanina, kwas asparginowy Grzyby podstawkowe (dawniej Basidiomycetes i kwas glutaminowy. Z kolei w owocnikach Cantharellus cibarius stwierdzo- Podstawczaki), czyli gatunki posiadające no występowanie jedenastu wolnych zarodniki usytuowane na aminokwasów, takich jak: alanina, podstawkach (Basidia). arginina, kwas asparaginowy, kwas glutaminowy, leucyna, lizyna, fenyloalanina, prolina, tyrozyna, walina, tryptofan. wocniki Xerocomus badius są szczególnie bogate w następujące wolne aminokwasy: tryptofan, cystynę, metioninę, lizynę, kwas asparaginowy i kwas glutaminowy. W owocnikach wybranych gatunków Basidiomycota stwierdzono również obecność amin biogennych, takich jak adenina, hipoksantyna, histamina, trójetyloamina, cholina, betaina i guanina [6]. Jak wiadomo, wyżej wymienione grupy metabolitów są związkami niezbędnymi dla rozwoju i wzrostu organizmu człowieka. Związki indolowe Spośród związków indolowych występujących w owocnikach grzybów dotychczas głównym obiektem zainteresowań były związki halucynogenne, w tym alkaloidy. Najlepiej poznane jest działanie fizjologiczne takich związków halucynogennych, jak: psylocybina, psylocyna czy pospolicie występująca w gatunkach Basidiomycota bufotenina. Badania nad niehalucynogennymi związkami indolowymi dotyczyły między innymi indolu. Jego obecność stwierdzono przykładowo w gatunkach z rodzaju Lepiota Czubajeczka i w gatunku Tricholoma bufonium (Pers.) Gillet Gąska żółtawa [7]. becność aminokwasu zawierającego w swojej strukturze szkielet indolu tryptofanu wykazano w licznych gatunkach Basidiomycota. Na występowanie tego aminokwasu w wybranych gatunkach grzybów jadalnych zwrócono uwagę w poprzednim podrozdziale pt. Białka, wolne aminokwasy, aminy biogenne. Tryptofan jest prekursorem wszystkich neuroprzekaźników o strukturze indolu. d dawna znane jest także działanie nasenne tego aminokwasu. Innymi związkami indolowymi występującymi najczęściej w wymienionym taksonie grzybów są: tryptamina, serotonina, 5-hydroksytryptofan, skatol, kwas indolilo-3-octowy i kwas kynureinowy. W Katedrze Botaniki Farmaceutycznej UJ Collegium Medicum w Krakowie wykonano analizę zawartości niehalucynogennych związków indolowych w wybranych jadalnych gatunkach Basidiomycota [8, 9]. Analizą objęto dwanaście związków: melatoninę, serotoninę, tryptaminę, tryptofan, 5-hydroksytryptofan, indol, indoloacetamid, indoloacetonitryl, kwas indolilo-3-octowy, kynureinę, siarczan kynureiny i kwas kynureinowy. Największą różnorodność związków indolowych oznaczono w ekstraktach z owocników Cantharellus cibarius. Dominującym związkiem indolowym w tym gatunku była serotonina (29,61 mg/100 g s.m.). Znaczne zawartości serotoniny wynoszące 5,21 31,71 mg/100 g s.m. stwierdzono również w innych gatunkach: Leccinum rufum (Schaef.) (Koźlarz czerwony), Lactarius deliciosus (L. Fr.) S. F. Gray (Mleczaj rydz) oraz Agaricus bisporus. Serotonina odgrywa bardzo ważną rolę w regulowaniu snu, temperatury ciała, nastroju, przebiegu procesu dojrzewania, regeneracji i hamowaniu procesu starzenia się komórek, przyczyniając się tym samym do ogólnego wzmocnienia systemu odpornościowego organizmu. statnie doniesienia wskazują na możliwości wykorzystania serotoniny w zapobieganiu rozwoju choroby Alzheimera oraz na jej właściwości antyoksydacyjne. W badaniach in vitro wykazano, że serotonina i melatonina, ale również inne pochodne indolowe (N-acetyloserotonina, 6-metoksytryptamina) zmniejszają peroksydację lipidów w sposób zależny od dawki [10]. Innym fizjologicznie aktywnym związkiem o charakterze neuroprzekaźnika, którego obecność wykazano w owocnikach Lactarius deliciosus jest melatonina (1,29 mg/100 g s.m.). Kolejną ważną pochodną indolu jest kwas kynureinowy. Związek ten występuje w znacznych ilościach w owocnikach Agaricus bisporus [10]. becność tego związku stwierdzono we wszystkich narządach ssaków; największe jego stężenie występuje w komórkach wątroby, a najniższe w komórkach mózgu. Kwas kynureinowy jest jedynym znanym dotychczas endogennym antagonistą neuroprzekaźników pobudzających w mózgu ssaków. Wywołuje zależną od dawki hipotonię i w ten sposób wywiera działanie neuroprotekcyjne w stanach niedokrwienia mózgu. Ponadto kwas kynureinowy zapobiega tworzeniu się wrzodów żołądka i dwunastnicy [11]. W owocnikach kolejnego badanego gatunku Armillaria mellea (Vahl.) P. Kumm. (pieńka miodowa; rycina 4), stwierdzono z kolei pewne ilości tryptaminy (2,73 mg/100 g s. m.), której towarzyszyła znaczna zawartość tryptofanu (4,43 mg/100 g s.m.) [12]. Tryptamina i jej pochodne 806

4 b o ta n i k a f a r m a c e u t y c z n a mają działanie psychoaktywne, są agonistami receptorów 5-HT2 [13]. Węglowodany Węglowodany stanowią 1 6% masy owocników grzybów (głównie glikogen, mannitol, sorbitol, arabinitol). Spośród monosacharydów w owocnikach Basidiomycota występują w formie wolnej takie związki, jak: glukoza, galaktoza, mannoza, fruktoza i sedoheptuloza [14]. Powszechnie występuje też alkoholocukier mannitol. Disacharydem występującym w największych ilościach jest trehaloza. becność innego dwucukru laktozy, potwierdzono między innymi w owocnikach Cantharellus cibarius. Walory dietetyczne oraz właściwości biologiczne wymienionych węglowodanów są doskonale znane. Jedną z najlepiej poznanych grup węglowodanów grzybowych ze względu na jej znaczenie w lecznictwie są polisacharydy, w tym błonnik. Stanowi on cenne źródło włókna pokarmowego, w skład którego wchodzi wiele związków charakteryzujących się różnorodnymi właściwościami chemicznymi, fizycznymi i fizjologicznymi. Ze względu na stopień rozpuszczalności w wodzie włókno pokarmowe dzielimy na włókno nierozpuszczalne (celuloza, ligniny, chityna) oraz rozpuszczalne, w którym głównymi składnikami są β-glukany i chitozany [1]. Całkowita zawartość błonnika waha się przeciętnie od 2,7 do 4 g na 100 g jadalnych części owocników. Natomiast procentowa zawartość samej chityny w owocnikach Armillaria mellea obliczona na podstawie oznaczeń glukozaminy w hydrolizatach w przeliczeniu na suchą masę grzyba wynosi aż 6,4%. Właściwości fizykochemiczne oraz masa cząsteczkowa chitozanów izolowanych z grzybów jest identyczna z izolowanymi z oskórka chitynowego skorupiaków [15]. Chitozany obniżają stężenie frakcji LDL cholesterolu (we krwi i w wątrobie) oraz triacyloglicerydów w surowicy. Zmniejszają w ten sposób ryzyko powstania chorób układu krążenia. Wpływają również na wchłanianie cholesterolu z przewodu pokarmowego, powodując spadek jego stężenia całkowitego we krwi oraz frakcji LDL, nie zmieniając przy tym stężenia frakcji HDL. Dzięki obecności w grzybach jadalnych dużej ilości włókna pokarmowego, szczególnie glukanów (zwiększających lepkość treści pokarmowej) oraz chityny zwiększa się wydalanie kwasów żółciowych oraz steroidów obojętnych. W kwaśnym środowisku żołądka występujące w cząsteczkach chitozanów grupy aminowe przyjmują ładunek dodatni i łączą się z ujemnie naładowanymi resztami kwasów żółciowych. Niskie ph sprawia, że kompleksy chitozanów z kwasami żółciowymi stają się nierozpuszczalne i są wydalane z organizmu. Glukany i chityna wpływają ponadto na układ immunologiczny, obniżają ciśnienie krwi, mają działanie hipoglikemiczne, przeciwbakteryjne, przeciwwirusowe, Rycina 4. Armillaria mellea (Vahl.) P. Kumm. pieńka miodowa przeciwzapalne. Uzyskana w wyniku enzymatycznego rozkładu chityny, glukozamina ma zastosowanie jako półprodukt do syntezy kwasu hialuronowego, który jest wykorzystywany do leczenia stanów dysfunkcji torebek stawowych. W przemyśle farmaceutycznym chityna i chitozany są stosowane jako nośniki leków oraz jako środki wspomagające odchudzanie [16]. drębną, bardzo ważną grupę węgatunki grzybów glowodanów stanowią polisacharydy jadalnych, uważanych o właściwościach przeciwnowotworównocześnie za lecznicze, rowych. Po raz pierwszy właściwozawierają białka, które ści przeciwnowotworowe ekstraktów charakteryzuje korzystny pochodzących z owocników Boleskład aminokwasów tus edulis wykazał w 1957 roku Lu(komplet aminokwasów cas, podając je myszom chorującym proteinogennych). Duże ilości na mięsaka Sarcoma 180. Składniłatwo przyswajalnego białka ki ekstraktów nie zostały jednak zizawierają owocniki takich dentyfikowane [17]. Pierwsze leki gatunków, jak np.: Agaricus przeciwnowotworowe, będące polibisporus (J. E. Lange) sacharydami pochodzącymi z grzypieczarka dwuzarodnikowa bów, wprowadzili do oficjalnej terapii (25%), Boletus edulis Bull: Japończycy. Są to m.in. Lentinan (wyfr. Borowik szlachetny izolowany z owocników Lentinula (również ok. 25%). edodes (Berk.) Twardziak jadalny), Zdecydowanie mniejsze Krestin (z owocników Trametes versiilości przyswajalnego color (L.) Pilat Wrośniak różnobarwbiałka zawierają owocniki ny) i Reishi (z owocników Ganoderma Cantharellus cibarius Fr. lucidum (Curtis) P. Karst LakowPieprznik jadalny (ok. 4%) nica lśniąca). W Katedrze Botanioraz Xerocomus badius (Fr.) ki Farmaceutycznej UJ CM w latach Kuhn. ex Gilb. Podgrzybek osiemdziesiątych ubiegłego stulecia brunatny (ok. 3%). wyizolowano z owocników Tylopillus 807

5 H H H H H H H Rycina 5. Tylopilan struktura polisacharydu wyizolowanego z owocników Węglowodany stanowią 1 6% masy owocników grzybów (głównie glikogen, mannitol, sorbitol, arabinitol). Spośród monosacharydów w owocnikach Basidiomycota występują w formie wolnej takie związki, jak: glukoza, galaktoza, mannoza, fruktoza i sedoheptuloza. Powszechnie występuje też alkoholocukier mannitol. Disacharydem występującym w największych ilościach jest trehaloza. becność innego dwucukru laktozy, potwierdzono między innymi w owocnikach Cantharellus cibarius. H H H H Tylopillus felleus (Bull.) P. Karst Goryczaka żółciowego felleus (Bull.) P. Krast Goryczak żółciowy, polisacharyd o właściwościach przeciwnowotworowych, dla którego zaproponowano nazwę tylopilan (rycina 5). Metoda otrzymywania tego związku została opatentowana. Źródłem immunoaktywnych polisacharydów są owocniki wielu innych gatunków Basidiomycota, jak i ich hodowle mycelialne. Związki te posiadają najczęściej strukturę β-d-glukanów lub β-mannanów. aktywności tych związków decyduje masa cząsteczkowa, rozpuszczalność w wodzie, ilość rozgałęzień i struktura III-rzędowa. Największą immunoaktywność posiadają glukany β (1 3) z rozgałęzieniami β (1 6) i β (1 4). Polisacharydy te w organizmie ludzkim nie wywołują działań niepożądanych. Działanie przeciwnowotworowe polisacharydów jest wielokierunkowe i kompleksowe. graniczają one uszkodzenie DNA komórek, obniżają stężenie karcynogenów w organizmie człowieka i hamują ich aktywację, a także rozwój komórek nowotworowych. Wiążą wolne rodniki, stymulują system odpornościowy organizmu, wywołują apoptozę. Dzięki zdolności aktywowania systemu odpornościowego mogą wspomagać leczenie nie tylko chorób nowotworowych, ale też zakaźnych. Istotną zaletą polisacharydów grzybowych jest to, że znoszą skutki uboczne chemioterapii, ponadto nie wykazują działania toksycznego na organizm człowieka [18]. Badania nad polisacharydami o aktywności przeciwnowotworowej występujących w owocnikach jednego z gatunków jadalnych Armillaria mellea, prowadzono w Health Protection Agency Centre for Infection n w Londynie. W ich wyniku stwierdzono obecność β-glukanu z częścią peptydową. Autorzy wykazali działanie przeciwnowotworowe frakcji polisacharydowej. W wyniku badań chemicznej struktury części cukrowej peptydo-glukanu stwierdzono obecność cząsteczek glukozy połączonych wiązaniami β (1 3) oraz β (1 6) [19]. Kolejne, nowsze badania prowadzone w Centro de Investigaciones Biológicas w Madrycie udowodniły występowanie w owocnikach Armillaria mellea polisacharydów o innej budowie chemicznej. Wyizolowano dwie frakcje polisacharydowe będące α-glukanami. Główna frakcja składała się z liniowych łańcuchów α (1 3)- i α (1 4)-glukanu połączonego z proteiną, natomiast druga frakcja zawierała α (1 3)-glukan. Badania te dotyczyły wyłącznie chemizmu polisacharydów [20]. Kwasy tłuszczowe Grzyby zawierają przeciętnie od 0,5 do 3,5% tłuszczów, najczęściej w postaci glicerydów (acyloglicerydów) i glikolipidów, rzadziej fosfolipidów (fosfatydylocholina, lecytyna). Pełniąc funkcje materiału zapasowego występują w dużych ilościach, zarówno w przetrwalnikach, jak i zarodnikach, a także w grzybni w formie kropli oleju. wocniki gatunków Basidiomycota charakteryzuje stosunkowo niska zawartość tłuszczu. Jednakże tłuszcz ten zawiera nienasycone kwasy tłuszczowe i ich zawartość wynosi ponad 70% całkowitej ilości kwasów tłuszczowych [21]. W największej ilości występują nienasycone kwasy tłuszczowe o znanych strukturach, charakterystycznych dla roślin kwiatowych. Nienasycone kwasy tłuszczowe, są niezbędne dla prawidłowego funkcjonowania organizmu człowieka, ponieważ są prekursorami składników żółci, są niezbędne do syntezy prostacyklin i prostaglandyn oraz działają przeciwmiażdżycowo. Przykładowo, całkowita zawartość kwasów tłuszczowych w owocnikach jadalnego gatunku Cantharellus cibarius wynosi aż 3,6 g/100 g suchej masy [4]. W owocnikach tego gatunku występują nasycone oraz mono- i wielonienasycone kwasy tłuszczowe, których zawartość wynosi odpowiednio: 22,63%, 23,29% oraz 54,08% (procent wszystkich lipi dów) [22]. Związkiem, który nadaje temu gatunkowi charakterystyczny zapach jest 1-okten-3-ol. Powstaje on w wyniku utleniania wolnego kwasu linolowego w procesie katalizowanym przez lipooksygenazę i liazę hydronadtlenkową. Reakcja ta jest szczególnie nasilona w czasie suszenia grzybów [4]. W kolejnym badanym gatunku jadalnym Armillaria mellea, oznaczona ogólna zawartość lipidów wynosi 1,8%. Badania prowadzone przez naukowców z University of Georgia, wykazały w owocnikach Armillaria mellea obecność licznych kwasów tłuszczowych. Spośród siedemnastu oznaczonych 808

6 b o ta n i k a fa r m a c e u t yc z n a kwasów tłuszczowych, stwierdzono obecność czterech nienasyconych kwasów tłuszczowych, w tym trzy związki C18: kwas linolowy, kwas 9-cis,10-cisepoksy-oktadekanowy, kwas oleinowy oraz jeden związek C16: kwas 5-cis-heksadekanowy. Trzynaście związków to nasycone kwasy tłuszczowe (C15-C24). Są to kwasy: palmitynowy, 2-hydroksy-heksadekanowy, kwas stearynowy, kwas eneikozanowy, kwas behenowy, kwas 2-hydroksy-dokozanowy, kwas trikozanowy, w mniejszych ilościach występują również takie kwasy nasycone jak: kwas pentadekanowy, kwas margarynowy, 2-hydroksy-oktadenowy, kwas izo-trikezanowy oraz kwas lignocerynowy [23]. W badanych owocnikach innego gatunku Xerocomus badius, we frakcji lipidowej w największych ilościach występują takie kwasy tłuszczowe jak: linolowy (ok. 70%), palmitynowy (20%), oleinowy, laurynowy, mirystynowy i arachidonowy. Sterole i sfingolipidy Sterole występują powszechnie w grzybach. Pierwsze doniesienia o obecności steroli w owocnikach grzybów pochodzą z 1887 roku. Typowe sterole grzybów wyróżniają się dużym stopniem nienasycenia. Najbardziej znanym i pospolitym sterolem jest ergosterol (prowitamina D 2 ergokalcyferolu) oraz nadtlenek ergosterolu, występujące u większości przedstawicieli Basidiomycota. Związki te, a szczególnie ergosterol wykazują właściwości przeciwnowotworowe [5]. Badania naukowców z Chinese Academy of Sciences w Kunming doprowadziły do wykrycia w owocnikach Armillaria mellea związku z grupy sfingolipidów o nazwie armillaramid, którego struktura została opisana jako (2S,3S,4R)-2-heksadekanol-aminooktadekan-1,3,4-triol [24]. Ta grupa lipidów cieszy się dużym zainteresowaniem badaczy, ze względu na obiecujące właściwości biologiczne. Dla niektórych związków z tej grupy wykazano właściwości przeciwnowotworowe, antyhepatotoksyczne oraz immunostymulujące. Związki te charakteryzują się dużą trwałością w materiale grzybowym. Można to wytłumaczyć zwartą strukturą owocników, dużą zawartością substancji nierozpuszczalnych w wodzie, a także równoczesną obecnością znacznych ilości ergokalcyferolu [25, 26]. Terpenoidy Spośród terpenoidów w owocnikach Basidiomycota szeroko reprezentowaną grupą metabolitów są seskwiterpenoidy. Związki te najczęściej wykazują działanie antybiotyczne i przeciwnowotworowe. Najlepiej zostały poznane pochodne iludanu (Clitocybe illudens (Schw.) Sacc Kielichowiec pomarańczowy), pochodne hirsutanu (Coriolus consors >Berk.< Imazeki), pochodne laktaranu (rodzaj Lactarius) i pochodne kuparanu (Flamulina velutipes >Curt.: Fr.< Singer Zimówka aksamitnotrzonowa). Seskwiterpenoidy występujące w owocnikach jadalnego gatunku Armillaria mellea należą do grupy reprezentowanej przez szereg związków, będących pochodnymi protoilludanu. Występują one w postaci Grzyby zawierają przeciętnie arylowych estrów, np. orselinianów od 0,5 do 3,5% tłuszczów, [27]. Badania nad nimi były prowadzone przede wszystkim w Chine- glicerydów (acyloglicerydów) najczęściej w postaci se Academy of Sciences w Beijing i glikolipidów, [28]. Doprowadziły one do wykrycia w mycelium Armillaria mellea na- (fosfatydylocholina, rzadziej fosfolipidów stępujących związków: armillariciny, lecytyna). Pełniąc armillaripiny, armillaridiny, armillariginy, armillarikiny, armillatiny, ar- zapasowego występują funkcje materiału millaritiny, armillariwiny, armillolu, w dużych ilościach, zarówno armillariny, 4 -metylomelledonalu w przetrwalnikach, jak oraz judeolu [29]. Inni autorzy oznaczyli ilościową zawartość kolejnych w grzybni w formie kropli i zarodnikach, a także seskwiterpenoidów armillariny i melleolidu zarówno w mycelium, w owoc- Basidiomycota charakteryzuje oleju. wocniki gatunków nikach, jak i w ryzomorfach [30]. Dwa stosunkowo niska zawartość inne związki: 4 -metylomelleolid i judeol charakteryzowały się przeciw- ten zawiera nienasycone tłuszczu. Jednakże tłuszcz bakteryjnym działaniem w stosunku kwasy tłuszczowe i ich do bakterii Gramm(+). Do związków zawartość wynosi ponad o budowie seskwiterpenoidowej wykrytych w opieńce zaliczyć można kwasów tłuszczowych. 70% całkowitej ilości także: melledonal A, melledonal B i melledonal C [30]. Innymi seskwiterpenoidami pochodzenia grzybowego są kwasy merulinowe: A, B, C wyizolowane z owocników Merulius tremellosus (Schard.) Strocznika trzęsakowatego. Kwasy te wykazują szczególną aktywność przeciw takim drobnoustrojom, jak: Arthotobacter citreus, Bacillus subtilis, Corynebacterium insidiosum, Micrococcus roseus, Sarcinia lutea. W przypadku kwasów merulinowych B i C stwierdzono dodatkowo aktywność wobec Mycobacterium phlei. Dla kwasu merulinowego B udowodniono ponadto aktywność przeciw Staphylococcus aureus i Proteus vulgaris. Kwasy merulinowe te nie są syntetyzowane w hodowlach in vitro Merulius tremellosus. Natomiast grzybnia z kultur in vitro akumuluje duże ilości merulidialu, seskwiterpenoidu o działaniu przeciwgrzybiczym. Budowę seskwiterpenoidową posiada również koriolan, antybiotyk otrzymany z Coriolus consors (Berk) Imaz. Antybiotyk ten wykazuje aktywność przeciw wybranym bakteriom Staphylococcus aureus, Mycobacterim flavus, Bacillus subtilis, Bacillus antracis oraz przeciw pierwotniakowi Trichomonas vaginalis. Stwierdzono też, że hamuje on rozwój mięsaka Yoshidy. Koriolina i jej pochodna diketokoriolina B wyizolowana z tego samego gatunku 809

7 Rycina 6. Merulidial związek z grupy seskwiterpenoidów wyizolowany z grzybni z kultur in vitro Merulius tremellosus (Schard.) Strocznika trzęsakowatego Rycina 7. Koriolina związek z grupy seskwiterpenoidów wyizolowany z owocników Coriolus consors (Berk) Imaz H H HC H Rycina 8. Atromentyna związek z grupy benzochinonów wyizolowany z owocników Paxillus atromentosus (Batsh.: Fr.) Fr. Krowiaka aksamitnego Typowe sterole grzybów wyróżniają się dużym stopniem nienasycenia. Najbardziej znanym i pospolitym sterolem jest ergosterol (prowitamina D 2 ergokalcyferolu) oraz nadtlenek ergosterolu, występujące u większości przedstawicieli Basidiomycota. Związki te, a szczególnie ergosterol wykazują właściwości przeciwnowotworowe. CH H H H C(CH 2 ) 6 H wykazuje działanie antybakteryjne, przeciwnowotworowe i aktywność immuno stymulującą. Innym przykładem związku o budowie seskwiterpenoidowej jest laktarowialina, występująca w gatunkach Lactarius Mleczaje. H H Laktarowialina wykazuje działanie głównie przeciw Mycobacterium tuberculosis. Mleczko, które występuje w rodzaju Lactarius, a różni się w zależności od gatunku kolorem i smakiem, wykazuje również cenioną w terapii inną aktywność leczniczą. Warto pamiętać o preparatach stosowanych w terapii kamicy nerkowej, zawierających seskwiterpenoidy z pospolitego gatunku jakim jest Lactarius piperatus (L.) Grey Mleczaj biel. W grzybach występują też interesujące ze względu na aktywność związki triterpenoidowe. Przykładem ważnego metabolitu o aktywności przeciwwirusowej z tej grupy terpenoidów jest ganodermanotriol, wyizolowany z Ganoderma lucidum. Minimalne stężenie ganodermanotriolu potrzebne do całkowitego zahamowania 1-HIV-1, wywołujące efekt cytotoksyczny w komórkach wynosi 7,8 µg/ml 3. Mechanizm działania przeciwwirusowego polega na stymulacji tworzenia interferonu. Poza aktywnością przeciwwirusową ekstrakty z tego gatunku wykazują działanie: przeciwzapalne, przeciwnotworowe, antyoksydacyjne, immunostymulujące, hipotensyjne [32]. Związki z grupy tetraterpenoidów występujące w owocnikach grzybów omówiono w dalszej części artykułu (podrozdział pt. Witaminy ) (rycina 6, 7). Benzochinony Jest to grupa związków wywodzących się od p-benzochinonu. Najczęściej są to barwniki grzybów. Związki te wykazują właściwości cytotoksyczne oraz antybiotyczne. Kwas poliporowy o charakterystycznej barwie brązowo-fioletowej został wyizolowany z grzyba Polyporus nidulans Pers. (Fr.) Miękusz rabarbarowy. W badaniach na zwierzętach doświadczalnych (myszy) związek ten wykazuje aktywność przeciwbiałaczkową. Inny związek z tej grupy, atromentyna występujący w Paxillus atrotomentosus (Batsh.: Fr.) Fr. Krowiak aksamitny, działa przeciwzakrzepowo. Kolejną pochodną bezochinonową, będącą antybiotykiem jest agarodoksyna. Związek ten występuje w popularnym gatunku w Agaricus campestris (Pieczarka polna). Posiada on działanie bakteriobójcze, zwłaszcza przeciw Staphylococus aureus. Wyciągi z Agaricus campestris stosowane są do leczenia ropiejących ran oraz w terapii następujących jednostek chorobowych: gruźlica, tyfus oraz paratyfus (rycina 8). Statyny Statyny są inhibitorami reduktazy 3-metylo-glutarylo koenzymu A, podstawowego enzymu biosyntezy endogennego cholesterolu. Działając na ten enzym, hamują syntezę endogennego cholesterolu. Blokują szlak kwasu mewalonowego, co powoduje obniżenie stężenia cholesterolu w organizmie. Właściwości hipolipemiczne statyn wykorzystuje się w leczeniu: hipercholestorolemii, udarów mózgu i chorób sercowo-naczyniowych [33, 34, 35]. Inne udowodnione in vitro i in vivo biologiczne działania statyn to aktywność cytotoksyczna i cytostatyczna wobec różnych lini komórek nowotworowych. Wynikają one z takich mechanizmów działania tych związków, jak: proapoptotyczne, antymetastatyczne i antyangiogenne [36, 37]. Do statyn naturalnych zalicza się między innymi lowastatynę, która w dużych ilościach występuje w Pleurotus ostreatus (Jacq.: Fr.) Kummer 810

8 b o ta n i k a fa r m a c e u t yc z n a Boczniak ostrygowaty (rycina 9), zwłaszcza w jego blaszkowatym hymenoforze. Dodatek tego gatunku do diety efektywnie zmniejsza akumulację cholesterolu w surowicy krwi i w wątrobie. Ponadto obniża produkcję VLDL i LDL na korzyść zwiększenia poziomu HLDL, ale także redukuje wchłanianie cholesterolu i aktywność reduktazy 3-hydroksy-3- mety lo glutarylo-koezymu A (HMG-CoA) w wątrobie. Inna statyna o tych właściwościach eritadermina występuje w azjatyckim gatunku Lentinula edodes (rycina 10). Witaminy Większość jadalnych gatunków Basidiomycota jest naturalnym źródłem witamin z grupy B: B 1, B 2, B 6, H, PP, kwasu pantotenowego, witaminy C oraz witamin rozpuszczalnych w tłuszczach D, A, E i K. Zawartość witamin w grzybach jest często o wiele wyższa niż w większości warzyw. Przykładem gatunku rekordzisty wśród Basidiomycota pod względem zawartości witamin z grupy B jest Cantharellus cibarius. Zawartość witamin w tym gatunku jest porównywalna z zawartością tych witamin w Saccharomyces cerevisiae. Liczne badania składu chemicznego owocników Cantharellus cibarius wykazały, że są one także źródłem witamin: A, D, E oraz witaminy C. W owocnikach tego gatunku znacznej zawartości witaminy C (7,2 mg/100 g s.m., co stanowi prawie 1/10 dziennego zapotrzebowania) towarzyszy równoczesna obecność flawonoidów (0.67 mg/g s.m.). Cantharellus cibarius jest ponadto bogatym źródłem ergokalcyferolu (witamina D 2 ). Nawet po 2 6 latach przechowywania wysuszonych owocników zawartość ergokalcyferolu jest wysoka: 0,12 6,3 µg/g suchej masy (średnia zawartość wynosi 1,43 µg/g). Różnice w zawartości witaminy D 2 mogą wynikać z różnego nasłonecznienia stanowisk, z których pochodziły owocniki. becnie witamina ta na skalę przemysłową jest produkowana przez specjalne szczepy drożdży, ale być może w przyszłości będzie można uzyskać ją z hodowli mycelialnych wyselekcjonowanych szczepów Cantharellus cibarius. Biodostępność ergokalcyferolu z owocników Cantharellus cibarius wynosi 55 99% i zwiększa się proporcjonalnie do zawartości tłuszczów w pokarmie [25, 26]. W owocnikach tego gatunku stwierdzono również obecność tokoferolu (witamina E). Wśród ośmiu znanych związków z tej grupy w Cantharellus cibarius występuje α-tokoferol (0,12 mg/g s. m.), β-tokoferol (0,03) i γ-tokoferol (0,03), a ich całkowita zawartość w owocnikach wynosi 0,18 mg/g suchej masy [21]. Działanie witaminy E opiera się na jej właściwościach przeciwmiażdżycowych, przeciwutleniajacych, zapobieganiu uszkodzeniom DNA przez hamowanie mutagenezy i transformacji nowotworowej. Prowadzono także Rycina 9. Pleurotus ostreatus (Jacy.: Fr.) Kummer Boczniak ostrygowaty H 3 C H 3 C H Rycina 10. Lowastatyna związek z grupy statyn wyizolowany z owocników Pleurotus ostreatus (Jacq.: Fr.) Kummer Boczniaka ostrygowatego badania nad wprowadzeniem jej do leczenia choroby Alzheimera [38, 39]. Karotenoidy nadające zabarwienie Cantharellus cibarius to rozpowszechnione w przyrodzie żółte i pomarańczowe barwniki polienowe. W największej ilości w owocnikach tego gatunku występuje β-karoten (13,56 ug/g s.m.) i likopen (5,06) [22]. Pod wpływem karotenazy występującej głównie w ścianach jelit i hepatocytach β-karoten rozpada się do witaminy A (retinol). Retinol wchodzi w skład rodopsyny i odpowiada za prawidłowe widzenie zmierzchowe. Jest niezbędny dla właściwego funkcjonowania nabłonków, bierze udział w podziałach komórkowych [38, 39]. Karotenoidy pełnią ponadto funkcję chroniącą owocniki przed uszkodzeniem spowodowanym promieniowaniem słonecznym, przedłużają również czas życia owocników Cantharellus cibarius. Jest on znacznie dłuższy niż w przypadku innych gatunków grzybów [26]. Ze względu na wysoką zawartość karotenoidów, owocniki Cantharellus cibarius wykorzystywane są jako naturalne źródło tych barwników. H 811

9 H 3 C H 3 C Rycina 11. Struktura chemiczna β-karotenu związku nadającego charakterystyczne zabarwienie owocnikom Cantharellus cibarius Fr. Pieprznika jadalnego Spośród terpenoidów w owocnikach Basidiomycota szeroko reprezentowaną grupą metabolitów są seskwiterpenoidy. Związki te najczęściej wykazują działanie antybiotyczne i przeciwnowotworowe. Najlepiej zostały poznane pochodne iludanu (Clitocybe illudens (Schw.) Sacc Kielichowiec pomarańczowy), pochodne hirsutanu (Coriolus consors (Berk.) Imazeki), pochodne laktaranu (rodzaj Lactarius) i pochodne kuparanu (Flamulina velutipes (Curt.: Fr.) Singer Zimówka aksamitnotrzonowa). Seskwiterpenoidy występujące w owocnikach jadalnego gatunku Armillaria mellea należą do grupy reprezentowanej przez szereg związków, będących pochodnymi protoilludanu. Występują one w postaci arylowych estrów, np. orselinianów. Barwniki te wykorzystuje się głównie w przemyśle spożywczym (rycina 11). Enzymy Fizjologia grzybów, a przede wszystkim sposób odżywiania, polegający na osmotycznym pobieraniu wcześniej rozłożonej martwej materii wiąże się z obecnością w grzybni szeregu enzymów. Większość gatunków Basidiomycota produkuje hemicelulazy, celulazy i ligninazy ułatwiające trawienie ścian komórkowych roślin. Wiele z gatunków produkuje specyficzne enzymy. Przykładem może być produkowana przez Agaricus bisporus tyrozynaza, czy charakterystyczne dla licznych gatunków Basidiomycota proteazy. W Armillaria mellea wykryto ponadto obecność nukleazy biorącej prawdopodobnie udział w procesach rekombinacji DNA oraz degradacji kwasów nukleinowych podczas autolizy owocnika. Enzym ten posiada aktywność zarówno endo-, jak i egzonukleazy [40, 41]. W owocnikach Armillaria mellea obecne są również proteazy, z których jedna została wykryta w owocnikach zebranych ze stanu naturalnego i należy do lizynospecyficznych metaloendopeptydaz. Proteaza ta jest cennym narzędziem w biologii molekularnej i inżynierii genetycznej. Wykorzystuje się ją w analizie sekwencji aminokwasów w proteinach. Ponadto proteaza ta wykazuje właściwości fibrynolityczne i jest potencjalnym lekiem w terapii trombocytozy [42]. Podobne działanie udowodniono dla chymotrypsynopodobnej proteazy wyizolowanej z kultur mycelialnych tego samego gatunku Armillaria mellea [43]. wocniki Armillaria mellea produkują także enzymy uczestniczące w rozkładzie składników ścian komórkowych roślin: celulazy, hemicelulazy, peroksydazy, które umożliwiają grzybni penetrację tkanek drzewa podczas inwazji [44]. Innym przykładem enzymu o właściwościach lignolitycznych wykorzystywanych w biotechnologii jest laktaza. Enzym ten jest charakterystyczny między innymi dla Cantharellus cibarius. Posiada unikalną strukturę homodimeryczną, podczas gdy większość tego rodzaju enzymów jest monomerami [45]. Laktaza znalazła zastosowanie w syntezie organicznej, w produkcji detergentów, do wybielania, oczyszczania ścieków, regeneracji gleby [46]. Pierwiastki Grzyby mają znacznie większą niż rośliny zielne zdolność akumulacji w owocnikach pierwiastków, które są człowiekowi bardzo potrzebne jako biopierwiastki. Właściwości przeciwnowotworowe i antyoksydacyjne grzybów leczniczych wiążą się m.in. ze zdolnością do akumulacji w ich owocnikach znacznych ilości selenu [47]. Największą zawartością sodu (26,80 mg/100 g) charakteryzuje się powszechnie występujący gatunek Tricholoma equestre (L.) Kummer (Gąska zielonka). Zawartość sodu w tym gatunku jest dwukrotnie wyższa niż w innych gatunkach Basidiomycota [48]. W wyniku przeprowadzonych badań zawartości pierwiastków w owocnikach Armillaria mellea oznaczono: K, Na, Mg, Ca, Fe, Zn, Mn, Cu, Se (IV), Ni, Cr, Pb, Cd, Hg oraz Ag. W owocnikach Cantharellus cibarius wykazano obecność tych samych pierwiastków. Ponadto oznaczono: Al, Ba, Co, P, Rb [48]. Innym przykładem bogatego składu pierwiastków mogą być owocniki Xerocomus badius, w których stwierdzono obecność: Mg, Ca, Na, P, Se, As, Cu, Mn, Ti, Cr, Ni,V, Sn, Mo, Pb. Niektóre gatunki grzybów pobierają w nadmiernych ilościach również metale ciężkie [49]. Grzyby dziko rosnące kojarzą się, zwłaszcza po wybuchu elektrowni atomowej w Czarnobylu, z produktami zawierającymi znaczne ilości pierwiastków promieniotwórczych. d roku 1986 duże znaczenie odgrywa 812

10 b o ta n i k a fa r m a c e u t yc z n a radioaktywny cez. Skażenie nim grzybów jest bardzo różne, w zależności od miejsca zbioru. Krytyczna wartość promieniowania wynosi 600 Bq/kg świeżej masy. Skażenia, przeważnie poniżej tej wartości, stwierdza się przede wszystkim w południowo-zachodniej Polsce, we wschodniej części Przedgórza Sudeckiego i Niziny Śląskiej. Akumulacja cezu, podobnie jak innych metali, jest specyficzna dla poszczególnych gatunków grzybów. Przykładem mogą być owocniki Cantharellus cibarius charakteryzujące się niską zdolnością do akumulacji radioaktywnego cezu i metali ciężkich [3]. trzymano: Zaakceptowano: Piśmiennictwo 1. Rajewska J., Bałasińska B.: Związki biologicznie aktywne zawarte w grzybach jadalnych i ich korzystny wpływ na zdrowie. Postępy Hig Med Doświad. 2004, 58: Farmakopea Polska II (Pharmacopoea Polonica II). Wyd. II. Warszawa. Towarzystwo Przyjaciół Wydziałów i ddziałów Farmaceutycznych Przy Uniwersytetach w Polsce Svrcek M., Vancura B.: Grzyby środkowej Europy. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne. 1987, Kalaĉ P.: Chemical composition and nutritional value of European species of Wild growing mushrooms: A review. Food Chem. 2009, 113, Florczak J., Karmańska A., Wędzisz A.: Porównanie składu chemicznego wybranych grzybów dziko rosnących. (Comparision of the chemical contents of selected Wild growing mushrooms.) Bromatol. Chem. Toksykol. 2004, 37(4): Młodecki H., Chmielnicka J., Dyba H.: Wstępne badania zawartości witaminy B12 lub jej analogów w grzybach jadalnych. Mikologia stosowana. Wydawnictwo przemysłu lekkiego i spożywczego. 1968, T.1, Turek M., Łodyga-Chruścińska E.: Zastosowanie w medycynie pochodnych indolu I jego kompleksów z biometalami. Food Chem Biotechnol. 2008, 72, Muszyńska B., Maślanka A., Sułkowska-Ziaja K., Krzek J.: Analysis of indole compounds and nitric bases in fruiting bodies in Lactarius deterrimus by TLC-UV. J Plan Chrom Modern TLC. 2007, 20: Muszyńska B., Sułkowska-Ziaja K., Ekiert H.: Indole compounds In fruiting bodies of some selected Macromycetes species and in their mycelia cultured in vitro. Pharmazie. 2009, 64: Sewerynek E., Stuss M., szczygieł K., Kułak J., Lewiński A.: Protective effect of indole compounds on lipopolysccharide induced lipid peroxidation in in vitro conditions. Endokrynol Polska. 2005, 4: Buczko P., Cylwik D., Stokowska W.: Metabolizm tryptofanu w ślinie szlakiem kynureinowym. Postępy Hig Med Doświad. 2005, 59: Muszyńska B., Sułkowska-Ziaja K., Ekiert H.: Analysis of indole compounds in fruiting bodies of Armillaria mellea. Acta Polon Pharm Drug Res (przesłane na adres redakcji. 13. Stone T.W., Mackay G.M., Forrest C.M., Clark C. J., Darlington L. G.: Tryptohan metabolites and brain disorders. Clin Chem Lab Med. 2003, 41: Młodecki H.: Rozpuszczalne związki azotowe niebiałkowe stałe i ciekłe niektórych grzybów jadalnych. Mikologia stosowana. Wydawnictwo przemysłu lekkiego i spożywczego. Warszawa. 1968, 1(2): Pochanavanich P., Suntornsuk W.: Fungal chitosan production and its characterization. Lett. Appl. Microbiol. 2002, 35: Więckowska E.: znaczanie chityny w grzybach. Mikologia stosowana. Wydawnictwo przemysłu lekkiego i spożywczego. Warszawa. 1968, 1(2): Solomon P., Wasser S. P., Weis A.: Therapeutic effects of substances occuring in higher Basidiomycetes mushroom: a modern perspective. Critical Rev Immunol. 1999, 19: Sułkowska- Ziaja K., Muszyńska B., Końska G.:. Bilogically Active Compounds f Fungal rigin Displaying Antitumor Activity. Acta Poloniae Pharmaceutica Drug Res. 2005, 62: Amar C., Delaumèny J., M Vilkas E.: Chemical and biological properties of a peptido-glucan fraction from Armillaria mellea (Basidiomycetes). Biochim Biophys Acta. 1976, 421: a przede wszystkim sposób Fizjologia grzybów, 20. Sánchez Hernández M.E., Garcia Mendoza C., odżywiania, polegający na Novaes-Ledieu M.: Two different alkali-soluble alpha-glucans in hyphal walls of the basidiomycete Armillaria mellea. Microbiol. 1993, 9: wcześniej rozłożonej osmotycznym pobieraniu 21. Bernaś E., Jaworska G., Lisiewska Z.: Edible martwej materii wiąże się mushroom as a source of valuable nutritive constituents.acta Scientiarum Polonorum z obecnością w grzybni Technologia Alimentarna. 2006, 1: szeregu enzymów. Większość 22. Barros L.: Wild and commercial mushrooms as gatunków Basidiomycota source of nutrients and nutraceuticals, Food and Chemical Toxicology. 2008, 46: 274. produkuje hemicelulazy, 23. Cox K.D.: Characterization of Armillaria spp. celulazy i ligninazy from peach orchards in the southeastern United State using fatty acid methyl ester profiling. ułatwiające trawienie ścian Mycolog Res. 2006, 110: komórkowych roślin. Wiele 24. Gao J.M., Dong Z.J., Liu J.K.: A new ceramide z gatunków produkuje from the Basidiomycetes Armillaria mellea. Chinese Chem Letters. 2001, 12: specyficzne enzymy. 25. Rangel-Castro J.I., Levenfors J.J., Danell E.: Physiological and genetic characterization of fluorescent Pseudomonas associated with Cantharellus cibarius. Canad J Microbiol. 2002, 48(8): Rangel-Castro J.I., Staffas A., Danell E.: The ergocalciferol content of dried pigmented and albino Cantharellus cibarius fruit bodies. Mycological Res. 2002, 106: Arnone A., Cardillo R., Gianluca N., Valdo Meille S.: Secondary mould metabolites. Part 19. Structure elucidation and absolute United State using fatty acid methyl ester profiling. Mycological Res. 2006, 110: Yang J.S., Su Y.L., Wang Y.L., Feng X.Z., Yu D.Q., Liang X.T.: Studies on the chemical constituents of Armillaria mellea mycelium. V. Isolation and characterization of armillarilin and armillarinin. Acta Pharm Sinica. 1990, 25: Yang J.S., Su Y.L., Wang Y.L., Feng X.Z., Yu D.Q., Liang X.T.: Chemical constituents of Armillaria mellea mycelium. VI. Isolation and structure of armillaripin. Acta Pharm Sinica 1990, 25: Wang C., Guo S., Chen X., Cao W., Xu J., Xiao P.: Contents of armillarin and melleolid at different stages of development of Armillaria mellea (Vahl ex Fr.) Quel. China J Chinese Materia Medica. 1996, 21: , Donnelly D.M.X., Abe F., Coveney D., Fukuda N., Reilly D.: Antibacterial sesquiterpene aryl esters from Armillaria mellea. J Natural Products. 1985, 48: Mekkawy S., Meselhy M.R., Nakamura N., Tezuka Y., Hattori M., Shimotohno K., Kawahata T., take T.: Anti-HIV and anti- HIV-1-protease substances from Ganoderma Lucidum. Phytochemistry. 1998, 49(6): Laws P.E., Spark J.I., Cowled P.A., Fitridge R. A. The role of statins in vascular dsease. Eur J Vasc Endovasc Surg. 2004, 27(6): Manzoni M., Rollini M.: Biosinthesis and biotechnological production of statins by filamentous fungi and application of these cholesterollowering drugs. Appl Microbiol Biotechnol. 2002, 58: Slejfer S., Van der Gaast A., Planting A.S., Stoter G., Verweij J.: The potential of statins as part of anti-cancer treatment. Eur J Cancer. 2005, 41: Seeger H., Wallwiener D., Mueck A..: Statins ca inhibit proliferation of human breast cancer cells in vitro. Exp Clin Endocrinol Diabetes. 2003, 111: Shipman C.M., Croucher P.I., Russel R.G., Helfrich M.H., Rogers M.J.: The bishosphonate incadronate (YM175) causes apoptosis of human mycloma cells in vitro inhibiting the mevalonate pathway. Cancer Res. 1998, 58: Kostowski W., Herman Z.S.: Farmakologia. Podstawy farmakoterapii, t.1, PZWL. 2007, 127, 214, Kostowski W., Herman Z.S.: Farmakologia. Podstawy farmakoterapii, t.2, PZWL. 2007, Healy V., Doonan Sh., McCarthy T.: Purification, characterization and DNA cloning of an endo-exonuclease from the basidiomycete fungus Armillaria mellea. Biochem J. 1999, 339: Healy V., Connell J., McCarthy T.V., Doonan Sh.: The lysine-specific proteinase from Armillaria mellea is a member of a novel class of metalloendopeptidases located in Basidiomycetes. Biochem Biophys Res Comm. 1999, 262:

11 42. Lee S., Kim J., Kim J., Sapkota K.: Purification and characterisation of fibrinolytic enzyme from cultured mycelia of Armillaria mellea. Protein Expres Purificat. 2005, 43: Barry F.P., Donan S., Ross C.A.: Cleavage by tripsin and by the proteinase from Armillaria mellea at ε-n-formyl-lysine residues. Biochem J. 1981, 193: Muszyńska B., Sułkowska-Ziaja K., Wołkowska M., Ekiert H.: Chemical, pharmacological and biological charaktrization of Armillaria mellea Honey mushroom (Basidiomycota): an update. J Med Mushrooms (submitted for publication). 45. Ng T. B., Wang H. X.: A homodimeric laccase with unique characteristics from the yellow mushroom Cantharellus cibarius, Biochem Biophys Res Communications. 2004, 313: Nakamura K., Go N.: Function and molecular evolution of multicopper blue proteins, Cellular and Molecular Life Sciences. Birkhäuser. 2005, 62(18): Zaidman B.Z., Yassin M., Mahajana J., Wasser S.P. Medcinal mushroom modulators of molecular targets as cancer therapeutics. Appl Microbiol Biotechnol. 2005, l67: Falandysz J., Rajewska J., Bałasińska B.: Zawartość pierwiastków w owocnikach pieprznika jadalnego Cantharellus cibarius (Fr.) oraz w glebie spod owocników z terenu puszczy Darżlubskiej. Bromatol Chem Toksykol. 2008, XLI(2): Falandysz J., Rajewska J., Bałasińska B.: Total Mercury in Mushrooms and Underlying Soil Substrate from the Borecka Forest, Northeastern Poland. Archives of Environ Contaminat Toxicol. 2002, 42(2):