Uwalniamy synergie, zwiększamy efektywność

Transkrypt

1 KLIENT DYSTRYBUCJA PRZESYŁ Elektryczna ISSN Biuletyn Branżowy 4/2016 Wydawnictwo Polskiego Towarzystwa Przesyłu i Rozdziału Energii Elektrycznej Z działalności Towarzystwa Paragraf w sieci Wydarzenia w branży Koncerny mocne dystrybucją Innowacyjny sposób kształtowania obciążeń Serwisowe linie napowietrzne SN Remigiusz Nowakowski: Uwalniamy synergie, zwiększamy efektywność

2

3 Zdjęcie: Julia Sheveloff Szanowni Państwo Bieżący rok jest niewątpliwie czasem ogromnych wyzwań dla polskiej energetyki. Nowe władze grup energetycznych stają przed koniecznością odpowiedzi na newralgiczne dla całego sektora pytania, związane choćby z regulacją jakościową, rynkiem mocy, czy też ewentualnym zaangażowaniem kapitałowym w górnictwo. Aktualizowane właśnie strategie rozwoju grup energetycznych będą z pewnością stanowiły próbę odniesienia się do owych fundamentalnych kwestii. Przygotowanie tych dokumentów w sytuacji dynamicznie zmieniającego się otoczenia rynkowego jest z pewnością zadaniem bardzo wymagającym. Wiąże się bowiem z koniecznością trafnego przewidzenia trendów w energetyce i sformułowania możliwie precyzyjnej odpowiedzi na rodzące się wyzwania. Z punktu widzenia uważnego obserwatora rynku, jakim niewątpliwie jest EE, interesujące jest poznanie choćby zarysu planów powstających w przodujących grupach energetycznych. Jest nam zatem niezmiernie miło, że na naszych łamach możemy spotkać się z Remigiuszem Nowakowskim, prezesem Tauron Polska Energia SA. Gość Rozmowy miesiąca przedstawia swoje spojrzenie na zmiany zachodzące w branży i pokazuje najważniejsze cele stawiane przed grupą Tauron Polska Energia SA. Zasadnicze będą więc: poprawa efektywności, badania i rozwój oraz obecność w całym łańcuchu wartości od wydobycia aż po klienta końcowego. Podczas wywiadu nie zabrakło również pytań o rynek mocy, fuzję energetyki z górnictwem i szeroko rozumianą innowacyjność. Interesującym dopełnieniem rozmowy na temat planów Grupy Tauron jest szersze spojrzenie na ubiegłoroczne wyniki grup energetycznych oraz kondycję spółek dystrybucyjnych, które od lat są najstabilniejszym segmentem polskiej energetyki. Dane finansowe wskazują również na wysoki poziom inwestycji i wzrost wolumenu dostaw energii odbiorcom końcowym. Jak zawsze segment dystrybucji miał wysoki udział w wynikach polskich grup energetycznych. W dziale Technika i technologie omawiamy rozwiązanie, które może przyczynić się do poprawy wskaźników SAIDI i SAIFI poprzez polepszenie ciągłości zasilania. Jest nim zastosowanie serwisowych linii napowietrznych, jako alternatywy dla agregatów prądotwórczych w tymczasowym zasilaniu. W kolejnych artykułach technicznych prezentujemy stalowe słupy pełnościenne w elektroenergetycznych liniach napowietrznych oraz przybliżamy problematykę projektowania instalacji oświetleniowych wyposażonych w inteligentne systemy sterowania. W dziale Wydarzenia zapowiadamy majowy Expopower, jako czołowe targi innowacji w energetyce. Jak zawsze w numerze znajdą Państwo informacje z życia spółek, przegląd najważniejszych zmian w prawie oraz wydarzeń w branży. Zapraszam do lektury! Spis treści 4 INFORMACJE ZE SPÓŁEK ROZMOWA MIESIĄCA W NUMERZE 6 Wywiad z Remigiuszem Nowakowskim, prezesem Tauron Polska Energia SA 9 Z DZIAŁALNOŚCI PTPIREE RYNEK I REGULACJE 10 Koncerny mocne dystrybucją 13 PARAGRAF W SIECI TECHNIKA I TECHNOLOGIE 15 Innowacyjny sposób kształtowania obciążeń z wykorzystaniem metody FBVR 18 Serwisowe linie napowietrzne SN 21 Przegląd rozwiązań 25 Problematyka projektowania instalacji oświetleniowych wyposażonych w inteligentne systemy sterowania WYDARZENIA 28 Wydarzenia w branży 29 Czołowe targi innowacji w energetyce 30 FELIETON KLIENT DYSTRYBUCJA PRZESYŁ Elektryczna Wydawnictwo Polskiego Towarzystwa Przesyłu i Rozdziału Energii Elektrycznej ISSN Biuletyn Branżowy 4/2016 Z działalności Towarzystwa Paragraf w sieci Wydarzenia w branży Biuletyn Branżowy Energia Elektryczna miesięcznik Polskiego Towarzystwa Przesyłu i Rozdziału Energii Elektrycznej Redaguje zespół: Andrzej Pazda (redaktor naczelny), Małgorzata Władczyk (zastępca redaktora naczelnego), Aleksandra Rakowska (redaktor dział techniczny), Sebastian Brzozowski, Marzanna Kierzkowska Adres redakcji: ul. Wołyńska 22, Poznań, tel , faks , redakcja@e-elektryczna.pl Wydawca: Polskie Towarzystwo Przesyłu i Rozdziału Energii Elektrycznej, ul. Wołyńska 22, Poznań, tel , faks , ptpiree@ptpiree.pl, ISSN Opracowanie graficzne, skład, łamanie i druk: Media i Rynek, ul. K. Pułaskiego 41, Kalisz Redakcja nie odpowiada za treść reklam i ogłoszeń. Redakcja nie zwraca nadesłanych materiałów oraz zastrzega sobie prawo skracania i adiustacji tekstów oraz zmianę ich tytułów. Nakład: 1000 egzemplarzy Data zamknięcia numeru: 12 kwietnia 2016 r. Zdjęcie: Tauron Polska Energia Koncerny mocne dystrybucją Innowacyjny sposób kształtowania obciążeń Serwisowe linie napowietrzne SN Remigiusz Nowakowski: Uwalniamy synergie, zwiększamy efektywność Na okładce: Remigiusz Nowakowski, prezes Tauron Polska Energia SA kwiecień 2016 ENERGIA elektryczna l 3

4 INFORMACJE ZE SPÓŁEK Enea Operator Linia Pakość Żnin Enea Operator oddała do użytku nową linię wysokiego napięcia Pakość Żnin. Zastąpiła ona starą, wyeksploatowaną sieć 110 kv wybudowaną na początku lat 60. ubiegłego wieku. Dzięki inwestycji mieszkańcy powiatów inowrocławskiego i żnińskiego zyskają więcej energii elektrycznej o lepszych parametrach jakościowych i pewniejsze jej dostawy. Decyzję o budowie nowej linii Enea Operator podjęła ze względu na znaczne zużycie techniczne oraz brak odpowiedniego zabezpieczenia odgromowego dotychczasowej infrastruktury. Inwestycja ma długość ponad 31 km i miejscami przebiega przez trudny, bagienny, leśny teren oraz nad żeglownymi rzekami i jeziorami. W zdecydowanej jednak większości usytuowana jest nad polami uprawnymi, gdzie dzięki jej modernizacji bezpieczniejsza będzie praca nowoczesnych, wysokich maszyn rolniczych. W ramach inwestycji zwiększono przekrój przewodów ze 120 do 240 mm 2 oraz podniesiono temperaturę graniczną przewodów roboczych z 40 do 80 C, co spowoduje, że latem obciążalność nowej linii zwiększy się aż trzykrotnie w stosunku do jej poprzedniczki. Zastosowano szereg rozwiązań technicznych mających poprawić bezpieczeństwo w pobliżu linii. Na terenach zwartej zabudowy zastosowano słupy rurowe uniemożliwiające wspinanie się na nie bez dodatkowego osprzętu. W obszarach przelotów i dużego gromadzenia się ptactwa zastosowano odstraszacze uniemożliwiające siadanie ptakom na poprzecznikach słupów oraz spirale ostrzegawcze zakładane na przewodach odgromowych, które poprawiają ich widoczność. Zdjęcie: Enea Operator Na terenach zwartej zabudowy zastosowano słupy rurowe uniemożliwiające wspinanie się na nie bez dodatkowego osprzętu Projekt i prace budowlane wykonało konsorcjum firm Selpol SA Łódź (lider grupy), Elbud Kraków oraz ZWSE Rzeszów. Wartość kontraktu to ponad 17,5 mln zł. Energa-Operator Laboratorium teleinformatyczne W Energa-Operator (EOP) powstało laboratorium służące do testowania zmian wprowadzanych w infrastrukturę teleinformatyczną. Pomysł na stworzenie takiego miejsca powstał ponad rok temu, a jego głównym założeniem jest jak najwierniejsze odwzorowanie rzeczywistości teleinformatycznej spółki w ograniczonym środowisku kontrolnym. Wprowadzanie modyfikacji w tak zaawansowaną i rozbudowaną sieć, jaką stanowi infrastruktura informatyczna EOP, może nieść ze sobą różne, trudne do zidentyfikowania skutki. Dzięki pracom w laboratorium testowym można przed ingerencją w sieć rzeczywistą sprawdzić, jak dana zmiana wpłynie na całokształt infrastruktury teleinformatycznej. Co więcej, laboratorium minimalizuje ryzyko błędów podczas przystosowywania takiej zmiany w środowisko rzeczywiste. Można również dostosować optymalny sposób wdrożenia tej zmiany, a czas niedostępności systemów IT zmniejszy się, zaś zwiększy komfort użytkowników oraz efektywność działania całej spółki. Jak na razie laboratorium testowe bazuje na wycofanym z użytku sprzęcie informatycznym i telekomunikacyjnym. Poprzez różne metody wirtualizacji i wykorzystanie bezpłatnych licencji odwzorowano kilkaset urządzeń rzeczywistej infrastruktury teleinformatycznej. Prace nadal trwają i planowana jest dalsza rozbudowa, która objąć ma nie tylko LAN, TAN, ale również AMI, smart grid, CPD-DRC. Z dużym prawdopodobieństwem zastosowanie laboratorium zwiększy się nie tylko w zakresie testowania nowych pomysłów, modernizacji, rozbudowy, ale również nieinwazyjnych testów bezpieczeństwa. PGE Dystrybucja Inwestycje na północnym wschodzie kraju Białostocki Oddział PGE Dystrybucja w 2016 r. zrealizuje inwestycje o wartości około 220 mln zł. Najważniejsze z nich to: budowa stacji transformatorowej w Milejczycach, modernizacja stacji w Białymstoku, Augustowie i Ełku oraz realizacja linii 110 kv relacji Siemiatycze Siedlce i Siemiatycze Adamowo. W pierwszej połowie 2016 r. do użytku oddanych będzie 37,4 km zmodernizowanych linii Siemiatycze Siedlce i Siemiatycze Adamowo. Wartość całego przedsięwzięcia wyniesie ok 17,5 mln zł. Dotychczas zmodernizowano już 16 km linii, inwestując ok. 7,8 mln zł. Oddano do użytku odcinki wraz z linią światłowodową. Pełne wykorzystanie możliwości dystrybucyjnych, w tym zwiększenie pewności zasilania dla dużego obszaru Oddziału, będzie możliwe po zakończeniu wszystkich etapów modernizacji. W Augustowie kontynuowany jest program instalacji inteligentnego systemu pomiarowego AMI oraz opomiarowania stacji SN/nn. Celem prowadzonych inwestycji jest zwiększenie pewności i jakości dostaw energii elektrycznej do odbiorców, poprawa bezpieczeństwa, podniesienie sprawności technicznej obsługi klientów, automatyzacja sieci i ulepszenie jej stanu technicznego. Dzięki nim zmniejszy się również ryzyko powstania awarii oraz zwiększy przepustowość linii, związana z przyłączaniem nowych odbiorców. Enea Operator Moc w ludziach Staraniem Enei Operator przygotowany został film Moc w ludziach. Pokazuje on normalny dzień z życia ekipy pogotowia energetycznego. Więcej na ten temat w następnym numerze EE. 4 l ENERGIA elektryczna kwiecień 2016

5 INFORMACJE ZE SPÓŁEK Tauron Dystrybucja Energia mobilności Tauron Dystrybucja rozpoczął program,,energia dla mobilności. To kolejne przedsięwzięcie badawczo-rozwojowe z obszaru elektrycznej mobilności i systemów magazynowania energii. W ramach projektu spółka kupiła cztery elektryczne samochody marki Nissan: dwa osobowe, dla pracowników załatwiających służbowe sprawy, i dwa minivany, m.in. dla serwisantów i monterów. Do końca roku prowadzone będą obserwacje faktycznych parametrów użytkowania tych pojazdów od wielkości poboru energii, szybkości ładowania i zasięgu jazdy, po aspekty praktyczne, jak komfort korzystania z nich i porównanie z autami spalinowymi. Celem tych działań jest sprawdzenie, czy takie auta sprawdzą się w firmowej flocie. Tauron Dystrybucja prowadzi także analizy związane z rozpoczęciem realizacji wdrożeniowo-badawczego projektu demonstracyjnego, w ramach którego ma być otwarta Zdjęcie: archiwum Tauron Dystrybucja Tauron Dystrybucja kupił cztery elektryczne nissany: dwa osobowe i dwa minivany, m.in. dla serwisantów i monterów stacja ładowania i wymiany baterii litowo-jonowych dla autobusów elektrycznych. Spółka uczestniczyła już w akcjach promujących korzystanie z elektrycznego transportu. W ostatnich latach firma współpracowała z samorządem Katowic w programie Pojazdy elektryczne w miejskiej Europie, finansowanym z unijnego programu,,urbact II. Uczestniczące w nim aglomeracje Starego Kontynentu wymieniały doświadczenia w zakresie zrównoważonych strategii promowania i użytkowania pojazdów elektrycznych oraz tworzyły lokalne plany działania w tej dziedzinie. Tauron Dystrybucja Zdolności przesyłowe sieci Dystrybutorzy energetyczni coraz częściej stają przed problemem niewystarczających zdolności przesyłowych linii wysokiego napięcia. Odpowiedzią na to może być wdrażany przez Tauron Dystrybucja system dynamicznego obciążenia linii wysokiego napięcia DOL. Podstawą do wyznaczania dynamicznej obciążalności linii oraz monitoringu wykorzystania ich zdolności przesyłowych są warunki pogodowe panujące w wyznaczonych miejscach. Dlatego Tauron Dystrybucja zainstalował na liniach wysokiego napięcia specjalne punkty pomiarowe, które składają się ze stacji pogodowej, urządzeń zasilających (turbina wiatrowa i panel słoneczny) oraz modułu komunikacyjnego przesyłającego dane do systemu komputerowego. W każdym punkcie pomiarowym mierzone są: temperatura otoczenia, prędkość i kierunek wiatru oraz nasłonecznienie. Specjalistyczne oprogramowanie, na podstawie zebranych wielkości, wylicza maksymalny prąd obciążenia dla każdej linii, a zgromadzone i przygotowane dane są dostępne w systemie informatycznym i służą dyspozytorom w ich codziennej pracy. Główną korzyścią z wdrożenia DOL jest efektywniejsze i bezpieczniejsze wykorzystanie istniejącej infrastruktury dystrybucyjnej bez ponoszenia kosztów związanych z jej rozbudową. DOL dotychczas wdrożono w gliwickim Oddziale Tauron Dystrybucja. W najbliższych dwóch latatach będzie sukcesywnie wprowadzany na całym obszarze działania spółki. RWE Stoen Operator System wzdłużnego pomiaru temperatury linii kablowych Po kilkuletniej eksploatacji linii kablowych 110 kv z systemem do wzdłużnego pomiaru temperatury RWE Stoen Operator dokonał pierwszych ocen zastosowanego tego rozwiązania. Użyto rozwiazania Valcap, które pozwala na precyzyjny pomiar wzdłużnego rozkładu temperatury z rozdzielczością do 1 m. Układ pomiarowy wykorzystuje do tego celu światłowód umieszczony w żyle powrotnej kabla 110 kv. W ocenie RWE, stosowanie linii kablowych, w których możliwy jest pomiar wzdłużnego rozkładu temperatury, przynosi wiele korzyści. Wśród najważniejszych z nich zaliczyć należy możliwość wykorzystania dynamicznej obciążalności linii oraz zwiększenie jej przepustowości w związku z podwyższoną obserwowalnością parametrów kabli WN. Takie rozwiązanie zwiększa bezpieczeństwa dostaw energii do klientów końcowych. Od 2012 roku wszystkie nowo budowane linie 110 kv w RWE Stoen Operator wykonywane są z użyciem kabli ze zintegrowanym światłowodem w swojej konstrukcji, który służy do pomiaru temperatury, dzięki czemu mogą one być objęte systemem pomiarowym. Informacje ze spółek opracowała Marzanna Kierzkowska kwiecień 2016 ENERGIA elektryczna l 5

6 ROZMOWA MIESIĄCA Uwalniamy synergie, zwiększamy efektywność Wywiad z Remigiuszem Nowakowskim, prezesem Tauron Polska Energia SA Kilka miesięcy temu powierzono Panu przewodniczenie zarządowi Tauron Polska Energia, jednej z największych grup energetycznych w Polsce, która też jest największym w kraju dystrybutorem energii elektrycznej spółki Grupy sprzedają energię do ponad 5,4 mln odbiorców końcowych. To dokładnie jedna trzecia wszystkich odbiorców końcowych w Polsce. Czy mógłby Pan Prezes w kilku zdaniach nakreślić misję, której się podjął? Zarządzanie Grupą Tauron to ogromne wyzwanie biznesowe, ponieważ otoczenie rynkowe jest zmienne i musimy reagować na bieżąco na jego wyzwania. Jako podmiot giełdowy, przywiązujemy najwyższą wagę do efektywności i tworzenia wartości dla naszych akcjonariuszy, dlatego w pierwszej kolejności skupiliśmy się na pracach związanych z nowym programem poprawy efektywności w latach o wartości 1,3 mld zł, który upubliczniliśmy w połowie marca, oraz na aktualizacji strategii biznesowej, którą z kolei chcemy zaprezentować w pierwszej połowie roku. Jest ona bardzo istotna, szczególnie gdy weźmiemy pod uwagę wymagające otoczenie, m.in. unijną politykę energetyczno-klimatyczną, politykę energetyczną państwa, otoczenie prawne i regulacyjne czy też ceny energii na rynku. Jesteśmy największym dystrybutorem i drugim sprzedawcą energii w Polsce, naszą ambicją jej utrzymanie tej pozycji, a w dalszej perspektywie jej poprawienie. Aby było to jednak możliwe, konieczna jest stabilizacja sytuacji w Grupie, dlatego decydujemy dziś o kierunkach jej rozwoju w kolejnych latach. Prowadzimy też dialog ze stroną społeczną na temat zmiany organizacji Grupy. Chcemy położyć szczególny nacisk na odbudowanie zaufania inwestorów do spółki. Tauron, jako Nacisk postawimy na zwiększenie efektywności, badania i rozwój oraz obecność w całym łańcuchu wartości od wydobycia aż do klienta końcowego. Widzimy również, że w samej Grupie można uwolnić dodatkowe synergie i zwiększyć efektywność, dzięki usprawnieniu i uproszczeniu systemu zarządzania. spółka z WIG20, jest ważnym ogniwem rynku kapitałowego i tę strategiczną rolę traktujemy jako bardzo ważne zobowiązanie. Będziemy słuchać głosu wszystkich akcjonariuszy także mniejszościowych, zarówno inwestorów instytucjonalnych, jak i indywidualnych. Pana doświadczenie w sektorze energetycznym, zarówno krajowym, jak i skandynawskim, jest znaczące. Jak przekłada się ono na zarządzanie Tauronem? W zarządzaniu Tauronem moje doświadczenie zawodowe pomaga mi. Współtworzyłem Grupę Tauron w latach w ramach realizacji rządowego programu konsolidacji elektroenergetyki. Mój podpis jest m.in. pod aktem założycielskim spółki konsolidującej. Do moich zadań należało również wydzielenie OSD w Grupie. Udało nam się przeprowadzić procesy konsolidacyjne, które pozwoliły Tauronowi rozwijać się w kolejnych latach. Znam historie spółek tworzących Grupę i jest to bardzo ważna wiedza, która pozwala zrozumieć, dlaczego pewne procesy wyglądają tak a nie inaczej. Znajomość organizacji pomaga także lepiej dobrać narzędzia niezbędne do dalszej unifikacji i standaryzacji organizacji. Bardzo dobrze wspominam też pracę w Fortum. Te siedem lat pozwoliło mi zrozumieć logikę nowoczesnego międzynarodowego koncernu, który przykłada dużą wagę do efektywności, obniżenia emisji czy też zrównoważonego rozwoju. W Fortum pracowałem m.in. nad projektem rozwoju elektrociepłowni w Zabrzu, który jest obecnie w fazie realizacji. Udowodniliśmy, że można dziś w międzynarodowym biznesie rozwijać wykorzystanie węgla wraz z innymi paliwami do produkcji energii i pogodzić ambitne cele polityki klimatycznej oraz potrzeby i możliwości lokalnego rynku. Myślę, że na uwagę zasługuje też kultura organizacji w tym koncernie, oparta 6 l ENERGIA elektryczna kwiecień 2016

7 ROZMOWA MIESIĄCA Zdjęcie: archiwum Tauron Remigiusz Nowakowski, prezes Tauron Polska Energia SA na otwartości i wzajemnym zaufaniu, przy równoczesnej pełnej odpowiedzialności menedżerów za realizowane zadania. Liczę, że również w Grupie Tauron będziemy mogli chwalić się wspólnym dążeniem do realizacji celów i identyfikacją z nimi wszystkich pracowników. Czego można się spodziewać po nowej strategii Grupy Tauron? Jak wspomniałem, planujemy przyjąć zaktualizowaną strategię w pierwszej połowie tego roku. To dla nas priorytetowe zadanie otoczenie rynkowe jest bardzo wymagające, a także podlega ciągłym zmianom i nic nie zapowiada stabilizacji w tym obszarze. Między innymi dlatego dokonujemy przeglądu wszystkich inwestycji pod kątem ich efektywności, oczekiwanych stóp zwrotu i generowania wartości dla akcjonariuszy w długim okresie. Nacisk postawimy też na zwiększenie efektywności, badania i rozwój oraz obecność w całym łańcuchu wartości od wydobycia aż do klienta końcowego. Widzimy również, że w samej Grupie można uwolnić dodatkowe synergie i zwiększyć efektywność, dzięki usprawnieniu i uproszczeniu systemu zarządzania. Często słyszymy, że albo się nie da, albo się nie opłaca. Jako Grupa chcemy łamać te stereotypy, wychodzić poza dotychczasowe ramy działalności, a przede wszystkim uzyskiwać przewagę konkurencyjną, dzięki innowacjom i nowym technologiom. W strategii tej upatruje Pan Prezes przewidywanie trendów rynkowych w energetyce. Jednym z nich jest niewątpliwie wdrożenie rynku mocy. Istotnego przede wszystkim dla wytwórców, jednak przynoszącego także konsekwencje dla spółek dystrybucyjnych. Pana zdaniem jakie? Stworzenie długoterminowych ram rozwoju dla energetyki jest w strategicznym interesie kraju i takie rozwiązania jak rynek mocy pozwoliłyby na ustabilizowanie sytuacji w sektorze wytwórczym i całym Krajowym Systemie Elektroenergetycznym. Wprowadzenie rynku mocy nie pozostanie bez wpływu również na OSD w tym spółkę Tauron Dystrybucja. Sytuacja, z jaką mamy obecnie do czynienia w zakresie dostępności źródeł wytwórczych, może powodować okresowe deficyty mocy w systemie, negatywnie wpływające na klientów przyłączonych do naszej sieci. W sytuacjach kryzysowych mogą być oni zmuszeni do ograniczenia poboru do tzw. mocy bezpiecznej albo nawet do czasowych wyłączeń. Takiego stanu rzeczy nie poprawia m.in. fakt dynamicznego wzrostu udziału OZE w krajowym miksie energetycznym. Rynek mocy uzasadni biznesowo budowę nowych, średnich i dużych źródeł konwencjonalnych, przyłączanych również do sieci OSD. Będzie to miało pozytywny wpływ na dostępność mocy wytwórczych, co bezpośrednio przełoży się na bezpieczeństwo krajowego systemu oraz powinno polepszyć wskaźniki niezawodnościowe OSD. kwiecień 2016 ENERGIA elektryczna l 7

8 ROZMOWA MIESIĄCA W strategii polskiej gospodarki istotne miejsce przewidziano dla innowacyjności. Jakie działania w tym zakresie będą podejmowane w Grupie Tauron? Energetyka ma opinię branży konserwatywnej, w której bardzo trudno wprowadzić jakąkolwiek zmianę, nową technologię czy innowację. Często słyszymy, że albo się nie da, albo się nie opłaca. Jako Grupa chcemy łamać te stereotypy, wychodzić poza dotychczasowe ramy działalności, a przede wszystkim uzyskiwać przewagę konkurencyjną, dzięki innowacjom i nowym technologiom. W Tauronie funkcjonuje m.in. polityka badawczo-rozwojowa. Jest to dokument rangi strategicznej, który reguluje ten właśnie obszar działalności, a przede wszystkim wyznacza kierunki działań i stawia ambitne cele w zakresie skali B+R w Grupie. Jedną z kluczowych kwestii uregulowanych w polityce jest rozwój systemu innowacji oddolnych, zwanych inaczej pracowniczymi. Już niedługo w Grupie będą funkcjonowały narzędzia wspierania różnego rodzaju pomysłów generowanych przez naszych pracowników. Bardzo istotnym działaniem wspieranym od samego początku przez Grupę Tauron jest Program Badawczy Sektora Elektroenergetycznego (PBSE). Jest to program dofinansowania projektów B+R w sektorze elektroenergetycznym. Już dziś, w przeddzień uruchomienia przez Narodowe Centrum Badań i Rozwoju pierwszego konkursu PBSE, w naszej Grupie przygotowanych jest kilkadziesiąt projektów, z których najlepsze zostaną złożone do programu. Komórki odpowiedzialne za prowadzenie i intensyfikację działalności badawczo-rozwojowej już teraz zresztą składają rocznie kilkanaście wniosków o dofinansowanie projektów B+R, zarówno z funduszy krajowych, jak i międzynarodowych, np. Horyzont 2020, RFCS czy też KIC InnoEnergy. Podsumowując, innowacyjność pełni już teraz istotną rolę w działalności Grupy, a z uwagi na niespotykaną wcześniej dynamikę sektora energetycznego rola innowacyjności w transformacji Grupy i kształtowaniu jej przyszłego oblicza będzie z pewnością rosła. Ostatnio ze zdwojoną siłą powraca idea fuzji energetyki z górnictwem. Jakie w tej kwestii jest stanowisko Tauron Polska Energia SA? Grupa Tauron to przykład udanego połączenia energetyki z górnictwem. W Grupie działają od lat dwie kopalnie PTPiREE pełni ważną rolę integratora środowiska operatorów systemu elektroenergetycznego w Polsce. Działalność Towarzystwa pozwala na wypracowywanie i prezentowanie wspólnego stanowiska w zasadniczych dla operatorów kwestiach. To integracja niezbędna, szczególnie biorąc pod uwagę fakt, że działalność operatorów jest regulowana ustawowo. węgla kamiennego w Jaworznie i w Libiążu, a od stycznia trwa proces integracji aktywów KWK Brzeszcze z pozostałymi zakładami górniczymi należącymi do segmentu wydobycia. Obecnie koncentrujemy się na wdrożeniu w kopalni Brzeszcze najlepszych praktyk, które funkcjonują już w należących do Grupy Tauron kopalniach Janina i Sobieski oraz uzyskaniu jak najwyższej efektywności na tych aktywach górniczych. Zaplanowane łączne wydobycie z kopalń Taurona w perspektywie najbliższych 3-4 lat stanowić będzie ponad 70-80%. To z punktu widzenia bezpieczeństwa dostaw wystarczający wskaźnik pokrycia własnego zapotrzebowania. Jak Grupa Tauron włącza się w organizację Światowych Dni Młodzieży? Miejsca głównych uroczystości podczas obchodów Światowych Dni Młodzieży znajdują się na obszarze działania Grupy Tauron, więc odpowiadamy za organizację dostaw energii elektrycznej. W związku z tym współpraca i ustalenia z organizatorami uroczystości dotyczą przede wszystkim zasilania i organizacji spotkań. Od kilku miesięcy prowadzimy prace związane z dostosowaniem i zapewnieniem infrastruktury energetycznej dla bezpiecznego zasilenia miejsc i obiektów tych uroczystości. Nasza spółka dystrybucyjna wykonała niezbędne inwestycje i modernizacje istniejącej infrastruktury energetycznej w miejscach głównych spotkań Światowych Dni Młodzieży, czyli w okolicy Wieliczki. Wykonaliśmy nowe stacje transformatorowe, linie i złącza kablowe, a także podjęliśmy działania związane z podniesieniem bezpieczeństwa pracy urządzeń energetycznych. Zawarliśmy również niezbędne umowy związane z przyłączeniem do naszej sieci obiektów w miejscach uroczystości. Poza pracami inwestycyjnymi prowadzimy przegląd stanu sieci energetycznych oraz zabezpieczamy na czas trwania imprez zwiększone obsady służb technicznych oraz sprzętu i urządzeń. Na zakończenie tradycyjne już dla Rozmowy miesiąca pytanie. Jak postrzega Pan Prezes rolę i miejsce Towarzystw branżowych w energetyce, w tym PTPiREE, którego był Pan przecież aktywnym członkiem? PTPiREE pełni ważną rolę integratora środowiska operatorów systemu elektroenergetycznego w Polsce. Działalność Towarzystwa pozwala na wypracowywanie i prezentowanie wspólnego stanowiska w zasadniczych dla operatorów kwestiach. To integracja niezbędna, szczególnie biorąc pod uwagę fakt, że działalność operatorów jest regulowana ustawowo. Mówienie jednym, wspólnym, silnym głosem to dobra i, na co PTPiREE dostarczyło wielu dowodów, efektywna strategia. Doceniam zaangażowanie organizacji w działania w zakresie standaryzacji i postępu technicznego, które wspierają dalszy dynamiczny rozwój rynku energii oraz zaangażowanie na poziomie unijnym. Mam też nadzieję, że Towarzystwo będzie aktywnie działać na forum europejskim, gdzie powstaje większość prawodawstwa związanego z rynkiem energii elektrycznej w tym jej przesyłu. Dziękuję za rozmowę. Rozmawiał Andrzej Pazda 8 l ENERGIA elektryczna kwiecień 2016

9 Z DZIAŁALNOŚCI PTPIREE Projekt Ministerstwa Cyfryzacji Projekt Założeń Strategii Cyberbezpieczeństwa RP opracowanego przez Zespół zadaniowy Ministerstwa Cyfryzacji został udostępniony do konsultacji pod koniec lutego br. Jak zapowiadają autorzy dokumentu, Założenia jako dokument kierunkowy będą stanowiły podstawę do opracowania Strategii Cyberbezpieczeństwa RP, dokładniej opisującej wszystkie wskazane kierunki działań. Sektor energetyczny został w dokumencie uznany za jeden z priorytetowych, którego działania związane są z zapewnieniem cyberbezpieczeństwa RP. W przykładowym scenariuszu kryzysowym wskazano m.in. wprowadzenie złośliwego oprogramowania do systemu sterowania GPZ. Zapisy projektu analizowane były w ramach Rad Dyrektorów PTPiREE. W wypracowanym na ich podstawie stanowisku PTPiREE przekazanym do MC zawarto m.in. postulaty: Doprecyzowania sposobu organizacji sektorowych CSIRT (Computer Security Incident Response Team) i ich współpracy z Operacyjnymi Centrami Bezpieczeństwa i Lokalnymi Zespołami Reagowania. Doprecyzowania źródeł finansowania i zdefiniowania harmonogramu wdrożenia strategii. Oceny wpływu proponowanych regulacji na działalność operacyjną i koszty przedsiębiorstw. Uwzględnienia i określenia zakresu wymaganych zmian w aktach prawnych, m.in. aspekt ochrony danych, w szczególności w zakresie praw i obowiązków podmiotów (np. ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji). Uwzględnienia zapisów Dyrektywy Bezpieczeństwa Sieci i Informacji (NIS). O projekcie piszemy również w dziale Paragraf w sieci. Seminarium na temat CSWI Ponad 100 osób, reprezentujących m.in. różnych uczestników rynku, wzięło udział w seminarium technicznym poświęconym wdrożeniu Centralnego Systemu Wymiany Informacji, które odbyło się w Warszawie 17 marca br. Gospodarzem spotkania było PTPiREE. Podczas seminarium omówiono takie kwestie jak karty aktualizacji IRiESD dotyczące systemu CSWI oraz ujednolicenia numeracji kodów PPE (punkt poboru energii). W kolejnych częściach spotkania omówiono szczegółowe aspekty techniczne oraz zaplanowany harmonogram wdrożenia projektu. Znaczna część spotkania poświęcona była również dyskusji i odpowiedzi na szczegółowe pytania uczestników seminarium. Zespół do spraw TETRY W połowie marca (15.03) odbyło się spotkanie Zespołu ds. TETRY powołanego przez Radę Dyrektorów ds. Planowania i Rozwoju. Na spotkaniu omówiono przebieg procedury przedłużania rezerwacji częstotliwości dla potrzeb budowanego systemu cyfrowego TETRA oraz zaawansowanie inwestycji w poszczególnych spółkach dystrybucyjnych. W przyszłości system TETRA zapewni bardziej efektywne sterowanie elementami sieci energetycznej. Zwrócono uwagę na fakt, że w systemie dyspozytorskim elektroenergetyki nie jest potrzebny szybki przesył danych, ale niezbędna jest wysoka niezawodność transmisji i pewność działania w sytuacjach kryzysowych. Członkowie Zespołu podkreślili również, że z powyższych względów system powinien być całkowicie niezależny od operatorów komercyjnych oferujących usługi w technologiach GSM i CDMA. Awaryjne zasilanie stacji bazowych systemu powinno zapewniać ich wielogodzinną autonomię, a sam system powinien być zarządzany jedynie przez własne służby eksploatacyjne w zakresie telekomunikacji. kwiecień 2016 ENERGIA elektryczna l 9

10 RYNEK I REGULACJE Koncerny mocne dystrybucją Wyniki spółek energetycznych za 2015 rok nie zaskoczyły, chociaż znacznie odbiegały od uzyskiwanych przez nie w poprzednich latach. Nie było też zaskoczenia jeśli chodzi o dystrybucję to chyba obecnie najstabilniejszy segment polskiej energetyki. ADAM SOFUŁ Przez ostatnie lata koncerny energetyczne przyzwyczaiły nas do znaczących zysków netto. Ten rok zapewne byłby kontynuacją tego trendu, gdyby nie obserwowany na całym świecie spadek wartości aktywów węglowych i związana z tym konieczność (wynikająca z Międzynarodowych Standardów Rachunkowości) dokonania aktualizacji wyceny majątku. W efekcie trzy z czterech dużych koncernów PGE, Enea i Tauron Polska Energia zanotowały stratę na poziomie netto. To właśnie efekt odpisów aktualizujących wartość aktywów (przede wszystkim węglowych) np. w przypadku PGE sięgnęły one w sumie 8,8 mld zł. Trzeba podkreślić, że wykazane przez koncerny straty miały jedynie charakter księgowy, bo wyniki operacyjne były już znacznie lepsze i nie odbiegały od tego, do czego spółki energetyczne przyzwyczaiły nas w ostatnich latach. Skalę ubiegłorocznych odpisów można jednak potraktować jako świadectwo wyzwań, przed jakimi stoi polska energetyka, zwłaszcza jej część odpowiedzialna za wytwarzanie. Swoistą puentą sytuacji, której efekt stanowiły wspomniane odpisy, była złożona w połowie marca deklaracja inwestycji Energi i PGE w tworzoną Polską Grupę Górniczą (PGG), która ma powstać z kopalń Kompanii Węglowej (KW). Energa podała, że w grę wchodzi do 600 mln zł, a PGE, iż może na ten cel wydać do 500 mln zł. Oba koncerny (inwestycje zapowiedziała również PGE) podkreślały, że deklaracja ma charakter warunkowy uruchomienie konkretnych pieniędzy zależy od spełnienia przez PGG kilku warunków m.in. akceptację przez Ubiegły rok był dla dystrybucji czasem poważnych regulacji, których skutki będą widoczne w następnych latach. Mowa o wdrożeniu dla 5 największych polskich operatorów systemów dystrybucyjnych modelu jakościowej regulacji. Wpływ tych regulacji na taryfy ujawni się dopiero w 2018 roku, jednak już teraz OSD muszą brać ją pod uwagę w swoich modelach biznesowych. związki zawodowe realistycznego biznesplanu. W przypadku Energi te zapewnienia nie wzbudziły entuzjazmu inwestorów nazajutrz po ogłoszeniu tej decyzji kurs akcji spadał o 10 proc. Przypomnijmy, że Tauron Polska Energia już zdecydował się na przejęcie jednej z kopalń KW Brzeszcze, a Enea podtrzymuje swoje zainteresowanie zaangażowaniem w Katowicki Holding Węglowy. To inwestycyjne zamieszanie nie dotyka wprawdzie bezpośrednio sektora dystrybucji, ale analitycy zwracają uwagę, że mocniejsze powiązanie energetyki z górnictwem może zaowocować rewizją planów inwestycyjnych w skali całych koncernów, a również pośrednio także w segmencie dystrybucji. Z drugiej strony trudno też o jednoznaczne przesądzanie takiego właśnie scenariusza w tak dynamicznie zmieniającej się sytuacji na rynku surowcowym i energetycznym (chociażby ze względu na regulacje krajowe i unijne) trudno o kategoryczne prognozy. Ubiegły rok był dla dystrybucji czasem poważnych regulacji, których skutki będą widoczne w następnych latach. Mowa o wdrożeniu dla 5 największych polskich operatorów systemów dystrybucyjnych modelu jakościowej regulacji (pisaliśmy o tym w poprzednim numerze EE ). Wpływ tych regulacji na taryfy ujawni się dopiero w 2018 roku, jednak już teraz OSD muszą brać ją pod uwagę w swoich modelach biznesowych. 10 l ENERGIA elektryczna kwiecień 2016

11 RYNEK I REGULACJE Zdjęcie: Energa SA Segment dystrybucji miał bardzo istotny wpływ na wyniki większości polskich grup energetycznych Stabilne wyniki W 2015 roku spółki dystrybucyjne największych polskich grup energetycznych w większości przypadków (PGE, Tauron, Energa) wykazały na poziomie EBITDA wyniki lepsze niż rok wcześniej. Menedżerowie, komentując wyniki za ub.r., dość często podkreślali znaczenie dystrybucji dla wyników grup. To jest ten segment, który ma dzisiaj największą pozytywną kontrybucję do wyniku grupy wskazywał Remigiusz Nowakowski, prezes zarządu Tauron Polska Energia (TPE), w komentarzu do rezultatów grupy za 2015 rok. Segment dystrybucji w TPE osiągnął przychody blisko 6,5 mld zł przy EBITDA na poziomie 2,3 mld zł. Z dystrybucji zadowolony był również prezes Energi. Najbardziej jesteśmy usatysfakcjonowani wynikami związanymi z segmentem dystrybucji, który jest segmentem przynoszącym największe przychody, ale także wyniki dla grupy kapitałowej Energa mówił podczas konferencji dla analityków Dariusz Kaśków, prezes Energi. Warto też podkreślić, że segment dystrybucji miał bardzo istotny wpływ na wyniki większości polskich grup energetycznych skonsolidowanych pionowo. W ub.r., tylko w przypadku grupy PGE, EBITDA dystrybucji miała w EBITDA grupy udział mniejszy niż 50%. W przypadku pozostałych grup ta granica została przez EBITDA dystrybucji przekroczona, sięgając 77% w przypadku grupy Energa. Dystrybucja to z pewnością najzdrowszy segment polskiej energetyki o dobrych aktywach. Wprawdzie też wymaga on sporych inwestycji, chociażby dlatego, że część sieci wymaga modernizacji, ale można powiedzieć, że na tle pozostałych działów ten segment jest Nakłady inwestycyjne dystrybucji są sumarycznie wysokie, ale trudno wymienić równie spektakularne projekty, jak w segmencie wytwarzania. Tu nie ma wielomiliardowych inwestycji w nowe bloki. OSD w skali roku realizują tysiące mniejszych i większych zadań, a więc nie sposób ich wszystkich wymienić. stabilnym filarem oceniał Tomasz Chmal, ekspert energetyczny Narodowego Centrum Studiów Strategicznych. Chciałbym zwrócić uwagę, że w 2015 dynamika wzrostu EBITDA i zysku netto dystrybucji jest zdecydowanie większa niż w przypadku przychodów. Ta różnica jest jeszcze większa w przypadku porównania parametrów finansowych ze wzrostem wolumenu przesłanej energii, który wyniósł 3% rok do roku. To potwierdza nasz kierunek maksymalizacji rentowności w tym segmencie, optymalizacji procesów biznesowych i koncentracji na tym segmencie komentował Mariusz Rędaszka, wiceprezes Energi ds. finansowych. Także dystrybutorzy z pozostałych grup energetycznych zanotowali w ubiegłym roku wzrost wolumenu energii dostarczonej odbiorcom końcowym. Ta zwyżka związana z dobrą koniunkturą gospodarczą i wzrostem liczby klientów przyłączonych do sieci należała, obok poprawy efektywności działania, do najważniejszych czynników, które zadecydowały o dobrych wynikach segmentu dystrybucji w ub.r. Wysokie inwestycje Miniony rok był dla OSD także okresem wielkich inwestycji w sumie cztery koncerny zainwestowały w tym segmencie kwiecień 2016 ENERGIA elektryczna l 11

12 RYNEK I REGULACJE łącznie blisko 6,3 mld zł, czyli znacznie więcej niż rok wcześniej, kiedy ich nakłady na ten cel sięgnęły około 5,4 mld zł. Liderem pod tym wzgledem pozostała grupa Tauron, która podobnie jak rok wcześniej wydała ponad 1,9 mld zł. Jeśli chodzi o nakłady inwestycyjne, to dystrybucja jest wiodącym segmentem, obok segmentu wytwarzania, w którym rozpoczęliśmy kolejną fazę budowy bloku w Jaworznie podkreślał prezes Remigiusz Nowakowski w komentarzu do wyników grupy za 2015 rok. Tę skalę inwestycji trudno uznać za przypadek, jeśli wziąć pod uwagę fakt, że grupa Tauron nadal była największym dystrybutorem energii elektrycznej w Polsce. W 2015 r. dostarczyła klientom (których przybyło 40 tysięcy) 49,2 TWh energii, co oznaczało wzrost wolumenu dystrybucji o 2,7%. Jeśli nie zajdą jakieś nadzwyczajne zdarzenia, to Tauron jeszcze długo będzie liderem dystrybucji. Druga pod względem ilości dystrybuowanej energii w 2015 roku była grupa PGE z wynikiem 33,4 TWh, co oznaczało wzrost o 3%. Nakłady inwestycyjne dystrybucji są sumarycznie wysokie, ale trudno wymienić równie spektakularne projekty, jak w segmencie wytwarzania. Tu nie ma wielomiliardowych inwestycji w nowe bloki. OSD w skali roku realizują tysiące mniejszych i większych zadań, a więc nie sposób ich wszystkich wymienić. Na przykładzie Enei można przypomnieć, że w ubiegłym roku grupa ta zakończyła budowę rozdzielni sieciowych Worowo i Chocicza, głównego punktu zasilania Krzywiń wraz z liniami zasilającymi WN oraz linii napowietrznej WN Dolna Odra Chlebowo, czy przebudowę linii napowietrznych WN: Międzychód Sieraków, Załom Goleniów, Drezdenko Drawski Młyn oraz Września Miłosław to był rok bardzo dużych inwestycji po stronie grupy. Zarówno inwestycji kapitałowych, jaką było nabycie akcji Bogdanki, inwestycji, które prowadzimy w ramach wytwarzania, gdzie największy udział ma oczywiście inwestycja w ramach budowy bloku 11 i cały czas bardzo dużych inwestycji w segmencie dystrybucji, które skupione są na tym, aby poprawiać jakość naszych usług i spełnić wymogi regulatora dotyczące SAIDI i SAIFI powiedział Mikołaj Franzkowiak, wiceprezes Enei ds. finansowych. Inwestycje dystrybucji są dość rozdrobnione, ale zarazem skoncentrowane w kilku obszarach. Dość dobrze pokazuje to struktura ubiegłorocznych inwestycji grupy Energa w dystrybucję. I tak do głównych obszarów inwestycji Energi w dystrybucję w 2015 należały: rozbudowa sieci w związku z przyłączaniem nowych odbiorców (385 mln zł), modernizacja sieci dystrybucyjnej w celu poprawy niezawodności dostaw (492 mln zł ) oraz nakłady na innowacyjne technologie i rozwiązania sieciowe (109 mln zł). Bieżące wyzwania Tauron Polska Energia wśród czynników korzystnych dla wyników segmentu dystrybucji w 2016 roku wymienia wzrost WRA (wartość regulacyjna aktywów) o około 720 mln zł, stabilny wolumen dostaw energii klientom i kontynuację programów poprawy efektywności. W latach grupa liczy na około 390 mln zł oszczędności w segmencie dystrybucji. Jeśli chodzi o czynniki negatywne dla dystrybucji to pierwszy z nich już OSD nie są samotną wyspą i nie omijają ich problemy całego sektora elektroenergetycznego. Jak dotąd ten segment bez większego uszczerbku przetrwał wszelkie zawirowania. Jest więc szansa, że i obecne zamieszanie nie podkopie pozycji tego stabilnego filaru branży. się zmaterializował. Jest to decyzja regulatora o obniżeniu wysokości średnioważonego kosztu kapitału (WACC ) w taryfie dystrybucji z prawie 7,2 do 5,7%. To będzie powodowało spadek średniej stawki usługi dystrybucyjnej o około 2,5%, a więc obniżenie przychodów z tego segmentu deklarował Remigiusz Nowakowski. W krótkiej perspektywie z punktu widzenia przyszłych wyników segmentu obniżka WACC jest najważniejsza i na skutki tej regulacji wskazują mniej lub bardziej otwarcie i mniej lub bardziej precyzyjnie wszystkie grupy, mające w strukturze dystrybucję. PGE poinformowała, że spodziewa się, iż w 2016 roku segment dystrybucji zanotuje pogorszenie wyników na skutek niekorzystnych zmian w otoczeniu regulacyjnym oraz w modelu taryfowym. Zanim prezes URE ostatecznie zatwierdził taryfy dystrybucji na 2016 rok, PGE spodziewała się, że wskutek zmian w modelu taryfowania EBITDA jej segmentu dystrybucji może być w tym roku mniejsza o 300 mln zł niż w Po publikacji wyników za 2015 PGE oceniła, że zmiany w otoczeniu regulacyjnym i biznesowym mogą mieć negatywny wpływ na tegoroczny wynik EBITDA dystrybucji na poziomie około 250 mln zł. Zmiany regulacyjne są wyzwaniami dla dystrybucji i firmy będą starały się ich skutki amortyzować. Tauron to nie jest jedyna grupa, która szuka możliwości dalszego zwiększania efektywności dystrybucji w obniżce kosztów. W segmencie dystrybucji odpowiedź na wyzwania 2016 r. na pewno musi być związana z poprawą jakości naszych usług i optymalizacją zarządzania w tym segmencie. Już pewne kroki poczyniliśmy i ta odpowiedź będzie w 2016 kontynuowana, gdyż będziemy musieli zmitygować spadek kosztów kapitału (WACC), który wpłynie na obniżenie EBITDA segmentu w 2016 roku stwierdził Mirosław Kowalik, prezes Enei. Wyzwania regulacyjne z pewnością wpłyną na przychody operatorów, ale nie sądzę, by był to decydujący wpływ uważa Tomasz Chmal. Zwraca jednak uwagę na inne aspekty sytuacji. Energetykę trzeba rozpatrywać jako całość, a z tego punktu widzenia mamy sporo niewiadomych mówi ekspert, wyjaśniając, że chodzi o kształtowanie się wartości aktywów węglowych (powodu ubiegłorocznych odpisów), a także ewentualnego zaangażowania kapitałowego energetyki w górnictwo. Te czynniki mogą wpłynąć na politykę inwestycyjną grup energetycznych. Operatorzy działają na rynku regulowanym, taryfy ustalane są na podstawie kosztów uzasadnionych. To oznacza wydatki na budowę i modernizację sieci, natomiast trudno mi sobie wyobrazić mechanizm, by do kosztów uzasadnionych można było w jakiś sposób zaliczyć chociaż część wydatków np. na zaangażowanie w górnictwo twierdzi Tomasz Chmal. OSD nie są samotną wyspą i nie omijają ich problemy całego sektora elektroenergetycznego. Jak dotąd ten segment bez większego uszczerbku przetrwał wszelkie zawirowania. Jest więc szansa, że i obecne zamieszanie nie podkopie pozycji tego stabilnego filaru branży. Autor jest dziennikarzem Dziennika Gazety Prawnej" 12 l ENERGIA elektryczna kwiecień 2016

13 PARAGRAF W SIECI Rubrykę, poświęconą zagadnieniom prawnym w energetyce, redagują: mec. Katarzyna Zalewska-Wojtuś z Biura PTPiREE i mec. Przemysław Kałek z Kancelarii Chadbourne & Parke LLP Stanowisko Prezesa URE dotyczące zasad bilansowania instalacji OZE 14 marca 2016 r. Prezes Urzędu Regulacji Energetyki opublikował na stronie internetowej URE stanowisko w sprawie zasad bilansowania instalacji odnawialnego źródła energii, w którym przedstawił swój pogląd na to, jak po wejściu w życie ustawy o odnawialnych źródłach energii (OZE) powinny kształtować się relacje pomiędzy tzw. sprzedawcą zobowiązanym, obarczonym ustawowym obowiązkiem zakupu całości energii elektrycznej wytworzonej w instalacjach odnawialnego źródła energii, a wytwórcami takiej energii. Prezes URE sprzeciwił się konieczności wiązania zakupu energii elektrycznej przez sprzedawcę zobowiązanego ze świadczeniem przez niego usługi bilansowania handlowego na rzecz wytwórcy. Tak jak do tej pory, wytwórcy będą mieli prawo do swobodnego wyboru innych podmiotów jako pełniących dla nich obowiązki tzw. podmiotów odpowiedzialnych za bilansowanie. Ponieważ kwestie związane z bilansowaniem są również przedmiotem regulacji instrukcji ruchu i eksploatacji sieci operatorów systemów elektroenergetycznych, pogląd wyrażony przez Prezesa URE wyznacza także zakres działania operatorów jako podmiotów, które odpowiadają za bilansowanie energii elektrycznej w sieci elektroenergetycznej, zasady wymiany informacji oraz rozliczenia związane z mechanizmami bilansowania. Nowelizacja Pzp W marcu br. skierowano do Sejmu RP projekt nowelizacji ustawy Prawo zamówień publicznych (Pzp), przyjęty w marcu przez Radę Ministrów (nr druku 366). Jego pierwsze czytanie odbyło się na posiedzeniu Sejmu na przełomie marca i kwietnia br. Trafił następnie do rozpatrzenia w Komisji Gospodarki i Rozwoju, gdzie podjęto decyzję o skierowaniu go do analizy specjalnie Prezes URE sprzeciwił się konieczności wiązania zakupu energii elektrycznej przez sprzedawcę zobowiązanego ze świadczeniem przez niego usługi bilansowania handlowego na rzecz wytwórcy. do tego celu powołanej podkomisji. Jak wynika z uzasadnienia, projekt ma na celu uproszczenie i uelastycznienie procedur przetargowych poprzez wprowadzenie czytelnych reguł dotyczących zamówień publicznych. Inicjatorzy nowelizacji mówią o tworzeniu systemu inteligentnych zamówień publicznych dzięki takim elementom, jak: odejściu od kryterium najniższej ceny w przetargach, uwzględnianiu kosztów eksploatacji, ułatwieniom dla małych i średnich przedsiębiorstw, uwzględnieniu punktów za innowacyjność i klauzul społecznych, promocję stabilnych miejsc pracy oraz preferowanie rzetelnych dostawców. Do projektu wprowadzono zarówno rozwiązania wdrażające dyrektywy 2014/24/ UE i 2014/25/UE, jak i regulacje, które nie są związane z wykonaniem przepisów unijnych. Przewidziano uproszczenie i uelastycznienie procedur w zamówieniach publicznych korzystne dla zamawiających i wykonawców, szczególnie dla małych i średnich przedsiębiorców. Zostanie to zrealizowane m.in. przez lepsze wykorzystanie negocjacji jako sposobu doprecyzowania warunków umów z wykonawcami w celu uzyskania usługi najlepiej odpowiadającej potrzebom zamawiającego oraz zmniejszenie obowiązków formalnych na etapie ubiegania się o udzielenie zamówienia. W projekcie położono nacisk na promowanie i realne wykorzystywanie pozaekonomicznych celów zamówień publicznych (ochrona środowiska, integracja społeczna, wspieranie innowacyjności). Zaproponowano również ustanowienie nowego instrumentu partnerstwa innowacyjnego, wykorzystywanego do nabywania produktów i usług, które nie są jeszcze dostępne na rynku. W dokumencie zwrócono uwagę na uproszczenie procedur przy udzielaniu zamówień społecznych oraz niektórych innych usług przez m.in. podwyższenie progu kwotowego, od którego istnieje obowiązek stosowania pełnego reżimu Pzp, a także możliwość zastosowania kryteriów jakościowych, takich jak: dostępność, ciągłość i trwałość oferowanych kluczowych usług. Zmiany przepisów Pzp warte są monitorowania zarówno ze względu na możliwość usprawnienia procedur zakupowych dla zamawiających, jakimi najczęściej są przedsiębiorstwa energetyczne (np. poprzez przewidywane wprowadzenie od kwietnia 2018 r. obowiązkowej komunikacji elektronicznej między wykonawcą a zamawiającym), ale także pod kątem potencjalnego wzrostu kosztów towarów i usług przez promowanie zatrudnienia na podstawie umowy o pracę. Prace nad projektem ustawy o inwestycjach w zakresie elektrowni wiatrowych W Sejmie kontynuowane są prace legislacyjne nad poselskim projektem ustawy o inwestycjach w zakresie elektrowni wiatrowych. O głównych założeniach tej ustawy pisaliśmy w poprzedniej edycji Paragrafu w sieci. Jak można się było spodziewać, projekt wywołał kontrowersje wśród reprezentantów szeroko rozumianego sektora energetyki wiatrowej. Krytykowano w szczególności wprowadzenie tzw. zasady 10 h minimalnej odległości kwiecień 2016 ENERGIA elektryczna l 13

14 PARAGRAF W SIECI Zdjęcie: Stocklib.com Zdaniem reprezentantów sektora energetyki wiatrowej, niektóre zapisy procedowanego w Sejmie poselskiego projektu ustawy o inwestycjach w zakresie elektrowni wiatrowych mogą spowodować wyeliminowanie energetyki wiatrowej w Polsce pomiędzy lokalizacją elektrowni wiatrowej a budynkami mieszkalnymi, odpowiadającej dziesięciokrotności wysokości elektrowni wiatrowej. W ocenie sektora energii odnawialnej taki wymóg praktycznie eliminowałby energetykę wiatrową, ponieważ w skali kraju praktycznie nie ma obszarów, nadających się dla elektrowni wiatrowych i o odpowiednim poziomie wietrzności, które spełniałyby taki wymóg odległości. Odwoływano się przy tym do przykładów z innych państw członkowskich Unii Europejskiej, gdzie takich obostrzeń nie wprowadzono, a w których stopień nasycenia sektora energetycznego energią z elektrowni wiatrowych jest o wiele wyższy niż w Polsce. Podnoszono zastrzeżenia przeciwko poddaniu elektrowni wiatrowych pełnemu nadzorowi ze strony Urzędu Dozoru Technicznego wskazując, że takie rozwiązanie dyskryminuje elektrownie wiatrowe w stosunku do elektrowni konwencjonalnych. Podnoszono również, że nie ma uzasadnienia dla wprowadzania zezwoleń na eksploatację elektrowni wiatrowych o jedynie 2-letnim okresie obowiązywania. Dodatkowym aspektem, który wywołał falę dyskusji, była propozycja zmiany definicji budowli w ustawie Prawo budowlane (Pb) tak, aby za budowlę uznawana była nie tylko część budowlana elektrowni wiatrowej, a więc wieża i fundamenty, ale całość elektrowni, z uwzględnieniem części technicznych. Celem tej modyfikacji miało być poddanie całej elektrowni reżimowi Pb, pozwalając tym samym organom nadzoru budowlanego na nadzór nad jej prawidłowym użytkowaniem, chroniąc bezpieczeństwo okolicznych mieszkańców. Niezamierzonym skutkiem takiego rozszerzenia definicji budowli byłoby jednak znaczne zwiększenie wartości elektrowni wiatrowej stanowiącej podstawę do opodatkowania podatkiem od nieruchomości. W międzyczasie Ministerstwo Spraw Zagranicznych wyraziło opinię o konieczności wcześniejszej notyfikacji do Komisji Europejskiej, co może przyhamować prace nad jej przyjęciem. Z perspektywy OSD i OSP wejście w życie ustawy odległościowej może prowadzić do otwarcia pola do dyskusji dotyczącej już uzgodnionych terminów realizacji umów o przyłączenia do sieci zawartych dla planowanych elektrowni wiatrowych i dostosowania ich do wymogów ustawy odległościowej. Projekt Założeń Strategii Cyberbezpieczeństwa RP Ministerstwo Cyfryzacji przekazało w lutym br. do konsultacji Projekt Założeń Strategii Cyberbezpieczeństwa RP. Jak zapowiadają autorzy, Założenia jako dokument kierunkowy stanowiły będą podstawę do opracowania szczegółowej Strategii Cyberbezpieczeństwa RP. Punkt wyjściowy do prac stanowi diagnoza, że brak jest w Polsce jednolitego ustawodawstwa systemowo regulującego kwestie ochrony cyberprzestrzeni, system ochrony sieci teleinformatycznych ma charakter rozproszony, a kompetencje w tym zakresie dzielone są pomiędzy szereg naczelnych organów administracji państwowej. Jednocześnie zwrócono uwagę na fakt, że ataki cyberprzestępców są zjawiskiem coraz częstszym, a ze względu ma możliwości techniczne mogą być kierowane z każdego miejsca na świecie. Przewiduje się zatem opracowanie Strategii Cyberbezpieczeństwa RP we współpracy z interesariuszami i ekspertami. Do kluczowych elementów należeć będzie w szczególności wypracowanie konkretnych struktur organizacyjnych odpowiedzialnych za obsługę incydentów, utworzenie efektywnego systemu wczesnego ostrzegania, obejmującego wszystkie międzynarodowe i międzyoperatorskie punkty wymiany Internetu, oraz stworzenie wielopoziomowych procedur reagowania na incydenty, spójnych z już funkcjonującymi procedurami. Także sektor energetyczny został w dokumencie uznany za jeden z priorytetowych, którego działania związane są z zapewnieniem cyberbezpieczeństwa RP. 14 l ENERGIA elektryczna kwiecień 2016

15 TECHNIKA I TECHNOLOGIE Innowacyjny sposób kształtowania obciążeń z wykorzystaniem metody FBVR Istotnym elementem sprzyjającym rozwojowi gospodarczemu jest poprawa efektywności i niezawodności pracy systemu elektroenergetycznego (SEE). Jednym ze sposobów, aby to osiągnąć jest wykorzystanie alternatywnych metod bilansowania SEE. Dla realizacji tego celu warto sięgać po innowacyjne rozwiązania. BARTOSZ PAWLICKI RWE Stoen Operator, Pion Zarządzania Majątkiem Sieciowym Ogromne możliwości niesie postępująca transformacja istniejących sieci elektroenergetycznych do sieci inteligentnych Smart Power Grids. W ramach Inteligentnych Sieci Elektroenergetycznych (ISE) dostępnych jest wiele narzędzi, które umożliwiają bardziej efektywne wytwarzanie, przesyłanie, dystrybucję i wykorzystanie energii elektrycznej. Mogą to być narzędzia typu Demand Side Management (DSM), w ramach których odbiorcy są zachęcani do podejmowania działań oszczędnościowych i do zmiany zachowań związanych z użytkowaniem energii pozwala to na osiąganie korzyści w dłuższym przedziale czasu. Mogą to być także narzędzia Demand Response (DR), których zadaniem jest szybkie reagowanie na potrzeby SEE, np. w zakresie jego bilansowania. Przykładami rozwiązań DR są wszelkie opcje regulacji obciążeń odbiorców końcowych. Kształtowanie obciążeń jest zagadnieniem często skomplikowanym, ale niezwykle istotnym z punktu widzenia szansy poprawy efektywności pracy systemu. Daje możliwość zmiany sposobu bilansowania SEE. Do tej pory w proces ten zaangażowani byli wytwórcy i operator systemu przesyłowego. Korzystając z programów DR, można zaangażować także odbiorców energii elektrycznej. Jedną z propozycji jest wykorzystanie możliwości odpowiedniego kształtowania poziomu napięcia zasilającego w sieci nn i przez to wpływanie na pobór mocy przez odbiorców. W niniejszym artykukle omówiono, realizowany przez RWE Stoen Operator, projekt Demand Response pod nazwą FBVR Frequency Based Voltage Regulation budowa i instalacja układów do zarządzania zapotrzebowaniem na moc i energię elektryczną (2 x TR 400kVA). Zastosowano w nim metodę kształtowania obciążeń, wykorzystującą regulację napięcia w oparciu o częstotliwość sieciową (FBVR), opracowaną przez autora w ramach rozprawy doktorskiej. W sieciach rozdzielczych regulacja napięcia ma miejsce na stacjach 110 kv/sn oraz w stacjach SN/nn. Transformatory mocy 110 kv/sn wyposażone w podobciążeniowe przełączniki zaczepów (PPZ) pozwalają na zmianę napięcia po stronie wtórnej bez wprowadzania przerw w zasilaniu. Typowe transformatory dystrybucyjne SN/nn pozwalają również regulować napięcie, ale musi to być realizowane po uprzednim wyłączeniu jednostki. Taka zmiana zaczepów odbywa się 2-3 razy w roku i jest podyktowana sezonowością zmian obciążenia sieci nn. Można wymienić jeszcze inne środki do regulacji napięcia w klasycznie zbudowanych sieciach elektroenergetycznych, jednak z punktu widzenia niniejszego artykułu nie są one istotne. Transformacja do ISE daje nowe możliwości praktycznej regulacji napięcia, wśród których trzeba wymienić transformatory SN/nn z możliwością podobciążeniowej zmiany wartości napięcia po stronie SN lub nn. Tak jak transformatory mocy 110 kv/sn, jednostki te wyposażone są w PPZ, bezprzerwowo przełączające kolejne zwoje, bez konieczności wyłączania transformatora. Liczba producentów oferujących transformatory wyposażone w tego typu przełącznik zaczepów stale rośnie. Aby zobrazować przydatność eksploatacyjną transformatora z PPZ warto powiedzieć, że jeden z producentów deklaruje trwałość próżniowego trójfazowego PPZ instalowanego po stronie SN na poziomie 700 tys. przełączeń. Zakładając dwa przełączenia na godzinę, uzyskujemy ok. 40 lat pracy okres zbliżony do oczekiwanego czasu życia transformatora SN/nn. Na rynku są również transformatory z PPZ zainstalowanym po stronie niskiego napięcia. Wśród dostępnych rozwiązań szczególnie ciekawe wydają się te z energoelektronicznymi przełącznikami zaczepów, opracowane w ramach krajowych prac badawczo-wdrożeniowych [1]. Podatność odbiorników lub odbiorów kompleksowych mocy czynnej i biernej w zależności od zmiany wartości napięcia zasilającego jest zasadniczą informacją, będącą miarą kwiecień 2016 ENERGIA elektryczna l 15

16 TECHNIKA I TECHNOLOGIE skuteczności zastosowanej metody kształtowania zapotrzebowania. W tym celu korzysta się z zależności matematycznych, pozwalających określić zależności mocy od wartości napięcia. Relacje te mogą, dla przykładu, określać napięciowe charakterystyki statyczne pobieranej mocy czynnej i biernej, współczynniki względnego nachylenia napięciowej charakterystyki pobieranej mocy czynnej α oraz współczynnika względnego nachylenia napięciowej charakterystyki mocy biernej β. Powszechnie używane są również modele statycznego odbioru kompleksowego (modele ZIP impedancja Z, prąd I, moc P). Literatura przedmiotu zawiera dużo informacji o uzyskanych charakterystykach na podstawie ich analizy można podsumować, że obniżając napięcie o każdy 1%, zredukujemy moc czynną również o ok. 1%, a redukcja zapotrzebowania na energię elektryczną wyniesie odpowiednio od 0,5 do 1,0% [7]. Aby wykorzystać te zależności, powstało rozwiązanie Conservation Voltage Reduction (CVR), pozwalające na obniżanie napięcia w celu ograniczenia poboru mocy. Jako kontynuacja CVR pojawiło się narzędzie Dynamic Voltage Regulation (DVR), umożliwiające w odróżnieniu od CVR podnoszenie napięcia wtedy, gdy jest to konieczne, np. gdy sieć nn jest mocno obciążona i w konsekwencji najdalsi odbiorcy mogą otrzymywać napięcie poniżej wymaganych wartości. Obydwa wymienione rozwiązania mogą wykorzystywać do regulacji napięcia transformatory SN/nn z PPZ. W każdym SEE prądu przemiennego bardzo istotny parametr stanowi częstotliwość. Jest ona jednakowa w całym systemie, niezależnie od miejsca pomiaru. Wartość częstotliwości wynika z aktualnego stosunku ilości mocy wytwarzanej i pobieranej. Częstotliwość niższa od zadanej świadczy o niedoborze mocy generowanej do obciążenia, a częstotliwość napięcia wyższa świadczy o nadwyżce generacji do zapotrzebowania. Dzięki tej właściwości częstotliwość jest parametrem wejściowym regulatorów urządzeń wytwórczych. Częstotliwość także wykorzystuje się w sieciach rozdzielczych w przeciwawaryjnej automatyce samoczynnego częstotliwościowego odciążania (SCO), mającej na celu ochronę systemu przed załamaniem się częstotliwości [3, 9]. Częstotliwość sieci może być również parametrem wykorzystywanym w celu bezpośredniego sterowania pracą urządzeń odbiorczych. W przypadku niedoboru mocy generowanej nad zapotrzebowaniem przywrócenie częstotliwości systemu do wartości nominalnej można zrealizować poprzez zwiększenie generacji lub ograniczenie zapotrzebowania. Po stronie wytwarzania zwiększa się ilość mocy wytwarzanej poprzez wpływanie na regulację generatorów, przechodzenie elektrowni szczytowo- -pompowych z pracy pompowej do generatorowej, a także przez uruchamianie do pracy źródeł o krótkim czasie rozruchu, takich jak turbiny gazowe. Możliwe jest również skorzystanie ze zwiększonej wymiany międzysystemowej lub magazynów Sterowanie odbiorników częstotliwością wdrożono już w kilku krajach, m.in. w Wielkiej Brytanii, Szwecji, Danii, Stanach Zjednoczonych, Nowej Zelandii oraz Chinach. Są to zarówno projekty pilotażowe, jak i gotowe usługi. Sterowanie pracą odbiorników, bazujące na pomiarze częstotliwości, jest bardzo korzystne z punktu widzenia możliwości szybkiej reakcji na potrzebę ograniczenia poboru mocy. energii. Te środki wiążą się często ze wzrostem cen energii wytworzonej na potrzeby pokrycia chwilowego zapotrzebowania należy więc rozpatrzyć inne możliwości bilansowania. Częstotliwościowe sterowanie odbiorami w ISE może być realizowane również w sieciach nn. Urządzeniami, które można sterować w ten sposób, mogą być akumulacyjne podgrzewacze wody, centrale klimatyzacyjne, urządzenia grzewcze, pralki, lodówki, zamrażarki, pompy wody, suszarki do prania, instalacje chłodu, ładowarki akumulatorów, kompresory powietrza [4, 5, 7]. Chętnie do takiego sterowania wykorzystywane są sterowniki instalowane dla konkretnych potrzeb lub integrowane w określonym dedykowanym odbiorniku. Integracja odpowiedniego sterownika w urządzeniach domowych nie jest kłopotliwa, ponieważ sterowniki są małogabarytowe, a przykładem mogą być chłodziarki do napojów na Bornholmie sterownik DFCR (ang. Demand Frequency Controlled Reserve) instalowany w nich był wielkości pudełka zapałek [2, 6]. W większości przypadków sterowanie ze względu na typ odbiorników realizuje się poprzez całkowite włączanie lub wyłączanie urządzenia. Nie jest to jednak regułą, ponieważ w 2009 roku spółka RWE Npower uruchomiła w Wielkiej Brytanii pilotażowy program, obejmujący 3 tys. lodówek ze sterownikiem. Sterownik na podstawie częstotliwości, kontrolował parametry pracy lodówki, tak aby przy obniżaniu się częstotliwości ograniczać pobór mocy. W rezultacie obniżanie częstotliwości poniżej nastawionego progu powodowało zmianę temperatury zadanej lub, po przekroczeniu wartości maksymalnego odchylenia częstotliwości, wyłączenie lodówki [8]. Na podstawie badań własnych i na bazie obserwacji rozkładu częstotliwości napięcia w SEE wydaje się, że omawiane metody DR można stosować z progami rozruchowymi w zakresie od 49,85 Hz do 49,95 Hz [7]. Sterowanie odbiorników częstotliwością wdrożono już w kilku krajach, m.in. w Wielkiej Brytanii, Szwecji, Danii, Stanach Zjednoczonych, Nowej Zelandii oraz Chinach. Są to zarówno projekty pilotażowe, jak i gotowe usługi. Sterowanie pracą odbiorników, bazujące na pomiarze częstotliwości, jest bardzo korzystne z punktu widzenia możliwości szybkiej reakcji na potrzebę ograniczenia poboru mocy. Automatyka częstotliwościowego sterowania odbiorami ma jednak w większości przypadków, gdzie może być zastosowana, istotną wadę wpływającą na komfort użytkowania energii elektrycznej. Jest nią wspomniany sposób działania na zasadzie włącz wyłącz. Tylko w nielicznych przypadkach można uzyskać częściowe ograniczenie mocy, np. przez wyłączenie połowy grzałek grzejnika elektrycznego lub zredukowanie mocy chłodzenia lodówki. Mając na uwadze wyżej przedstawione możliwości i ograniczenia w zakresie stosowania opisanych metod DR, autor zaproponował nową metodę służącą do regulacji obciążenia. 16 l ENERGIA elektryczna kwiecień 2016

17 TECHNIKA I TECHNOLOGIE Rys. Idea działania układu FBVR Wykorzystuje ona informację o zbilansowaniu systemu, wynikającą z aktualnej częstotliwości, oraz możliwości, jakie daje regulacja zapotrzebowania, poprzez zmianę napięcia zasilającego. Jest to regulacja napięcia bazująca na pomiarze częstotliwości nazwana FBVR (ang. Frequency Based Voltage Regulation). Metoda umożliwia zastosowania zarządzania popytem do bilansowania mocy w SEE. Jednocześnie ogranicza się uciążliwość dla klienta. Umożliwia ona kształtowanie obciążeń zgodnie z bieżącym zapotrzebowaniem systemu i przy zachowaniu komfortu użytkowania energii elektrycznej przez odbiorców końcowych. Sterownik FBVR odpowiada za pomiar częstotliwości i zadanie wartości napięcia, jakie powinno być utrzymywane po stronie nn. W projekcie realizowanym w Warszawie wykorzystany będzie transformator SN/nn z PPZ, a automatyka zostanie zainstalowana w stacji SN/nn. Docelowo automatykę będzie można zintegrować z Integrated Volt/Var Control (IVVC) czy też CVR/DVR. FBVR w oparciu o nastawiony algorytm i dane wejściowe będzie zadawać sygnały do urządzenia wykonawczego. Ideę działania zaprezentowano na rysunku. Projekt budowy układów do kształtowania zapotrzebowania na moc i energię elektryczną u odbiorców końcowych w oparciu o rozwiązanie przedstawione w niniejszym artykule cechuje się oryginalnością i innowacyjnością. RWE Stoen Operator zlecił BRSPMSA Mikronika opracowanie i uruchomienie dwóch układów do zarządzania zapotrzebowaniem. Projekt jest pilotażowym wdrożeniem innowacyjnego rozwiązania w zakresie DR. Całość będzie działać automatycznie, kształtując poziom napięcia w sieci nn w zależności od zmierzonej częstotliwości sieciowej. Napięcie regulowane przez FBVR zmienia się w zakresie dopuszczonym przez rozporządzenie systemowe. Do budowy układu FBVR użyte będą sterowniki telemechaniki, transformatorów SN/nn z PPZ, cyfrowe automatyki zabezpieczeniowe. Dodatkowo, w celu zagwarantowania odpowiedniej jakości napięcia, na końcach najdłuższych obwodów zainstalowane zostaną sensory napięcia będą one informowały o warunkach napięciowych na końcu linii nn. Takie podejście umożliwi w razie potrzeby blokowanie dalszego obniżania jego wartości. Nadzór nad całością będzie możliwy dzięki odwzorowaniu w systemie SCADA. Układ będzie realizował algorytm sterowania PPZ transformatora SN/nn w funkcji częstotliwości napięcia zasilającego, według określonej charakterystyki, zgodnie z założeniami metody FBVR. Gdy częstotliwość będzie właściwa, FBVR można docelowo także wykorzystać do utrzymywania optymalnego poziomu napięcia w całej sieci nn zasilanej z danej stacji. Wprowadzanie nowych usług, takich jak redukcja obciążeń odbiorców końcowych, musi być nie tylko wygodne z punktu widzenia możliwości regulacyjnych, ale powinno nieść konkretne rezultaty. Jako najbardziej istotne korzyści dla SEE, płynące z wykorzystania FBVR, należy wymienić: redukcję ilości energii zakupionej przez odbiorców, ograniczenie wolumenu energii i cen na rynku bilansującym, możliwość zmniejszenia zapotrzebowania w przypadku wystąpienia chwilowych przeciążeń elementów sieci, redukcji zapotrzebowania w szczycie obciążenia systemu, wypłaszczenie krzywej zapotrzebowania oraz stworzenie środowiska sprzyjającego integracji mikrosieci. Dzięki wspomnianym zaletom, zaproponowana metoda może być skutecznym środkiem do zwiększenia efektywności SEE jako całości [7]. Projekt pozwoli na praktyczne sprawdzenie zastosowania regulacji obciążeń odbiorców końcowych w ISE z wykorzystaniem FBVR. Dostarczona będzie nowa usługa redukcji obciążenia, która odpowiada aktualnym potrzebom SEE w zakresie bieżącego bilansowania mocy. Docelowo układ będzie mógł być włączony do centralnego systemu zarządzania popytem na moc i energię elektryczną. Po zrealizowaniu projektu prowadzone będą badania nad możliwościami układów i skutecznością regulacji. Dzięki wysokiemu poziomowi innowacyjności, realizowany projekt stanowi istotny wkład RWE Stoen Operator we wdrażanie inteligentnych sieci elektroenergetycznych w Polsce i na świecie. Literatura 1. Bajdecki T. 2015, Realizacja transformatora z energoelektronicznym przełącznikiem zaczepów, Gdańsk, Instytut Energetyki, materiały seminaryjne. 2. EA Energy 2013, Electricity demand as frequency controlled reserve experimental results. EA Energy Analyses report. 3. Machowski J. 2007, Regulacja i stabilność systemu elektroenergetycznego, Warszawa, OWPW. 4. Marzecki J., Pawlicki B. 2014, Częstotliwościowe sterowanie odbiorami w inteligentnych sieciach elektroenergetycznych wdrożenia i propozycje, Przegląd Elektrotechniczny nr Marzecki J., Pawlicki B. 2014, Kształtowanie obciążeń u odbiorców końcowych w oparciu o częstotliwość napięcia zasilającego, Przegląd Elektroechniczny nr Østergaard J. 2011, Power System Balancing by Distributed Energy Resources (DER) and Flexible Demand, Lund, Szwecja. 7. Pawlicki B., Rozprawa doktorska, 2015, Regulacja poziomu napięcia w zadaniu kształtowania zapotrzebowania na moc i energię elektryczną odbiorców końcowych w inteligentnych sieciach elektroenergetycznych, Politechnika Warszawska. 8. RWE Npower PLC 2008, Dynamic demand trial to use fridges, Utility Week. 9. Winkler W., Wiszniewski A. 2004, Automatyka zabezpieczeniowa w systemach elektroenergetycznych, Warszawa, Wydawnictwa Naukowo-Techniczne. kwiecień 2016 ENERGIA elektryczna l 17

18 TECHNIKA I TECHNOLOGIE Obniżenie wskaźników SAIDI i SAIFI Serwisowe linie napowietrzne SN Presja na obniżanie wskaźników SAIDI i SAIFI wymusza na spółkach dystrybucyjnych poszukiwania coraz to nowszych rozwiązań dla polepszenia ciągłości zasilania. Tworzenie rezerwowych lub tymczasowych układów zasilania nabiera ostatnio istotnego znaczenia. Stałe układy zasilania rezerwowego są pracochłonne, kosztowne i mogą mieć zastosowanie dla konkretnych odbiorców lub ich wybranej grupy. JANUSZ JURASZEK Powszechnie stosowanym sposobem na ograniczenie wskaźników SAIDI i SAIFI w tymczasowym zasilaniu jest wykonanie podłączenia w układ zasilania agregatu prądotwórczego. Powszechne stosowanie agregatów prądotwórczych ma szereg ograniczeń oraz jest rozwiązaniem bardzo kosztownym, szczególnie w przypadku wyłączenia większej liczby stacji transformatorowych. W takich przypadkach idealnym rozwiązaniem jest wybudowanie linii tymczasowej, która zapewni odbiorcom dostawę energii elektrycznej. Dotychczasowe rozwiązania techniczne i technologiczne nie dawały możliwości przyjęcia do powszechnego stosowania linii tymczasowych, szczególnie w przypadku konieczności zastosowania napięcia 15 czy 20 kv. Brak profesjonalnych, tanich elementów sprawiał, że budowanie linii tymczasowych było nieuzasadnione, a niejednokrotnie technicznie nie bardzo możliwe. Co istotne, w budowie linii tymczasowych duże znaczenie ma koszt budowy. Przyjmując to jako ważne kryterium, należy w proponowanych rozwiązaniach technicznych zastosować albo tanie jednorazowe produkty, albo produkty dobrej jakości, dające możliwość wielokrotnego użycia. Pojawienie się na rynku nowych produktów, takich jak słupy kompozytowe ECO oraz kable energetyczne FXCEL dały możliwości wypracowania nowych technologii, w tym do budowy linii tymczasowych. Z wielu względów charakter linii tymczasowej najbardziej oddaje linia napowietrzna. Stawiane wymagania dla budowanych linii tymczasowych, takie jak wielokrotność użycia, łatwość i szybkość montażu, niski koszt budowy, dyktują warunki konieczne do spełnienia przez poszczególne jej elementy. Należy pamiętać, że zastosowanie produktów o wymaganej jakości zmniejsza ryzyko wystąpienia zdarzeń niepożądanych. W linii napowietrznej największe znaczenie ma zastosowany słup oraz typ i rodzaj przewodu. Takimi właśnie produktami dla serwisowych napowietrznych linii, które mogą być wielokrotnie wykorzystane, są: kompozytowy słup ECO oraz samonośny kabel energetyczny FXCEL. Nowo produkowana żerdź kompozytowa firmy Energy Composites sp. z o.o. o nazwie,,eco spełnia warunki zastosowania w budowie linii tymczasowych, serwisowych oraz pozwala wypracować technologię budowy takiej linii. Dalszy rozwój produktu spowodował pojawienie się na rynku słupów kompozytowych dzielonych z wprawioną podstawą montażową o nazwie,,ecodp 9,5/2,5. Dla postawienia żerdź montowana jest do kratowej podstawy o wymiarach 1,5 x 1,5 m. Taka podstawa, która jest przytwierdzana do ziemi, będzie stanowić ustój. Podstawa daje możliwość wybudowania linii bez zakopywania do gruntu. Obciążenie podstawy kratowej stanowią typowe belki ustojowe U-85 lub krawężniki betonowe. Dobrze dobrany ustój słupa zapewnia właściwą przeciwwagę dla sił wierzchołkowych, pochodzących od zainstalowanego na nim kabla. Słupy z żerdzi kompozytowych [1, 2] charakteryzują się małą masą (75 kg żerdź ECOdp 9,5/2,5) oraz dużą odpornością na zarysowania i zniszczenie. Dla ułatwienia montażu oraz charakteru wielokrotnego użycia do budowy linii serwisowych zastosowano słupy kompozytowe dzielone, które składa się na miejscu budowy. Rozwiązanie takie ułatwia transport oraz dostawę. Należy zaznaczyć, że typ stosowanych stanowisk słupowych w głównej mierze zależy od warunków terenowo-prawnych, które będą determinować przyjęte rozwiązanie. Podstawowym produktem do budowy napowietrznych linii serwisowych o charakterze tymczasowym jest żerdź kompozytowa dzielona 18 l ENERGIA elektryczna kwiecień 2016 ARTYKUŁ SPONSOROWANY

19 TECHNIKA I TECHNOLOGIE Słup energetyczny serwisowy musi spełniać następujące warunki: 1. Wytrzymałość gruntu pod ustojem będzie równa lub większa od 31,8 kn/m 2 2. Ustój obciążony będzie sześcioma warstwami płyt ustojowych, każda o wymiarze 600x850x60 mm 3. Wymiary zewnętrzne podstawy ustoju wynosić będą około 1500x1500 mm Rys. 2. Złącze kablowe SN [4] Rys. 1. Słup serwisowy dla linii napowietrznej nn i SN [3] o wysokości 9,5 m i wytrzymałości na siły wierzchołkowe wynoszące 2,5 kn (rysunek 1). Podstawowa żerdź ECOdp wystarczy dla postawienia stanowiska przelotowego, natomiast dla zbudowania słupa narożnego, odporowego oraz krańcowego wykorzystywany jest odciąg. W rozwiązaniach producenta proponowany był odciąg z linki keflarowej, jednak ze względu na trwałość można zastosować linkę stalową o średnicy 8 mm z odciągowym izolatorem kompozytowym. Dla odciągu proponuje się dobrać ustój z podobnie obciążonej podstawy kratowej lub ze spiętych taśmą stalową krawężników. Obciążenie podstawy kratowej dla każdego stanowiska wynika z takich parametrów jak długość przęsła oraz naprężenie obliczeniowe kabla samonośnego. Warunki montażu kabla samonośnego lub trasa linii może wymusić konieczność wykonania dla stanowiska większej liczby odciągów, jednak ich dobór, obciążenie, kąt podejścia będą indywidualnie dobierane. Drugim bardzo ważnym elementem napowietrznych tymczasowych linii SN jest rodzaj zastosowanego przewodu. Przewód musi spełniać podstawowe warunki, takie jak: pełną izolację, odpowiednio dużą obciążalność prądową i zwarciową, samonośność, dużą odporność na ścieranie oraz elastyczność. Przewód spełniający te warunki to samonośny kabel o nazwie roboczej,,fxcel o miedzianej żyle roboczej 16 mm 2, żyle powrotnej 10 mm 2 i na napięcie 24 kv. Kompletne rozwiązanie pozwala zbudować napowietrzną linię serwisową na napięcie pracy do 20 kv. Dla spełnienia warunku wielokrotnego użycia kabel z zamontowanymi głowicami nawinięty jest na bębnie kablowym, umożliwiającym przechowywanie, transport i montaż. Na bębnie mogą znajdować się odcinki o długości od 15 do 800 m z zamontowanymi głowicami napowietrznymi lub konektorowymi, w zależności od stosowanego wariantu. Poprzez zabudowę odpowiednich głowic kablowych odcinki kabla można łączyć ze sobą, tworząc potrzebny odcinek samonośnej napowietrznej linii kablowej. Połączenie odcinków kabla odbywa się w zaprojektowanej do tego celu obudowie typu OITEA-2-CPI-S. Jest ona wyposażona w trzy złącza dwugniazdowe (rysunek 1). Bardzo ważnymi parametrami użytkowym linii serwisowej SN są parametry przesyłowe. Obciążalność prądowa oraz zwarciowa zaprojektowanej linii serwisowej SN określa możliwości zasilania i budowania rezerwowych układów sieci elektroenergetycznej. Wytrzymałość zwarciowa jednosekundowa kabla FXCEL 3*16/10 24 kv dla żyły roboczej wynosi 3 ka, a dla żyły powrotnej 2 ka. Parametry obciążenia prądowego serwisowej linii napowietrznej SN, jakie podaje dostawca, przedstawia tabela 1. Opracowana technologia budowy linii oraz jakość produktów pozwala na wielokrotne budowanie linii serwisowej i to w różnych, odległych miejscach. Potwierdzenie w praktyce przyjętych rozwiązań dało podstawy firmie Energy Composites do opracowania zasad wynajmu owej linii, m.in. dla spółek dystrybucyjnych i firm budowlanych. Rozwiązanie takie może być szczególnie korzystne w przypadku jednorazowego wykorzystania. W podjęciu decyzji przez służby spółek dystrybucyjnych, obok parametru kosztowego, pomocne jest wyliczenie wielkości obniżonego wskaźnika SAIDI i SAIFI przy zastosowaniu tymczasowej linii napowietrznej SN w układzie elektroenergetycznym. ARTYKUŁ SPONSOROWANY kwiecień 2016 ENERGIA elektryczna l 19

20 TECHNIKA I TECHNOLOGIE Budowę serwisowej linii napowietrznej SN muszą poprzedzać prace projektowe oraz prace w terenie. Podstawowym zadaniem jest określenie układu zasilania oraz miejsc połączenia linii serwisowej z istniejącą siecią elektroenergetyczną, rozmieszczenie stanowisk słupowych, identyfikację przeszkód i obiektów wymagających zastosowania wyższego stopnia obostrzenia. W obliczeniach technicznych należy wyliczyć siły działające na poszczególne słupy oraz dobrać ustoje. W poszczególnych przęsłach linii serwisowej trzeba wyliczyć, w oparciu o rzędne terenu, odległość kabla samonośnego od ziemi lub krzyżowanych obiektów. Jeżeli chodzi o wymogi Prawa budowlanego (Pb), to Tabela 1. Dopuszczalne obciążenie prądowe linii serwisowej SN [4] korzystamy z zapisów art. 29 ust.1 pkt12 oraz art. 30 ust.1 pkt1 Pb o zgłoszeniu robót budowlanych. Prace monterskie w terenie zaczynamy od wytyczenia miejsc ustawienia stanowisk słupowych, przygotowujemy podłoże i montujemy gotowe stanowiska słupowe. Montaż kabla na poszczególnych stanowiskach słupowych może odbywać się na dwa sposoby: przy użyciu linki wstępnej lub przy wstępnym rozwinięciu kabla na ziemi i późniejszym podwieszeniu go na słupach. W całym procesie rozciągania i zwijania kabla samonośnego bardzo ważne jest zadbanie o powłokę kabla. Ponieważ odcinki kabla posiadają już zamontowane głowice, dlatego podwieszanie go wiąże się z wyjściem na każde stanowisko słupowe. Właściwe, końcowe naprężanie kabla samonośnego odbywa się po określeniu naprężenia obliczeniowego, temperatury kabla (otoczenia) i rozpiętości (długości) przęseł. Dane niezbędne do montażu kabla samonośnego przedstawiono w tabeli 2. Po wykonaniu montażu mechanicznego można wykonać montaż elektryczny całego kabla samonośnego. Właściwie dobrane elementy linii, dobrze wykonane połączenia elektryczne (potwierdzone wynikami pomiarów elektrycznych) oraz prawidłowe dobranie stanowisk słupowych gwarantują poprawną pracę napowietrznej linii serwisowej w wykonaniu tymczasowym, co jest podstawą do jej uruchomienia i właściwego działania. Literatura 1. Janusz Juraszek, Słupy kompozytowe w podbudowie napowietrznych linii elektroenergetycznych,,,śląskie Wiadomości Elektryczne 5/2015 r. 2. Janusz Juraszek, Słupy kompozytowe podbudowa napowietrznych linii elektroenergetycznych, Energia Elektryczna 4/2015 r. 3. Materiały techniczne i karty katalogowe firmy Energy Composites sp. z o.o. 4. Materiały techniczne i karty katalogowe firmy ENSTO POL sp. z o.o. Tabela 2. Tabela zwisów i naprężeń kabla FXCEL 3*16/10 24kV [4] 20 l ENERGIA elektryczna kwiecień 2016 ARTYKUŁ SPONSOROWANY

21 TECHNIKA I TECHNOLOGIE Stalowe słupy pełnościenne w elektroenergetycznych liniach napowietrznych (1) Przegląd rozwiązań Słupami nazywa się zwykle smukłe, prętowe konstrukcje inżynierskie, zabudowane w konstrukcji lub wolnostojące, usytuowane swą osią najczęściej pionowo. Słupy przenoszą zarówno obciążenia pionowe wywołujące ich ściskanie, jak i obciążenia poziome wywołujące ich ścinanie i zginanie, a czasem również skręcanie. Słupy o różnej konstrukcji, schematach i budowie, a także różnych rozwiązaniach materiałowych stosowane są powszechnie jako konstrukcje wsporcze napowietrznych linii elektroenergetycznych. SŁAWOMIR LABOCHA Wyższa Szkoła Techniczna w Katowicach W praktyce można spotkać się ze słupami: drewnianymi, betonowymi, możliwymi do wykonania w różnych odmianach (np. żelbetowymi, tj. betonowymi zbrojonymi tradycyjnymi wkładkami stalowymi czy sprężonymi, tj. betonowymi, których podstawowym czynnikiem nośnym są siły wstępnego sprężenia wprowadzane różnymi metodami, najczęściej za pośrednictwem wkładek ze stali wysokiej wytrzymałości, w tym między innymi tzw. żerdziami wirowanymi), stalowymi, kompozytowymi. W przypadku konstrukcji wsporczych napowietrznych linii elektroenergetycznych, zwłaszcza średniego i wysokiego napięcia, dominujące są obecnie w praktyce słupy stalowe. Wśród słupów stalowych intersującymi cechami z punktu widzenia inżynierskiego charakteryzują się słupy powłokowe, jako pewna forma odmiany słupów pełnościennych. Te ustroje są przedmiotem głównego zainteresowania niniejszego artykułu. Rys. 1. Przekroje poprzeczne słupów pełnościennych: a), c) otwarte, b), d), e) zamknięte a) b) Klasyfikacja słupów stalowych Wśród stalowych słupów rozróżnia się słupy o przekroju pełnościennym oraz złożonym. Słupy pełnościenne projektuje się o przekroju poprzecznym otwartym lub zamkniętym (rysunek 1). Słupy złożone projektuje się jako wielogałęziowe połączone skratowaniem czy przewiązkami (rysunek 2a) lub jako formy całkowicie kratowe (rysunek 2b). Trzony słupów projektuje się o stałym przekroju poprzecznym na długości (pryzmatyczne) lub o zmiennym przekroju poprzecznym na długości skokowo albo monotonicznie (zbieżne). W przypadku słupów wolnostojących, tzw. wspornikowych, stosowanych w energetyce i trakcji tramwajowej lub trolejbusowej (rzadziej kolejowej) zbieżność dostosowywana jest do przebiegu sił Artykuł stanowi pierwszą część referatu zaprezentowanego na VI Konferencji Elektroenergetyczne linie napowietrzne, zorganizowanej przez PTPiREE w październiku 2015 r. w Wiśle. W wydaniu majowym,,ee opublikujemy przegląd wybranych realizacji omawianych w artykule rozwiązań. Rys. 2. Słupy złożone: a) wielogałęziowe przekroje poprzeczne, b) kratowe widok wewnętrznych, tj. słup kształtowany jest wytrzymałościowo. W efekcie czego stosuje się słupy o przekrojach poprzecznych o największej sztywności i nośności u podstawy, a najmniejszej w głowicy. Na rysunku 3 pokazano sylwetki słupów pełnościennych o zmiennej sztywności. W przypadku słupów trakcyjnych najczęściej stosuje się rozwiązanie przedstawione na rysunku 3a. Słup wykonywany jest z sekcji z rur o odcinkowo stałych przekrojach poprzecznych. Z reguły wykorzystywane są standardowe przekroje rurowe okrągłe łączone na wpust za pomocą pierścieni, klinów i spoin otworowych lub spoin kwiecień 2016 ENERGIA elektryczna l 21

22 TECHNIKA I TECHNOLOGIE a) b) c) 5 5 Rys. 4. Przykładowy schemat budowy typowego powłokowego słupa energetycznego: 1 podstawa z zakotwieniem, 2 wielokątny trzon, 3 gniazdo, 4 poprzecznik, 5 głowica Rys. 3. Schematy wspornikowych sylwetek słupów pełnościennych: a) skokowo-zmienne, b) monotonicznie-zbieżne, c) skokowo-zbieżne czołowych układanych na końcach specjalnie kształtowanych zagięć krawędzi rur. W wyjątkowych przypadkach można stosować styki doczołowe skręcane na blachy kołnierzowe. Stosowane grubości ścianek rur w tych słupach z reguły są znaczne i słupy tego typu obliczane są jako ustroje prętowe, bez uwzględnienia efektów niestateczności lokalnej. Na rysunku 3b przedstawiono słup jednotrzonowy o monotonicznie zmiennej sztywności. Konstrukcja składa się z płaszcza z blachy o stałej grubości i zbieżnej średnicy. Z reguły przekroje poprzeczne kształtowane są jako wielokątne. Słupy tego typu stosowane są jako konstrukcje wsporcze trakcji tramwajowej czy trolejbusowej, ale szersze zastosowanie znalazły np. w Niemczech jako podpory sieci elektroenergetycznej niskiego i średniego napięcia. Powszechnym rozwiązaniem jest w tym wypadku kotwienie tych słupów bezpośrednio w podłożu gruntowym, stosując płyty oporowe i dodatkowo specjalne opaski stalowe pełniące funkcje związane z ochroną antykorozyjną słupów. Słupy pełniące rolę konstrukcji wsporczych sieci elektroenergetycznych średnich i w szczególności wysokich napięć kształtowane są jako segmentowe zbieżne o skokowej zmianie grubości sekcji trzonów (rysunek 3a). Najbardziej rozpowszechnione są wielokątne przekroje poprzeczne, ale bywają również stosowane przekroje kołowe. Z reguły łączenie segmentów wykonywane jest jako zaciskowe, rzadziej jako skręcane doczołowo na blachy kołnierzowe. W przypadku słupów o przekroju kołowym wykonywane są wyłącznie połączenia spawane lub śrubowe na blachy kołnierzowe. Prowadzone są jednak na świecie szeroko zakrojone badania w zakresie połączeń sekcji o przekroju rurowym jako śrubowe zakładkowe wprost na trzonach czy jako adhezyjne ze specjalnymi wypełnieniami żywicami lub odpowiednio dobranymi mieszankami na bazie cementów. Charakterystyka słupów pełnościennych powłokowych Spośród słupów pełnościennych o przekroju zamkniętym można wyróżnić grupę będącą głównym przedmiotem niniejszego artykułu, nazywanych tutaj słupami powłokowymi, których cechą znamienną jest wysoce efektywna i ekonomiczna konstrukcja charakteryzująca się bardzo małymi grubościami płaszczy trzonów (patrz: schemat 3c). Cienkościenność płaszczy (duży stosunek średnicy trzonu do jego grubości) okupiona jest większym nakładem pracy projektantów, gdyż smukłe ścianki słupa Rys. 5. Kształtowanie przekroju rurowego wielokątnego na prasie [5] narażone są na utratę stateczności i należy uwzględnić w projektowaniu słupów dodatkowe efekty zachowania typu powłokowego, skąd można przyporządkować im taką nazwę. Ogromnego znaczenia nabierają wtedy również zagadnienia obliczania i konstrukcyjnego kształtowania węzłów, połączeń oraz gniazd, a nawet dobór właściwych technik montażu. Generalnie w słupie stalowym pełnościennym (powłokowym) można wyróżnić trzy zasadnicze elementy (rysunek 4): podstawę, tj. dolną część konstrukcji słupa, pozwalającą na mocowanie do fundamentu; trzon słupa, tj. zasadniczy środkowy odcinek słupa; głowicę słupa, tj. górną część konstrukcji słupa, pozwalającą na mocowanie wyższej części konstrukcji, poprzeczników, rygli (w przypadku słupów w ustrojach ramowych, tzw. bramkach) lub stanowiącą tylko zwieńczenie słupa. Trzony słupów powłokowych, w zależności od wymogów architektonicznych i wytrzymałościowych, mogą być o przekrojach poprzecznych jako kołowe lub wielokątne, z reguły od 6 do 24 boków. Cechą znamienną współczesnych słupów powłokowych, decydującą o ich coraz szerszym zastosowaniu (poza energetyką i trakcją stosowane są również bardzo powszechnie w oświetleniu) jest kształtowanie przekroju poprzecznego z blach na prasach, tj. w technologii na zimno. Podstawowa wiedzy o technologii wykonania słupów powłokowych, która ma konsekwencje zarówno statyczno-wytrzymałościowe, jak i technologiczne, jest niezbędna nie tylko projektantom, ale również służbom utrzymania czy nadzoru linii. Najbardziej efektywną techniką jest uzyskanie przekroju rurowego wielokątnego (rysunek 5), chociaż przy odpowiedniej 22 l ENERGIA elektryczna kwiecień 2016

23 TECHNIKA I TECHNOLOGIE Rys. 6. Automatyczne spawanie trzonu wielokątnego szwem podłużnym [5] Rys. 8. Styki zaciskowe segmentów trzonu słupa powłokowego [5] Rys. 7. Połączenie łupek trzonu na śruby w styku podłużnym [5] liczbie zagięć możliwe jest wytworzenie również przekroju rurowego kołowego. Na rysunku 6 pokazano typową technologię kształtowania trzonów słupów powłokowych. Z wyjątkiem słupów o małych średnicach, które można wykonywać z pojedynczej łupki z jedną spoiną podłużną, trzony zazwyczaj wykonywane są z dwóch, trzech lub czterech spawanych podłużnie łupek. W przypadku szczególnie dużych gabarytów połączenie między łupkami projektowane jest jako skręcane (rysunek 7). Słupy do wysokości ok. 13 m wykonywane są w postaci jednego segmentu. W przypadku wyższych konstrukcji konieczne jest stosowanie wielu segmentów na długości trzonu słupa. Połączenia między segmentami, w przypadku najpopularniejszych i najefektywniejszych przekrojów poprzecznych wielokątnych, z reguły wykonywane są jako zaciskane, nie wymagające żadnych łączników (rysunek 8). Istotnym elementem w tego typu połączeniach jest jednak właściwe określenie stosownej siły zacisku celem uzyskania wymaganej jego długości. Stosuje się również klasyczne styki skręcane doczołowe (rysunek 9). Projektowanie energetycznych konstrukcji wsporczych powinno obecnie odbywać się w zgodzie z eurokodami (norm serii PN-EN 1993) i normami desygnowanymi dla linii napowietrznych, tj. [1] i [2]. W najbliższym czasie opracowania projektowe będą musiały spełniać wymagania zaktualizowane zgodnie z [3] i [4]. Zasady sprawdzania nośności słupów pełnościennych podano w załączniku K [1, 3] oraz uzupełniono w zaleceniach ujętych w [4]. Należy jednak zaznaczyć, że wytyczne normowe zasadniczo odnoszą się wyłącznie do słupów wolnostojących, jak również nie dają żadnych wskazówek odnośnie do obliczania i kształtowania węzłów. Zagadnienia nośności węzłów i połączeń słupów powłokowych, w tym dobór właściwych Rys. 9. Połączenia skręcane segmentów słupów powłokowych [8] usztywnień w gniazdach, powinny być przedmiotem uważnej analizy statycznej. Z powodu braków wytycznych normowych oraz prostych i jednoznacznych zaleceń w literaturze technicznej najskuteczniejszą w tej chwili metodą wydaje się zastosowanie sprawdzonych komercyjnych programów MES. Bibliografia 1. PN-EN :2005/A1:2010 Elektroenergetyczne linie napowietrzne prądu przemiennego powyżej 45 kv Część 1: Wymagania ogólne Specyfikacje wspólne 2. PN-EN :2010 Elektroenergetyczne linie napowietrzne prądu przemiennego powyżej 45 kv Część 3: Zbiór normatywnych warunków krajowych 3. PN-EN :2013 Elektroenergetyczne linie napowietrzne prądu przemiennego powyżej 1 kv Część 1: Wymagania ogólne Specyfikacje wspólne 4. PN-EN :xxxx Elektroenergetyczne linie napowietrzne prądu przemiennego powyżej 1 kv Część 2: Zbiór normatywnych warunków krajowych 5. Materiały archiwalne EuropolesKromiss, Częstochowa, ul. Legionów _TEN_Wintrack_brochure_EN_1_tcm Рощин А.В: Новые технологии в строительстве ЛЭП и научно-технический прогресс. Третья Международная конференция МГС, Николаевка, Крым Jonsson R., Thorsteins E., Ivanitskaya I.: Опоры, используемые в зонах схождения лавин, для ВЛ 420 кв в Исландии. Третья Международная конференция МГС, Николаевка, Крым 2008 kwiecień 2016 ENERGIA elektryczna l 23

24 TECHNIKA I TECHNOLOGIE TWÓJ PARTNER W OŚWIETLENIU OŚWIETLENIE TO DOPIERO POCZĄTEK NOWYCH MOŻLIWOŚCI Oświetlenie + Sterowanie Internet Monitoring Głośnik Stacja ładująca pojazdy elektryczne 24 l ENERGIA elektryczna kwiecień

25 TECHNIKA I TECHNOLOGIE Problematyka projektowania instalacji oświetleniowych wyposażonych w inteligentne systemy sterowania Zyskujące coraz większą popularność w oświetleniu zewnętrznym oprawy LED charakteryzują się wysokimi parametrami elektrycznymi i użytkowymi, które są często pomijane w rozważaniach dotyczących głównie możliwych do uzyskania oszczędności w zużyciu energii elektrycznej. Dzięki zastosowaniu najnowocześniejszych technologii w dziedzinie projektowania opraw oświetleniowych są to wysoce wydajne układy umożliwiające m.in. szeroki zakres redukcji strumienia świetlnego przy zachowaniu stosunkowo wysokiego współczynnika mocy oraz dobrych parametrów fotometrycznych. MARCIN GRZANKA specjalista ds. telemanagementu w firmie Schréder Polska W przeciwieństwie do tradycyjnych źródeł światła (np. sodowych) reakcja na sygnał sterujący następuje praktycznie natychmiastowo, co w połączeniu z nowoczesnymi systemami sterowania, które umożliwiają m.in. pełną automatyzację działania instalacji oświetleniowej oraz jej obsługę i konfigurację przez Internet powoduje, że projektanci i inwestorzy otrzymują możliwość tworzenia Rys. 1. Krzywe redukcji w systemie OWLET dla danej grupy sterowania ARTYKUŁ SPONSOROWANY instalacji oświetleniowych dokładnie szytych na miarę potrzeb danej przestrzeni i jej użytkowników. Łatwość sterowania oświetleniem przy wykorzystaniu nowoczesnych opraw i systemów oraz możliwość podłączenia do instalacji czujników (np. ruchu) powoduje, że coraz większą popularność zdobywają instalacje oświetlenia nadążnego, w których użytkownik porusza się w fali zwiększonego strumienia świetlnego, podczas gdy strefy, gdzie nie wykryto niczyjej obecności pozostają w stanie zmniejszonego poboru energii. Nieustanny rozwój technologii spowodował, że oświetlenie już dawno wykroczyło poza swoje podstawowe zadanie zapewnienia bezpieczeństwa i komfortu użytkownikom przestrzeni publicznych. Wychodząc naprzeciw oczekiwaniom swoich klientów firmy produkujące sprzęt oświetleniowy tworzą systemy sterowania, dzięki którym kwiecień 2016 ENERGIA elektryczna l 25

26 TECHNIKA I TECHNOLOGIE możliwe stało się pozyskiwanie maksymalnych oszczędności energii oraz kreowanie nowoczesnych, interaktywnych instalacji oświetleniowych płynnie przenikających we wciąż przyspieszający rytm życia miasta. Przykładem takiego rozwiązania z uwagi na wysoką funkcjonalność i popularność na polskim rynku może być system Owlet firmy Schréder. Zaawansowane systemy telemanagementu służą do monitorowania, kontroli i zarządzania całymi instalacjami oświetleniowymi. Są w pełni skalowalne, dzięki czemu możliwym stało się oszczędzanie energii elektrycznej, zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych, zwiększenie niezawodności oświetlenia i obniżenia kosztów jego utrzymania nawet dla dużych miast. Użytkownik systemu ma jednocześnie możliwość sterowania i odczytu parametrów z dokładnością nawet do pojedynczej oprawy oświetleniowej. Dzięki wykorzystywaniu transmisji bezprzewodowej (ZigBee 2,4 GHz) sterowanie jest w pełni niezależne od topologii i stanu sieci zasilającej, co ma kluczowe znaczenie w szczególności przy modernizacji starych instalacji oświetleniowych, ale również ułatwia projektowanie nowych. Czujniki ruchu Przy tworzeniu inteligentnej instalacji oświetlenia nadążnego kluczowym krokiem jest dobór odpowiednich czujników, których dostępny obecnie na rynku wybór może przytłoczyć. Z racji zasady działania tego typu instalacji w znakomitej większości parametrem, na który chcemy reagować jest ruch świadczący o obecności użytkownika (osoby lub pojazdu). W związku z tym najczęściej stosowanym rozwiązaniem są różnorodne czujniki ruchu i to one stanowić będą w głównej mierze dalsza tematyką artykułu. Niemniej, dzięki wykorzystaniu w systemie Owlet otwartych technologii komunikacyjnych i sposobów przesyłania sygnału, nic nie stoi na przeszkodzie, aby zastosować dowolny inny czujnik. W 2013 roku akredytowane laboratorium badawcze firmy Schréder R-tech znajdujące się w Liége w Belgii przeprowadziło szereg testów mających na celu analizę istniejących rozwiązań w kategorii czujników ruchu w celu wyboru optymalnej grupy urządzeń do zastosowań przy projektach oświetlenia Rys. 2. Matryca przypisująca czujnik do oprawy w systemie Owlet Ełk, ul. Zamkowa zewnętrznego. Stosując podział na grupy, w zależności od zasady działania, zbadano: pasywne czujniki podczerwieni (PIR), czujniki radarowe, czujniki na strumień podczerwieni (barierowe), czujniki ultradźwiękowe, czujniki wideo, pętle indukcyjne. Tworzenie oświetlenia nadążnego Mając wybrany na podstawie obliczeń fotometrycznych określony typ oprawy LED oraz inteligentny system sterowania wraz z dobranymi odpowiednimi czujnikami ruchu i ich lokalizacjami, można rozpocząć tworzenie inteligentnej instalacji oświetlenia nadążnego. Warto zwrócić uwagę na fakt, że systemy bezprzewodowe, takie jak Owlet firmy Schréder, umożliwiają zamontowanie czujnika w dowolnym miejscu instalacji oświetleniowej. Czujnik może być podłączony do dowolnej oprawy lub bezpośrednio do sterownika, jeśli jego optymalna lokalizacja znajduje się tam, gdzie akurat nie ma opraw. Jeden czujnik może sterować dowolnymi oprawami działającymi w tej samej sieci bezprzewodowej, dzięki czemu użytkownik zyskuje możliwość optymalnego zaprogramowania działania instalacji, tak aby oświetlenie było możliwie oszczędne, a jednocześnie bezpieczne i komfortowe. System Owlet umożliwia podział opraw na grupy sterowania, a następnie zdefiniowanie dla każdej grupy dwóch krzywych redukcji mocy: krzywej akcji i czuwania. Krzywa akcji określa działanie instalacji, gdy czujnik zostaje aktywowany. Krzywa czuwania odpowiada za działanie oświetlenia, gdy nie wykrywany jest ruch czyli de facto nie ma dla kogo świecić. Następnie, w prosty sposób korzystając z gotowej matrycy definiujemy, która oprawa ma reagować na sygnał z danego czujnika. Instalacje oświetlenia nadążnego są symbolem oświetlenia zewnętrznego godnym XXI wieku. Wykorzystują najnowsze zdobycze technologii i automatycznie optymalizują instalację pod kątem zużycia energii elektrycznej, zapewniając jednocześnie wysoki komfort i bezpieczeństwo użytkownikom. Przy tworzeniu tego typu instalacji należy być świadomym wad i zalet stosowanych rozwiązań. Wybierać produkty umożliwiające dalszą rozbudowę instalacji. Za zmianami technologicznymi powinny jednak iść również zmiany w dokumentach regulujących projektowanie oświetlenia zewnętrznego. Obowiązująca norma nie definiuje jednoznacznie, w jaki sposób można redukować strumień świetlny instalacji oświetleniowej, np. w sytuacji, gdy nie znajduje się tam żaden użytkownik. 26 l ENERGIA elektryczna kwiecień 2016 ARTYKUŁ SPONSOROWANY

27 TECHNIKA I TECHNOLOGIE kwiecień 2016 ENERGIA elektryczna l 27

28 WYDARZENIA Wydarzenia w branży Zdjęcie: Wikimedia Commons Rozwój energetyki jądrowej Jak czytamy w serwisie biznesalert.pl, Polska otrzymała z Unii Europejskiej środki finansowe na rozwój energetyki jądrowej. Trzy rodzime instytucje naukowe Narodowe Centrum Badań Jądrowych, Instytut Podstawowych Problemów Fizyki PAN oraz Instytut Fizyki, Plazmy i Laserowej Mikrosyntezy im. Sylwestra Kalickiego pozyskały łącznie 2,8 mln euro na projekty związane z rozwojem energetyki jądrowej w rejonie bałtyckim i wyszehradzkim. Fundusze pochodzą z programu badawczo-szkoleniowego Euratom, który jest z kolei elementem programu finansowania badań i innowacji Horyzont Polskie instytucje naukowe angażują się mocno w projekty finansowane w ramach programu Euratom, mimo że jeszcze nie mamy w Polsce działających elektrowni jądrowych. Biorąc pod uwagę, W 2015 r. zdolności produkcyjne elektrowni atomowych w UE wynosiły 121 GW że nie są to duże projekty badawczo- -innowacyjne, a raczej akcje koordynujące i wspierające, poziom uzyskanego finansowania dla Polski jest przyzwoity mówi Aneta Maszewska, ekspert ds. programu Euratom w Krajowym Punkcie Kontaktowym dla Programu Horyzont kwietnia zorganizowano spotkanie naukowców z przedstawicielami biznesu w celu nawiązania współpracy przy realizacji projektów. Z kolei, jak informuje PAP, na początku kwietnia w Brukseli Komisja Europejska (KE) zaprezentowała raport, z którego wynika, że do 2030 r. państwa UE będą musiały przeznaczyć od 152 do 207 mld euro na energetykę jądrową, by utrzymać moce produkcyjne na obecnym poziomie. Jak podano w opracowaniu, bez nowych inwestycji w ciągu 25 lat energia jądrowa zniknęłaby z miksu energetycznego. Aby atom mógł zapewnić około jednej trzeciej zapotrzebowania na energię elektryczną w państwach UE, już teraz konieczne są inwestycje, które przedłużyłby żywotność istniejących reaktorów, głosi raport. Dane KE wskazują, że w 2015 r. zdolności produkcyjne elektrowni atomowych w UE wynosiły 121 GW, a w 2025 r. spadną poniżej 100 GW i utrzymywać się będą na tym poziomie do 2050 r. Do tego czasu przewidywane inwestycje wyniosą od 336 do 439 mld euro. Nowe reaktory w 2050 roku dostarczą 80 GW w UE. Największe inwestycje mają dotyczyć Francji i Wielkiej Brytanii. Raport uwzględnia też plany budowy elektrowni jądrowej w naszym kraju. Elektroniczne biuro obsługi w Enei Jak podała Enea w komunikacie prasowym, ok. 2,5 mln klientów firmy może już korzystać z elektronicznego biura obsługi klienta (e-bok). Stało się to możliwe dzięki wdrożeniu nowego systemu informatycznego. Za pośrednictwem elektronicznego biura obsługi można przez Internet m.in. sprawdzać bieżący stan faktur, salda i terminy płatności, opłacać faktury, składać reklamacje i zapytania, a także sprawdzić zużycie energii i historię płatności. Klienci będą też mogli wybrać elektroniczną fakturę w miejsce papierowego dokumentu, który przychodzi tradycyjną pocztą, oraz aktualizować swoje dane kontaktowe. Komunikat informuje, że rozwiązanie przeznaczone jest zarówno dla gospodarstw domowych, jak i firm. Wdrożenie nowego systemu informatycznego przebiegało etapami. Jako pierwszych zmianami w obsłudze objęto mieszkańców Szczecińskiego, później Bydgoskiego, Gorzowskiego, Zielonogórskiego i Poznańskiego. Do e-bok-a Enei można rejestrować się i logować na stronie: Opracowała: Małgorzata Władczyk 28 l ENERGIA elektryczna kwiecień 2016

29 EXPOPOWER w ramach Energy Future Week WYDARZENIA Czołowe targi innowacji w energetyce Tegoroczne EXPOPOWER, które będą mieć miejsce w Poznaniu w dniach maja b.r. w sposób szczególny poświęcone są rozwojowi w energetyce. Odbywać się będą w ramach cyklu wydarzeń targowo- -konferencyjnych Energy Future Week. Do udziału w nich zaproszono liderów branży z Polski i zagranicy, cenionych ekspertów, naukowców i doświadczonych przedsiębiorców. Szykuje się inspirująca wymiana doświadczeń! Międzynarodowe Targi Energetyki EXPOPOWER to jedno z najważniejszych w Polsce wydarzeń, od lat gromadzące w Poznaniu branżę energetyczną. Zakres ekspozycji obejmuje prezentację oferty firm z sektora dystrybucji, przesyłu, wytwarzania i handlu energią. Targi kontaktów i biznesu W targach uczestniczą wystawcy z Polski i wielu krajów świata. W ubiegłorocznej edycji EXPOPOWER i równolegle odbywających się targów GREENPOWER wzięło udział ponad 200 firm, prezentując nowe trendy rynkowe, technologie i rozwiązania z zakresu efektywności energetycznej. Uzupełnieniem ekspozycji były liczne konferencje branżowe oraz kongres Energia.21, który przyciągnął do stolicy Wielkopolski setki profesjonalistów z dziedziny energetyki. Myślę, że tendencja, aby łączyć targi EXPOPOWER z konferencjami i wystąpieniami specjalnymi to dobry kierunek mówi Wiesław Gil z firmy Mikronika. To dobra okazja do spotkań z klientami, rozmów biznesowych, a nie tylko kurtuazyjnych. Wystawcy od lat uczestniczący w poznańskiej imprezie doceniają jej potencjał. Na targach Expopower spotykamy całą energetykę, branżę pracującą przy energetyce, a także w nauce i szkolnictwie, która określa nam kierunki rozwoju. Uważamy, że warto tu być podkreśla Andrzej Grzybek, prezes zarządu ZPUE. To jedne z najistotniejszych targów na rynku polskim. Stąd nasza obecność od lat w Poznaniu. Innowacje, które inspirują branżę Targi EXPOPOWER umożliwiają kontakt z tysiącami klientów, którzy przyjeżdżają do Poznania w poszukiwaniu rynkowych nowości oraz osobistego kontaktu. EXPOPOWER to wydarzenie, podczas którego możemy bezpośrednio spotkać się z klientami i zaprezentować nasze innowacyjne rozwiązania. Dzięki tym targom mamy kontakt z klientami z całej Polski podkreśla Krzysztof Pałgan, dyrektor handlowy ABB. Oceniam je bardzo pozytywnie. Innowacje w branży energetycznej są niezwykle istotne i stanowią napęd dla biznesu. Potwierdza to rosnąca liczba zgłoszeń na tegoroczną edycję EXPOPOWER. Wśród wielu firm, które zadeklarowały już swój udział, warto zaznaczyć takich liderów jak: ABB, Elektrobudowa, ZPUE, Jean Mueller, Efen, Nexas Power Accessories Poland, Elektromontaż Poznań, Mikronika, Agmar, Eti Polam i Zircon Poland. Energy Future Week międzynarodowo o energetyce EXPOPOWER w tym roku odbywa się w ramach cyklu wydarzeń targowo-konferencyjnych dla branży energetycznej pod nazwą Energy Future Week (Poznań, 9-13 maja 2016 r.). Energy Future Week obejmuje, oprócz wspomnianych targów EXPOPOWER, także wystawę InnoPower wraz z ERRA Regulatory Innovation Day, Międzynarodowy Kongres Naukowo-Przemysłowy Energia.21, międzynarodową konferencję Gasreg.21 oraz Międzynarodowe Targi Energii Odnawialnej GREENPOWER. Celem Energy Future Week jest szersze otwarcie się na problemy nowoczesnej energetyki, gazownictwa, ciepłownictwa, paliw ciekłych i odnawialnych źródeł energii, wyznaczanie trendów dla energetyki Europy Środkowowschodniej, wymiana międzynarodowych doświadczeń i inspirowanie krajowego sektora do rozwoju. Do udziału w Energy Future Week zaproszono światowej klasy praktyków, ekspertów i naukowców, a także krajowe oraz zagraniczne koncerny energetyczne, administrację centralną i samorządową, uczelnie wyższe, jednostki badawczo-rozwojowe, producentów urządzeń i technologii energetycznych oraz dystrybutorów. Więcej na oraz Udział w targach EXPOPOWER dla profesjonalistów z branży jest bezpłatny rejestracja i pobranie bezpłatnego biletu na kwiecień 2016 ENERGIA elektryczna l 29

30 FELIETON Widziane z Wiejskiej Setka Lubię czasem popisać. Felietony zwłaszcza. Oby nie za często. Raz na miesiąc wystarczy. Problem tylko w tym, aby mieć o czym. Na szczęście na styku polityki i energetyki nietrudno znaleźć tematy warte podjęcia. Zacząłem od artykułów na temat poszanowania energii. Publikowałem je w Rzeczypospolitej na początku lat dziewięćdziesiątych. Zamieszczałem też felietony w różnych czasopismach. Jednym regularnie i kilku sporadycznie. W końcu stworzyłem dwumiesięcznik Wokół Energetyki. Przez 7 lat wyżywałem się jako redaktor naczelny. Niestety ze względów finansowych zaprzestano jego wydawania. Poczułem pewien niedosyt. Wówczas przyszła propozycja z Energii Elektrycznej. Ani się spostrzegłem, a to już mój setny felieton. Wydawca pozostawia mi wolną rękę co do podejmowanej problematyki. Redakcja nie ingeruje w teksty. Frajdę sprawiają mi okazjonalne kontakty z garstką zaprzysięgłych Czytelników. Cieszę się, że jak dotąd ich nie zanudziłem. Uwielbiam krótkie zdania. Aczkolwiek raz popełniłem jedno, na tyle długie, że wystarczyło za cały felieton. Tytuł Bełkot oddaje istotę zagadnienia. Najkrótszy tytuł 1/3 związany był z najdłuższą polemiką z korektą, którą skądinąd niezmiernie szanuję. Sugerowała ona Jedna trzecia. Nie odpuściłem. Bawi mnie także słowotwórstwo. Próżno szukać gdzie indziej takich wyrazów jak: felietonowanie, konferencjalizm, przebarwy, chorość. Energetyka powinna funkcjonować ponad podziałami politycznymi. Tę filozofię staram się zaszczepiać posłom i senatorom. Żadne ustawy nie zmienią praw fizyki. Termodynamika wyklucza stworzenie perpetuum mobile. Rozwiązywanie wielu problemów wymaga porozumienia. Ważne, aby kolejne rządy nie odkręcały decyzji podjętych przez poprzednie. Zbędne koszty ponosimy wszyscy. Wbrew pozorom, w nieformalnych rozmowach, w miarę łatwo osiągnąć konsensus. Polityka rządzi się jednakże swoimi prawami. W świetle reflektorów,»» Energetyka powinna funkcjonować ponad podziałami politycznymi. Tę filozofię staram się zaszczepiać posłom i senatorom. Żadne ustawy nie zmienią praw fizyki. Termodynamika wyklucza stworzenie perpetuum mobile. Rozwiązywanie wielu problemów wymaga porozumienia. Ważne, aby kolejne rządy nie odkręcały decyzji podjętych przez poprzednie. w obecności kamer i mikrofonów, rządzący i opozycja nieprzypadkowo wchodzą w spory. Publiczność trzeba chwytać za serce. Liczą się tylko emocje. Racjonalne argumenty nie mają znaczenia. Taka jest prawda. Niestety. Prawie ćwierć wieku współpracuję z parlamentem. Miałem okazję poznać niemało posłów i senatorów. Być jednym z nich to nie dla mnie. Do tego nieodzowne są określone predyspozycje. Nigdy nie pozostaje się anonimowym. Przystoi stale przypochlebiać się swoim zwolennikom. Własne poglądy należy podporządkowywać stanowisku partii. Tego nie da się rozdzielić. Na ważne głosowanie można nawet zostać ściągniętym z łóżka szpitalnego, urlopu na Bahamach czy wesela córki. Warto wspomnieć także o wydatkowaniu znacznych środków na kampanię wyborczą. Bez gwarancji ich odzyskania. Wolę pozostawać ekspertem. Jestem osobą koncyliacyjną, otwartą na poglądy innych. Nudno byłoby, gdybyśmy zgadzali się we wszystkim. Chętnie jednakże dzielę się własnymi przemyśleniami. Właśnie felietonowanie stwarza takie możliwości. Dziękuję więc Czytelnikom, oczywiście Redakcji również, za wytrwałość w tolerowaniu mojej pisaniny. Jak długo jeszcze? Nie wiem. Setka to sporo. A gdyby wyczerpały się tematy? W relacjach polityki z energetyką mało prawdopodobne. À propos setki zawsze na duchu podtrzyma passus z klasyka: Jakby nam kiedyś tego zabrakło, Nie... nie zabraknie.... Andrzej Nehrebecki dr inż. Andrzej Nehrebecki jest przewodniczącym Grupy Ekspertów Parlamentarnego Zespołu ds. Energetyki oraz ekspertem w PSE SA 30 l ENERGIA elektryczna kwiecień 2016

31 }} kwietnia 2016 r., TORUŃ XI Konferencja Oświetlenie drogowe sposoby zarządzania systemami oświetlenia Org.: PTPiREE Inf.: Karolina Nowińska tel }} maja 2016, POZNAŃ Międzynarodowe Targi Energetyki EXPOPOWER 2016 Org.: MTP Inf.: }} maja 2016 r., ŁÓDŹ Szkolenie Korzystanie z nieruchomości przez przedsiębiorców przesyłowych Org.: PTPiREE Inf.: Justyna Dylińska tel dylinska@ptpiree.pl }} 8-9 czerwca 2016 r., KOŁOBRZEG VII Konferencja Naukowo-Techniczna Straty energii elektrycznej w sieciach elektroenergetycznych Org.: PTPiREE Inf.: Justyna Dylińska tel dylinska@ptpiree.pl }} czerwca 2016, WISŁA VI Konferencja Naukowo- -Techniczna Stacje Elektroenergetyczne WN/SN i SN/nn Org.: PTPiREE Inf.: Karolina Nowińska tel nowinska@ptpiree.pl }} września 2016, BIELSKO-BIAŁA 29. Międzynarodowe Energetyczne Targi Bielskie ENERGETAB 2016 Org.: ZIAD Bielsko-Biała SA Inf.: }} 29 listopada- -2 grudnia 2016, WISŁA XV Konferencja Systemy Informatyczne w Energetyce SIwE 16 Org.: PTPiREE Inf.: Karolina Nowińska tel nowinska@ptpiree.pl Więcej informacji w terminarzu na Dział Szkoleń: Sebastian Brzozowski tel , brzozowski@ptpiree.pl Biuro PTPiREE ul. Wołyńska 22, Poznań, tel , fax ; ptpiree@ptpiree.pl