Instrukcja dostępu do słownika walencyjnego Walenty za pośrednictwem programu Slowal

Transkrypt

1 Instrukcja dostępu do słownika walencyjnego Walenty za pośrednictwem programu Slowal Elżbieta Hajnicz Bartłomiej Nitoń 24 maja 2017 Spis treści 1 Wprowadzenie 3 2 Lista haseł Status hasła Wyszukiwanie haseł Poziom składniowy opisu hasła Podhasła Schemat składniowy Ocena schematu Wyróżnione pozycje Kontrola składniowa Realizacja pozycji składniowej koordynacja Przykłady Przykłady niestandardowe Typy fraz Fraza nominalna i przymiotnikowa Fraza przyimkowo-nominalna i przyimkowo-przymiotnikowa Fraza z przyimkiem złożonym Fraza bezokolicznikowa Fraza zdaniowa Frazy zdaniowe z korelatem Frazy motywowane semantycznie Fraza przysłówkowa Frazy z się zwrotnym i wzajemnościowym Konstrukcje porównawcze Fraza niechromatyczna Mowa niezależna Dystrybutywne po Fraza dzierżawcza Podmiot nieokreślony Frazeologia Fraza zamrożona Standardowe frazy zleksykalizowane Nietypowe frazy zleksykalizowane Frazy liczebnikowe i przyimkowo-liczebnikowe Zleksykalizowane frazy porównawcze

2 4 Poziom semantyczny opisu hasła Ramy semantyczne Ocena ramy Role semantyczne Grupa inicjująca Grupa towarzysząca Grupa zamykająca Współwystępowanie ról Atrybuty ról Para Foreground, Background Para Source, Goal Preferencje selekcyjne Powiązanie semantyki ze składnią Alternacje Autoalternacje Semantyczna interpretacja frazeologii Filtrowanie haseł Proste wyrażenia regularne Filtrowanie ogólnych własności hasła Filtrowanie po lematach haseł Filtrowanie składniowych własności hasła Filtrowanie po typach fraz Filtrowanie po pozycjach składniowych Lokalne filtrowanie własności składniowych Filtrowanie semantycznych własności hasła Pozostałe udostępniane informacje Administracja Rozwinięcia typów fraz Fraza dzierżawcza Przyimki złożone Frazy definiowane semantycznie Lista fraz przysłówkowych Dystrybutywne po Pobieranie pliku zawierającego słownik

3 1 Wprowadzenie Walenty jest to słownik walencyjny języka polskiego tworzony w Instytucie Podstaw Informatyki PAN w ramach kilku projektów, w dużej mierze jednak w ramach CLARIN-PL. Zawiera on formalną reprezentację walencji predykatów polskich 1, głównie czasowników, ale także rzeczowników, przymiotników i przysłówków. Obecnie słownik zawiera 13 tys. czasowników, 3 tys. rzeczowników, 1. tys. przymiotników i 200 przysłówków. Słownik składa się z dwóch osobnych warstw składniowej i semamntycznej, powiązanych ze sobą relacją wiele-do-wielu. Hasła Walentego mają ściśle zdefiniowaną strukturę formalną, która umożliwia jego wykorzystywanie przez automatyczne analizatory składniowe języka (w tym wypadku polskiego), tak zwane parsery. Zależało nam przy tym na jak najpełniejszej reprezentacji zjawisk językowych mających charakter walencyjny, w tym frazeologizmów oraz zjawisk nietypowych, takich jak niestandardowe wartości przypadka, kontrola składniowa oraz koordynacja fraz o odmiennym charakterze składniowym (Kallas, 1993). Jednocześnie jednak słownik ten ma mieć postać czytelną dla użytkownika. Z drugiej strony, reprezentowane zjawiska (składniowe i semantyczne) mają mieć udokumentowane pokrycie w rzeczywistości językowej. Jako punkt odniesienia przyjęliśmy Narodowy Korpus Języka Polskiego (NKJP; Przepiórkowski et al. 2012). Wszystkie inne źródła, w tym Internet i literatura językoznawcza, miały charakter pomocniczy. Po trzecie wreszcie, struktura słownika ma w sposób elastyczny umożliwiać różne jego zastosowania. Dotyczy to zarówno rozmaitych formatów, w jakich słownik jest udostępniany (format tekstowy, XML-owy, PDF), jak i możliwości tworzenia podsłowników (np. frazeologicznego). Powyższych założeń nie udałoby się zrealizować, gdyby Walenty tworzony był sposobem tradycyjnym. Omawiany słownik ma jednak postać bazy danych (o dość skomplikowanej strukturze wewnętrznej), obsługiwanej przez dedykowane narzędzie o nazwie Slowal, służące do opracowywania, przeglądania i przetwarzania danych słownikowych, co zapewnia niezbędną elastyczność. Slowal zapewnia dostęp do słownika Walenty za pośrednictwem przeglądarki internetowej. Jest on udostępniany pod dwoma adresami: Pod pierwszym z tych adresów jest aktualna, na bieżąco rozwijana i korygowana wersja słownika. Pod drugim adresem dostępna jest wersja z lipca Wprowadzenie któregokolwiek z tych adresów przekierowuje nas bezpośrednio do słownika w wersji dostępnej dla dowolnego użytkownika. Użytkownicy uprawnieni po zalogowaniu się do systemu Slowala (patrz. Rys. 1 u góry po prawej) uzyskują dostęp do rozbudowy i modyfikacji, zgodnie z indywidualnymi uprawnieniami. Dostęp dla użytkownika nieuprawnionego może być realizowany za pośrednictwem dowolnej przeglądarki internetowej (Firefox, Chrome, Internet Explorer itp). Niniejsza instrukcja ma za zadanie objaśnić zasady posługiwania się narzędziem Slowal przez użytkownika nieuprawnionego oraz sposób, w jaki można uzyskać dostęp do właściwego słownika Walenty oraz innych powiązanych z nim danych. 1 Za predykaty uważamy tu wyrazy posiadające argumenty, czyli podrzędniki wymagane. 3

4 2 Lista haseł Po wybraniu w przeglądarce adresu Walentego na monitorze pojawia się główna podstrona programu zawierająca poszczególne hasła słownika, uwidoczniona na Rys. 1 dla mocno powiększonej czcionki, co zaburza proporcje pomiędzy poszczególnymi oknami 2. Rysunek 1: Wstępny widok słownika Walenty w przeglądarce internetowej Po lewej stronie widnieje lista haseł, po prawej stronie lista schematów składniowych aktualnego hasła (poziom składniowy jest poziomem domyślnym). Jako że hasła są uporządkowane alfabetycznie, początkowo są to schematy hasła najwcześniejszego w porządku słownikowym (obecnie jest to rzeczownik abdykacja). Lista haseł nie zawiera haseł wieloczłonowych. W szczególności, w wypadku czasowników nie zawiera też cząstki się nawet wówczas, gdy jest ona jego immanentnym składnikiem (np. bać się). Także czasowniki różniące się wyłącznie występowaniem cząstki się (np. charakteryzować, charakteryzować się) hasłowane są wspólnie (jako charakteryzować). 2.1 Status hasła Na liście haseł, poza lematami 3 predykatów, znajduje się także ich aktualny status. Wynika to z faktu, że prace nad słownikiem cały czas trwają, a hasła są opracowywane etapami. Hasło może być opatrzone jednym z następujących statusów: gotowe, sprawdzone, (F) w obróbce, (F) gotowe, (F) sprawdzone, 2 Proporcje te zależą od rozmiaru czcionki, rozmiaru monitora i innych indywidualnych ustawień. 3 Lemat, czyli forma podstawowa bądź hasłowa wyrazu, to tradycyjnie bezokolicznik czasownika, mianownik l.poj. rzeczownika, mianownik l.poj. r. męskiego przymiotnika itd. 4

5 (S) w obróbce, (S) gotowe, (S) sprawdzone. Jak widać, istnieją trzy etapy prac: leksykograficzny, frazeologiczny i semantyczny. Hasła gotowe zostały już opracowane, ale nie zostały jeszcze sprawdzone przez superleksykografa, co wskazuje status sprawdzone 4. Podobnie znaczenie mają statusy (F) w obróbce, (F) gotowe, (F) sprawdzone oraz (S) w obróbce, (S) gotowe, (S) sprawdzone dla kolejnych etapów prac. Status informuje więc, jakiego typu dane hasło już zawiera oraz jaki poziom zaufania ma ich jakość. 2.2 Wyszukiwanie haseł Nad listą haseł znajduje się pole. Wpisanie w nie lematu hasła i naciśnięcie karetki (lub kliknięcie myszą przycisku ) powoduje przejście do wyszukiwanego hasła, wpisanie jedynie części początkowej powoduje przejście do pierwszego hasła o lemacie zaczynającym się od wpisanego napisu. Po lewej stronie pola znajduje się natomiast przycisk. Kliknięcie na ten przycisk powoduje pojawienie się formularza filtrowania, por. punkt 5 s. 41. Zwróćmy jeszcze uwagę na strzałki obok napisu Hasło ( ). Wskazują one sposób uporządkowania haseł. Kliknięcie na to pole spowoduje zmianę tego uporządkowania z domyślnego rosnącego alfabetycznie na malejący lub vice versa. Rozmiary poszczególnych okien można modyfikować poprzez najechanie myszą na dzielące je ścianki i przesunięcie ich (w lewo lub w prawo pionowe, w dół lub w górę poziome). 4 Hasła do obróbki czekające dopiero na opracowanie oraz hasła w obróbce, dla których trwają podstawowe prace leksykograficzne, nie są pokazywane użytkownikom niezalogowanym. 5

6 3 Poziom składniowy opisu hasła Natomiast w lewym oknie widnieje opis aktualnego hasła. U góry znajdują się trzy pola z nazwami zakładek. Slowal otwiera się domyślnie na zakładce służącej do prezentowania składniowego poziomu słownika. Kliknięcie pola powoduje przejście do zakładki prezentującej semantyczny poziom Walentego (por. punkt 4), zaś kliknięcie pola ukaże nam listę niestandardowych przykładów (por. punkt s. 10). Każde z tych pól zawiera (w nawiasach kwadratowych) odpowiednio liczbę schematów, ram semantycznych oraz przykładów niestandardowych. Jeśli liczba ta wynosi zero, zakładka jest pusta, więc nie warto do niej zaglądać. Natomiast po prawej u góry widnieje lemat hasła, po którym w nawiasach widnieje informacja o frekwencji hasła w NKJP pierwsza liczba oznacza frekwencję w podkorpusie ręcznie anotowanym (NKJP 1M), zaś druga frekwencję w podkorpusie zrównoważonym (300M). Opis zakładki zawiera w nawiasach liczbę; w wypadku poziomu składniowego jest to liczba schematów danego hasła. Niektóre hasła zawierają dużą liczbę schematów, które nie mieszczą się na ekranie komputera. Standardowo możemy wtedy skrolować ekran za pomocą klawiszy strzałek, PgUp, PgDn czy też przy użyciu myszy. 3.1 Podhasła Na poziomie składniowym hasło dzieli się na podhasła (chociaż większość haseł składa się z pojedynczego podhasła). Nagłówkiem podhasła jest lemat podhasła (się inherentne w wypadku czasowników jest częścią lematu podhasła), po którym w nawiasach następują trzy oddzielone przecinkami informacje, określające zanegowanie, predykatywność i aspekt hasła. Zanegowanie i aspekt reprezentowane są jedynie dla czasowników, patrz Rys. 2a), (dla przymiotników i przysłówków cząstka nie jest składową lematu, np. chętny, niechętny to w Walentym dwa odrębne hasła), predykatywność jedynie dla przymiotników i przysłówków, patrz Rys. 2b). Tak więc rzeczowniki mają zawsze te trzy znaczniki puste, por. Rys. 1. a) b) Rysunek 2: Przykładowy podział hasła na podhasła Zanegowanie przyjmuje trzy wartości: _ oznaczające dowolną wartość zanegowania (i każdego innego parametru), czyli występowanie w dowolnym kontekście, neg oznacza występowanie wyłącznie w (szeroko, semantycznie pojmowanym) kontekście przeczącym, zaś aff oznacza występowanie wyłącznie w kontekście twierdzącym. Aspekt przyjmuje także trzy wartości: dokonany perf, niedokonany imperf oraz _ dla czasowników dwuaspektowych, takich jak amputować, darować. 6

7 Natomiast parametr predykatywność posiada tylko jedną wartość, pred, i oznacza możliwość wystąpienia oznakowanych nim konstrukcji wyłącznie na pozycji predykatywnej (w przeciwnym razie odpowiednie pole pozostaje puste). 3.2 Schemat składniowy Każde podhasło składa się listy schematów składniowych reprezentujących wszystkie konstrukcje składniowe charakterystyczne dla danego predykatu. Każdy schemat prezentowany jest w postaci tabeli, której kolumny (pomijając pierwszą mającą pomocniczy, informacyjny charakter) reprezentują poszczególne pozycje składniowe reprezentujące wymagane podrzędniki predykatu. Schematy występowały już na dwóch poprzednich rysunkach, zaś Rys. 3 zawiera przykładowy schemat czasownika proklamować. Pierwszy wiersz zawiera ogólne informacje o schemacie ocenę schematu oraz jego identyfikator liczbowy. Drugi wiersz zawiera etykiety przypisywane całym pozycjom. Kolejne wiersze zawierają typy fraz mogących stanowić realizację danej pozycji w wypowiedzeniu. Rysunek 3: Przykładowe schematy: czasownika proklamować i przymiotnika chętny Ocena schematu Walenty nie jest słownikiem normatywnym, a jego celem jest opis rzeczywistości językowej dość szeroko rozumianej. Z drugiej strony jednak jednakowe traktowanie wszystkich konstrukcji niezależnie od stopnia ich poprawności i zakresu obecności w języku zmniejszyłoby czytelność i zakres zastosowania słownika, nie mówiąc pożądanej rzetelności opisu. Dlatego zdecydowaliśmy się na opatrywanie każdego schematu dodatkową etykietą wskazująca zakres jego zastosowania, czyli oceną. Oceny dotyczą z jednej strony jakości schematów (pewny, wątpliwy, zły), a drugiej strony rejestru (archaiczny, potoczny, wulgarny). W pewnym uproszczeniu można uznać, że oceny tworzą hierarchię określającą poziom akceptowalności względem współczesnej polszczyzny. (por. rys. 4), i zawsze wybieramy najwyższą adekwatną ocenę Wyróżnione pozycje Dwie pozycje są traktowane w sposób szczególny: pozycja podmiotu (subj) por. Rys. 2a), 3 (po lewej) oraz pozycja dopełnienia, które podlega pasywizacji (obj) por. Rys. 3 (po lewej), 4. Typową realizacją pozycji podmiotu jest fraza nominalna w przypadku strukturalnym (prototypowo mianowniku). Typową realizacją pozycji dopełnienia jest także fraza nominalna w w przypadku strukturalnym (jednak tym razem prototypowo bierniku). Jednak na obu tych pozycjach mogą się pojawiać inne typy fraz, np. frazy zdaniowe. Podstawową własnością pozycji dopełnienia jest możliwość utworzenia strony biernej, w której dopełnienie przesuwa się na pozycję podmiotu. W wypadku przymiotników niezbędne okazało się dodanie dodatkowej etykiety head por. Rys. 3 (po prawej). Etykieta ta wskazuje, że oznaczona nią pozycja w ogóle nie jest podrzędnikiem predykatu (faktycznie jest jej nadrzędnikiem, stąd nazwa etykiety). Jej umieszczenie w schemacie jest jednak niezbędne do zapisania zależności kontroli składniowej. Chodzi o takie wyrażenia jak osoby chętne poznać, w których nadrzędnik predykatu chętny (tu: osoba) kontroluje głęboko podmiot bezokolicznika (tu: poznać). 7

8 pewny archaiczny potoczny wątpliwy wulgarny zły Rysunek 4: Hierarchia ocen schematów w Walentym Kontrola składniowa Kontrola składniowa służy do zapisu zależności pomiędzy dwoma elementami wypowiedzenia kontrolującym, oznaczonym jako controller, oraz kontrolowanym, oznaczonym jako controllee. W obecnej wersji Walentego elementami etykietowanymi kontrolą są pozycje. Wystąpienie kontroli oznacza, że fraza kontrolowana posiada pewien głęboki podrzędnik, który nie występuje (a nawet nie może występować) na powierzchni, gdyż jest tożsamy z frazą kontrolującą. Klasycznym przypadkiem kontroli jest kontrola głębokiego podmiotu bezokolicznika, por. Rys. 3 (po prawej) oraz Rys. 6. Istnieją konstrukcje zawierające dwie pozycje kontrolowane, np. dla czasownika przerobić, por. Rys. 5. Jeszcze rzadsze są przypadki konstrukcji z dwiema parami kontroli. Dla ich zapisu utworzone zostały etykiety controller2 i controllee2, por. Rys. 6. Rysunek 5: Przykładowy schemat z dwoma pozycjami kontrolowanymi Realizacja pozycji składniowej koordynacja Standardowo koordynacji podlegają frazy tego samego typu (np. frazy nominalne w określonym przypadku). Jednak język dopuszcza także koordynację fraz różnego typu. Informację taką notujemy w Walentym bezpośrednio, umieszczając na jednej pozycji składniowej wszystkie typy fraz, które mogą zostać skoordynowane. W Slowalu pozycja wizualizowane jest w postaci kolumny, w której kolejnych polach występują poszczególne typy fraz składające się na tę pozycję, por. Rys. 7. Poszczególne pozycje umieszczane są w kolumnach niezależnie od siebie, czyli współwystępowanie typów fraz dopuszczalne jest na zasadzie każda z każdą. 3.3 Przykłady Każda schemat składniowy reprezentujący pewną konstrukcję językową, ilustrowany jest za pomocą przynajmniej jednego zdania zawierającego tę konstrukcję. Aby zobaczyć przykłady przypisane do danego schematu, należy kliknąć na pole zawierające ocenę i identyfikator schematu (górny wiersz tabeli). Wówczas u dołu pojawi się (skrolowalna) lista przykładowych zdań, patrz Rys. 5, 6. Jest ona prezentowana w postaci tabeli zawierającej: 8

9 Rysunek 6: Przykładowy schemat z podwójnym zjawiskiem kontroli Rysunek 7: Przykładowy schemat ze skoordynowanymi frazami (na pozycji dopełnienia) 9

10 1. liczbowy identyfikator przykładu, 2. właściwe zdanie w postaci tekstowej 5, 3. źródło pochodzenia przykładu Narodowy Korpus Języka Polskiego (podkorpus zrównoważony, pełny, ręcznie anotowany, por. (Przepiórkowski et al., 2012), literatura inna, przykłady własne (wliczając w to źródła internetowe). 4. Ocena przykładu (dobry, wątpliwy, zły) oznaczająca jakość przykładu oraz poziom jego dopasowania do schematu, a nie jakość samego schematu. Kliknięcie na konkretny przykład powoduje, że w schemacie podświetlane są typy fraz realizowane w danym zdaniu, por. Rys. 7. Schematy zawierające pozycje złożone z kilku typów fraz muszą obowiązkowo zawierać przykłady zdań zawierających koordynację koordynacja frazy każdego typu z przynajmniej jedną frazą innego typu musi być zilustrowana. Te same przykłady, które ilustrują konstrukcje składniowe (schematy) danego hasła, są wykorzystywane do ilustrowania poziomu semantycznego słownika, por. punkt 4 s Przykłady niestandardowe Tworzący słownik leksykografowie podczas doboru przykładów do haseł trafiali czasem na zdania, których nie dało się dopasować do żadnego schematu, a dla którego z jakiegoś powodu nie tworzono odrębnego schematu. Powody mogą być różne ograniczenia języka reprezentacji, rzadkość konstrukcji, chęć zwrócenia uwagi na ciekawy modyfikator. Przykłady takie zapisywane są oddzielnie, w zakładce (liczba w nawiasach kwadratowych wskazuje na ich ilość; jeśli jest to 0, to nie warto na nią klikać, gdyż zakładka jest pusta). Na Rys. 8 widnieją dwa czasowniki posiadające takie nietypowe przykłady. W wypadku pierwszego, amputować, przykład dotyczy argumentu luźnego specyficznego dla predykatu (bez znieczulenia). W wypadku drugiego, aspirować, przykład dotyczy wątpliwej konstrukcji do tego, że (schematy zawierają konstrukcję do tego, żeby). Rysunek 8: Przykłady zdań nie podpiętych do żadnego schematu hasła 5 W wypadku bardzo długich zdań pochodzących z korpusu zdarzają się przykłady z obciętym fragmentem początkowym lub końcowym, co jest zaznaczone przez [...]. 10

11 3.4 Typy fraz Podstawową cegiełkę służącą do reprezentacji walencji składniowej języka polskiego stanowi typ frazy nominalna, przyimkowa, bezokolicznikowa, zdaniowa itd. Poniżej wyliczone są wszystkie typy fraz uwzględniane w obecnej wersji Walentego wraz z ich sposobem kodowania Fraza nominalna i przymiotnikowa Fraza nominalna (rzeczownikowa, bardzo ciekawa książka z okruchami myśli ukrytymi w obrazach, dwie odmienne książki, wiele książek, które w dorobku cenię) np(przypadek) oraz fraza przymiotnikowa (ostre i drobne jak u wilka, aż tak ułożone i przewidywalne) adjp(przypadek). Oba wymienione typy fraz parametryzowane są przez PRZYPADEK, który może przyjmować następujące wartości: Standardowe wartości przypadka mianownik nom, dopełniacz gen, celownik dat, biernik acc, narzędnik inst; Przypadek strukturalny str oznaczający przypadek, którego wartość jest zależna od kontekstu składniowego. Jego wystąpienie na pozycji podmiotu oznacza domyślny rzeczownik, na pozostałych pozycjach 6 oznacza domyślny biernik; Przypadek predykatywny pred, może się pojawić na podlegającej kontroli pozycji predykatywnej, oznacza rozchwianie pomiędzy narzędnikiem a przypadkiem uzgadnianym z przypadkiem frazy kontrolującej; Przypadek partytywny part przypadek rozchwiany między biernikiem a dopełniaczem, typowo dla rzeczowników partytywnych (zjeść chleb/chleba) lub niepoliczalnych (nalać wodę/wody); nie występuje we frazach przymiotnikowych; Przypadek uzgadniający agr wartość przypadka uzgadniana jest z nadrzędnikiem lub elementem kontrolującym, standardowo dotyczy fraz przymiotnikowych, wyjątkowo dla fraz rzeczownikowych we frazeologii w wypadku apozycji (por. punkt ) Fraza przyimkowo-nominalna i przyimkowo-przymiotnikowa Fraza przyimkowo-nominalna (z przygodowych książek dzieciństwa, w czterech kolejnych książkach Krzysztonia) prepnp(przyimek,przypadek) oraz fraza przyimkowo-przymiotnikowa prepadjp(przyimek,przypadek) (na jednorazowe i powtarzalne, za zbyt niebezpieczne i wyczerpujące). Frazy parametryzowane są przez PRZYIMEK potencjalnie dowolny przyimek ze słownika, oraz przez PRZYPADEK, który może przyjmować następujące wartości: Standardowe wartości przypadka mianownik nom, dopełniacz gen, celownik dat, biernik acc, narzędnik inst oraz występujący wyłącznie we frazach przyimkowych miejscownik loc; Przypadek strukturalny str (tylko dla przyimków jak, jako obejmowanych w bieżącej wersji słownika przez frazy porównawcze, por. punkt ), Przypadek poprzyimkowy postp, wyłącznie we frazie typu prepnp(po,postp) (po polsku) Fraza z przyimkiem złożonym Istniejące w języku polskim przyimki złożone (np. na temat, w stosunku do) są reprezentowane w Walentym niezależnie od listy haseł, por. punkt Konstrukcje obejmowane przez dany przyimek złożony są definiowane indywidualnie, np. na ten temat, na temat tego, kto i jak głosował. Natomiast w schematach występują one jako typ frazy przyimkowej z danym przyimkiem złożonymcomprepnp(przyimek_złożony), których jedynym parametrem jest PRZYIMEK_ZŁOŻONY, por. Rys. 2b) u góry. 6 Szeroko rozumiana (szerzej niż w Walentym) pozycja dopełnienia bliższego. 11

12 3.4.4 Fraza bezokolicznikowa Fraza bezokolicznikowa (zostawić je same, ci tylko przypomnieć, że na studiach dziennikarskich chemia jest w bardzo okrojonym zakresie...) infp(aspekt) parametryzowana jest przez ASPEKT, który przyjmuje następujące wartości: dokonany perf, niedokonany imperf oraz dowolny _, por. Rys. 3 (po prawej), Fraza zdaniowa Fraza zdaniowa cp(typ) parametryzowana jest przez TYP (por. Rys. 7), który może przyjmować następujące wartości: że (że pan przywiózł Marię, iż mam rację; żeby (żeby Leszek tu był, ażeby rozwikłać ową tajemnicę, aby go lepiej obserwować, by nic nie mówiła, iżby szybciej skończyli walkę). żeby2 realizowane przez że, iż w dowolnych kontekstach (tak jak że), dodatkowo realizowane przez żeby, ażeby, aby, by, iżby w kontekstach zanegowanych, por. (1). gdy realizowane przez gdy, jeśli zdanie nadrzędne nie jest w trybie przypuszczającym oraz przez gdyby, jeśli jest, por. (2). kiedy realizowane przez spójnik podrzędny kiedy, a nie zaimek przysłowny kiedy, który jest realizacją fraz względnych i pytajno-zależnych, patrz poniżej. W większości kontekstów wymienne na cp(gdy); por. (3). jak realizowane przez spójnik podrzędny jak, a nie zaimek przysłowny jak, który jest realizacją fraz względnych i pytajno-zależnych, patrz poniżej. W różnych kontekstach wymienne na gdy, kiedy, jeśli, a nawet że; por. (3). jeśli realizowane przez spójniki podrzędne jeśli, jeżeli; por. (5). jakby (rzadkie) realizowane przez spójnik podrzędny jakby, a nie partykułę jakby. Składniowo (z utratą cechy porównawczości) wymienne na jak i w mniejszym stopniu na że; por. (6). jakoby realizowane przez spójnik podrzędny jakoby, a nie partykułę jakoby. Składniowo (z utratą cechy powątpiewania) wymienne na że; por. (7). aż (rzadkie) realizowane przez spójnik podrzędny aż, występuje z takim czasownikami, jak czekać, trwać, występuje wyłącznie w kontekstach temporalnych (jest realizacją xp(dur), patrz punkt s. 15), por. (8). (1) a. [...] nie czuli, żeby było im chłodno. b. Czuli, że było im chłodno. (M) Nie czuli, że było im chłodno. (M) c. *Czuli, żeby było im chłodno. (M) (2) a. Jak by cierpiał, gdyby ktoś, kogoś uraził, albo zwyzywał. b. Cierpiał, gdy ktoś kogoś uraził albo zwyzywał. (M) c. *Cierpiał, gdyby ktoś kogoś uraził albo zwyzywał. (M) d. Czy bardzo byś cierpiał, gdyby ktoś kogoś uraził, albo zwyzywał. e. Cierpiał, gdy ktoś kogoś uraził albo zwyzywał. (M) f. Czy cierpiałbyś, gdyby ktoś, kogoś uraził, albo zwyzywał? (M) Czy cierpisz, gdy ktoś kogoś urazi albo zwyzywa? (M) 12

13 (3) a. Rokita cierpi, kiedy szefem Unii zostaje Leszek Balcerowicz. b. Rokita cierpi, gdy szefem Unii zostaje Leszek Balcerowicz. (M) Rokita cierpiałby, gdyby szefem Unii został Leszek Balcerowicz. (M) (4) a. [... ] "Marchewka też cierpi, jak ją wyrywać z ziemi". Jestem człowiekiem, który cierpi, jak nie rozumie. b. Marchewka też cierpi, gdy ją wyrwiesz z ziemi. (M) Jestem człowiekiem, który cierpi, jeśli nic nie rozumie. (M) (5) Boga boli, jeśli człowiek odchodzi od Niego do piekła. (6) a. Pater czuł, jakby pod skórę twarzy ktoś wtłaczał mu powietrze. b. Pater czuł, jak pod skórę twarzy ktoś wtłaczał mu powietrze. (M) Pater czuł, że pod skórę twarzy ktoś wtłacza mu powietrze. (M) (7) a. Mediom nie wolno donosić, jakoby kanclerz Niemiec Gerhard Schröder farbował sobie włosy. b. Mediom nie wolno donosić, że kanclerz Niemiec Gerhard Schröder farbował sobie włosy. (M) (8) Na razie czekają, aż eksperci zakończą oceniać stan budynków. Ponadto istnieją dwa typy fraz zdaniowych posiadające nieco bardziej skomplikowaną reprezentację cp(typ[lista REALIZACJI]). Są to: frazy względne cp(rel), realizowane przez co, dokąd, gdzie, jak, jakby, jaki, jakoby, kiedy, kto, którędy, który, odkąd, skąd; frazy pytajno-zależne cp(int), realizowane przez co, czemu, czy, czyj, dlaczego, dokąd, gdzie, ile, jak, jaki, kiedy, kto, którędy, który, odkąd, skąd oraz archaiczne azali, azaliż, jakoby 7. Frazy zdaniowe cp(int), cp(że) i cp(żeby) należą do realizacji pozycji dopełnienia czasownika powiedzieć w schemacie prezentowanym na Rys. 7. Najważniejszą cechą charakterystyczną zaimków względnych i pytajno-zależnych odróżniającą je od spójników wprowadzających zdania podrzędne jest fakt, że zaimki względne i pytajno-zależne stanowią część struktury wprowadzanego przez nie zdania podrzędnego, zaś spójniki omawiane powyżej nie. Inną ich zasadniczą własność stanowi to, że wymagające ich predykaty dopuszczają większość, jeżeli nie wszystkie, ich realizacje, co stanowi główną przesłankę do ich pogrupowania. Co więcej, w zdaniu podrzędnym może występować większa liczba takich zaimków, a ich liczba i forma składniowa (w szczególności przypadek i współwystępowanie z przyimkiem dla co, kto, jaki, który, czyj) zależy od czasownika stanowiącego centrum zdania podrzędnego, por. (9). (9) Wiadomo już kiedy, gdzie i z kim zagrają siatkarki Pogoni Proszowice [... ] Nie wiem, kto z czym ma jaki problem [...] Nie ważne, ile lat mają dzieci, i czy są samodzielne. Nie pamiętał, jak wrócił do "Fregaty" i czy witały go drwiące spojrzenia [... ] Decyzja dalszej specyfikacji typu TYP = int, rel przez LISTĘ REALIZACJI wynika z faktu, że nie wszystkie czasowniki posiadające tego typu wymaganie dopuszczają realizacje w postaci wszystkich zaimków z listy. W takim wypadku lista dopuszczalnych realizacji wymieniana jest explicite, por. schemat czasownika robić z Rys Rozwinięcia typów fraz także podlegają ocenie, takiej samej jak schematy, por. punkt

14 Rysunek 9: Schemat zawierający frazę zdaniową pytajno-zależną z wyróżnioną listą realizacji Frazy zdaniowe z korelatem Niejednokrotnie frazy zdaniowe nie są podłączane do predykatu bezpośrednio, lecz za pośrednictwem tzw. korelatu. Jest nim zaimek to w odpowiednim przypadku. Istnieją dwa typy fraz zdaniowych z korelatem: 1. frazy zdaniowe z korelatem nominalnym ncp(przypadek,typ[lista REALIZACJI]), 2. frazy zdaniowe z korelatem z przyimkiem prepncp(przyimek,przypadek,typ[lista REALIZACJI]). Frazy zdaniowe z korelatem nominalnym to takie frazy, w których cała konstrukcja ma charakter frazy nominalnej, przy czym korelat to znajduje się w przypadku PRZYPADEK, zaś fraza zdaniowa typu TYP jest przyłączana za jego pośrednictwem. PRZYPADEK może przyjmować wartości dopuszczalne dla standardowej frazy nominalnej dla danej pozycji, por. schemat czasownika aprobować z Rys. 10. Rysunek 10: Schemat zawierający frazę zdaniową z korelatem nominalnym w przypadku strukturalnym 14

15 Natomiast frazy zdaniowe z korelatem z przyimkiem to takie frazy, w których cała konstrukcja ma charakter frazy przyimkowo nominalnej, której centrum stanowi przyimek PRZYIMEK, jego dopełnieniem jest korelat to znajdujący się w przypadku PRZYPADEK wymaganym przez przyimek, zaś fraza zdaniowa typu TYP znów jest przyłączana za jego pośrednictwem. Przykładem tego typu fraz są prepncp(o,loc,int), prepncp(o,loc,jakoby), prepncp(o,loc,że) i prepncp(o,loc,żeby) schematu czasownika powiedzieć widniejącego na Rys. 7. W obu wypadkach LISTA REALIZACJI dopuszczalna jest wyłącznie dla TYP = int, rel, podobnie jak dla fraz zdaniowych cp omówionych powyżej Frazy motywowane semantycznie Walenty zawiera zestaw typów fraz o wariantywnej formie składniowej, natomiast dających się zidentyfikować na poziomie semantycznym. Są one reprezentowane w postaci list fraz będących ich dopuszczalnymi realizacjami przechowywanymi osobno od listy haseł, będąc zarazem immanentną częścią słownika. Frazy takie zostały nazwane xp dla zaznaczenia niedospecyfikowania ich postaci składniowej. Ogólny format zapisu fraz tego typu jest następujący xp(sem[lista TYPÓW FRAZ]) przy czym SEM może obecnie przyjmować jedną z wymienianych wartości: 1. locat (lokatywność) miejsce, np. być w sklepie, znajdować się przy drzwiach, 2. abl (ablatywność) punkt początkowy, np. wyprowadzić ze strefy wojny, 3. adl (adlatywność) punkt końcowy, np. przywieźć do Zabrza, 4. perl (perlatywność) trasa, np. biec przez wieś, 5. temp (temporalność) czas (moment, przedział), np. mieć miejsce wczoraj, 6. dur (duratywność) długość trwania, np. trwać dwie godziny, 7. mod (modus) sposób, np. traktować źle, zachowywać się jak dziecko, 8. caus (kauzatywność) przyczyna), np. drętwieć z przerażenia, na widok pająka, na myśl o egzaminie, od długiego leżenia, 9. dest (destynacja) cel (abstrakcyjny), np. dążyć do sukcesu, ku doskonałości, na szczyt; działać dla dobra / na rzecz ludzkości, w celu poprawy bytu, 10. instr (instrument) narzędzie, np. malować kredkami, za pomocą pędzla. Powyższe typy fraz są powiązane z klasycznymi okolicznikami miejsca (locat, abl, adl), czasu (temp, perl), sposobu (mod), przyczyny (caus) i celu (dest), które standardowo są frazami luźnymi. Jako przykład rozważmy schemat czasownika trwać widniejący na Rys. 11: z jednej strony można trwać nieruchomo, bez drgnienia, jak zamurowany, z szeroko otwartymi oczami, z drugiej od rana do wieczora, godzinami, przez cały dzień, aż do powrotu ojca itp. Rysunek 11: Schemat zawierający dwie frazy motywowane semantycznie Podobnie jak w wypadku fraz zdaniowych względnych i pytajno zależnych, w Walentym istnieje możliwość zaznaczenia, że fraza xp danego typu semantycznego może być realizowana przez 15

16 podzbiór listy realizacji. Wówczas wszystkie dopuszczalne realizacje wymieniane są explicite w nawiasach kwadratowych, co koduje LISTA TYPÓW FRAZ w pełnej specyfikacji tego typu fraz. jako przykład rozważmy schemat czasownika obejrzeć z Rys. 12, w którym fraza lokatywna jest ograniczona do xp(locat[prepnp(na,loc);prepnp(w,loc);advp(locat)]). Można bowiem obejrzeć kogoś w spektaklu, w filmie, na scenie czy tam ale nie *pod teatrem, wśród filmów, między spektaklami. Rysunek 12: Schemat zawierający frazę xp z wyróżnioną listą realizacji Fraza przysłówkowa Fraza przysłówkowa advp(typ) może być realizowana przez dowolną frazę z centrum przysłówkowym oraz konstrukcje przyimkowo-przysłówkowe typu na pewno, bez mała, z nagła. Jest ona parametryzowana przez TYP mogący przyjmować następujące wartości: advp(misc) dowolna fraza przysłówkowa; advp(pron) zaimki przysłowne nie obejmowane przez zaimki advp(sem), o wartościach tak, jak, owak, nijak... ; advp(sem) fraza przysłówkowa o określonej semantyce, przy czym SEM interpretuje się tak samo jak dla fraz xp(sem) 8, czyli: locat (gdzieś), abl (skądś), adl (dokądś), perl (tędy), temp (wtedy), perl (długo). Wszystkie wymienione powyżej typy advp(sem) posiadają zdefiniowane listy realizacji, por. punkt Nie dotyczy to mod, gdyż fraza ta może być realizowana przez nieomalże dowolny przysłówek, z wykluczeniem tych, które są realizacjami pozostałych advp(sem) (rodzaj wyliczenia negatywnego) Frazy z się zwrotnym i wzajemnościowym W Walentym wyróżniamy trzy rodzaje się: się inherentne będące częścią lematu podhasła, por. punkt 3.1, np. bać się, wiercić się; się zwrotne refl wskazujące, że podmiot wykonuje pewną czynność na sobie. Cechą charakterystyczną jest wymienność na siebie w konstrukcji przechodniej, np. umyć się umyć siebie (i dzieci), ale *wiercić siebie; się wzajemnościowe (recyprokalne) recip wskazujące, że podmiot zbiorowy wykonuje wzajemnie pewne czynności na sobie nawzajem bądź też podmiot wykonuje pewne czynności nawzajem z desygnatem frazy prepnp(z,inst). Typowa jest możliwość występowania z frazami nawzajem, wzajemnie, np. oskarżać się nawzajem o coś. Jak widać, się zwrotne i wzajemnościowe są traktowane jako typy fraz wypełniające odrębną pozycję składniową; nie podlegają koordynacji. Schematy zawierające frazę zwrotną oraz recyprokalną czasownika bronić, patrz Rys advp(sem) jest realizacją xp(sem) dla danego SEM. 16

17 Rysunek 13: Schematy zawierające frazę zwrotną i recyprokalną Konstrukcje porównawcze Zupełnie nowym mechanizmem wprowadzonym w ostatnim czasie do języka opisu słownika Walenty są tzw. konstrukcje porównawcze, zapisywane jako compar(typ), gdzie typ konstrukcji porównawczej może być wprowadzany przez elementy porównawcze jak, niż 9. Istotną cechą takich konstrukcji jest to, że mogą być realizowane przez frazy różnych typów, w zależności od struktury wypowiedzenia. Obecnie w słowniku frazy te rzadko występują bezpośrednio (są za to realizacją xp(mod)). Jako przykład rozważmy compar(niż) wymagany przez czasownik woleć, por. schemat z Rys. 14 ilustrowany zdaniami (10). Rysunek 14: Schemat zawierający dwie frazy motywowane semantycznie (10) - Wolę z koniem gadać niż z tobą. Wolał czytać gazety niż poświęcać córce te chwile. [... ] wolą rozmawiać i przebywać z nami niż w swoim towarzystwie. Wolę stracić pracę niż życie. [... ] każdy woli mieć coś teraz niż kiedyś. 9 W obecnej wersji Walentego występują także budzące pewne wątpliwości compar(jako) i compar(co). 17

18 Fraza niechromatyczna Pewna grupa czasowników dopuszcza jako realizacje wymagania frazy nominalnej zaimki rzeczowne typu co, coś, cokolwiek, nic, to (samo) itp. oraz liczebniki nieokreślone mało, sporo, wiele itp. Fraza taka nazywana jest niechromatycznymi (ang. nonchromatic) i oznaczamy jako nonch, por.. Rysunek 15: Schemat zawierający frazę niechromatyczną Zgodnie z założeniem, fraza niechromatyczna jest specyficzną realizacją frazy nominalnej w przypadku strukturalnym, i realizujące ją zaimki rzeczowne występują w przypadku narzucanym przez gramatykę w zależności od pozycji, w której się znalazły. Na przykład dla ilustrowanego na Rys. 15 majstrować mamy biernik bądź dopełniacz w zależności od kontekstu składniowego (Ministerstwo niczego nie majstrowało z ustawą) Mowa niezależna Specyficznym wymaganiem czasowników komunikacji i myślenia jest mowa niezależna (oratio recta), zapisywana w Walentym jako or. W wypowiedzeniach wprowadzana jest za pomocą znaków dwukropka, cudzysłowów lub myślników Dystrybutywne po Jest stosunkowo znanym zjawiskiem, że frazy nominalne mogą być realizowane jako frazy z tzw. przyimkiem dystrybutywnym po, por. Kupił dzieciom po lizaku. Wypili po dwa piwa., Na każdy stole leżało po pięć książek. Istnieją jednak nieliczne czasowniki, które bezpośrednio wymagają wystąpienia takiej konstrukcji, niedopuszczając w tym miejscu standardowej frazy rzeczownikowej (np. złożyć się, zrzucić się). Zjawisko to zostało w Walentym wyróżnione jako specjalny typ frazy i oznaczone jako distrp. Przykładowy schemat dla czasownika zrzucić się widnieje na Rys. 16, a jej szczegółowa interpretacja w słowniku przedstawiona jest w punkcie Fraza dzierżawcza Kolejnym specyficznym typem frazy jest fraza dzierżawcza possp, por. punkt w kwestii jej rozwinięcia. W większości wypadków jest ona podrzędnikiem rzeczowników, wyjątek stanowi czasownik być, por. zdania (11). (11) Budynek jest gminy, ale myśmy nikogo nie wyrzucali. Teraz można poczuć, że Europa jest nasza. ONEK - Pomysł był pański. Ten tekst, który ja śpiewałem, jest mój własny, [... ] To był kiedyś kraj moich dziadków, a teraz jest mój i moich dzieci. (I) Podmiot nieokreślony Istnieją sytuacje, w których trudno jest określić postać składniową podmiotu czasownika, gdyż jest ona determinowana przez postać podmiotu dopuszczaną przez jego podrzędnik bezokolicznikowy. 18

19 Rysunek 16: Schemat zawierający frazę dystrybutywną Czasownikami takimi są m.in. chcieć, móc, powinien, przestawać, zaczynać. Rozważmy zdania (12a) zawierające zdania z zaczynać. Pierwsze zdanie posiada podmiot nominalny w przypadku strukturalnym (tak jak dla wydzierać), drugie zdanie posiada podmiot zdaniowy (tak jak dla docierać), zaś trzecie zdanie w ogóle nie posiada i posiadać nie może podmiotu (tak jak dla brakować). (12) a. Kinga zaczyna wydzierać z książki kartki. Do świadomości mieszkańców wsi zaczyna docierać, że ogień nie działa korzystnie na glebę. [... ] w noclegowniach dla bezdomnych zaczyna brakować miejsc. b. Kinga wydziera z książki kartki. (M) Do świadomości mieszkańców wsi dociera, że ogień nie działa korzystnie na glebę. (M) W noclegowniach dla bezdomnych brakuje miejsc. (M) Jako że nie ma sensu przewidywać wszystkich możliwych postaci, jakie może przyjąć podmiot czasownika nadrzędnego, postanowiliśmy zaznaczyć, że czasownik ten przyjmuje dokładnie takie postaci podmiotu, jak jego podrzędnik bezokolicznikowy. Fakt ten zapisujemy za pomocą nieokreślonego typu frazy E, przy czym znajdować się ona może jedynie na pozycji podmiotu będącej jednocześnie elementem kontrolującym subj,controller{e}, co prowadzi do schematu z Rys. 17. Rysunek 17: Schemat zawierający podmiot nieokreślony W bieżącej wersji Walentegofraza typu E wykorzystywana jest także do reprezentacji pustego podmiotu dla czasowników niewłaściwych posiadających pusty schemat walencyjny. 19

20 3.5 Frazeologia Słownik walencyjny Walenty posiada bogaty fragment frazeologiczny. Nie reprezentujemy jednak powiedzeń czy przysłów zawarte w słowniku konstrukcje muszą otwierać przynajmniej jedną pozycję niezleksykalizowaną (w wyjątkowych wypadkach może ona stanowić podrzędnik frazy zleksykalizowanej, np. dzierżawczy). Jak pisaliśmy w punkcie 2, lista haseł słownika nie zawiera haseł wieloczłonowych. Frazeologia wprowadzana jest za pomocą zleksykalizowanych typów fraz. W niniejszym punkcie skupimy się na ich omówieniu. Przewidziano następujące typy argumentów frazeologicznych: 1. frazeologizmy o standardowej strukturze zapisywane za pomocą frazy typu lex, 2. frazeologizmy o zamrożonej niestandardowej strukturze zapisywane za pomocą frazy typu fixed Fraza zamrożona Zacznijmy od prostszego przypadku, jakim jest fraza zamrożona oznaczana przez fixed. Ten typ frazy stosowany jest wówczas, gdy struktury frazy nie da się zapisać formalnie ze względu na niestandardową formę morfologiczną zamrożoną we frazeologizmie, ustaloną koordynację itp. Dotyczy to takich sformułowań jak stanąć dęba (standardowy dopełniacz to dębu), wyjść za mąż (przyimek za wymaga biernika bądź narzędnika, nie mianownika), do pełna, wzdłuż i wszerz czy póki gorące. Frazy tego typu zapisywane są w postaci fixed(typ FRAZY, FRAZA ), przy czym TYP FRAZY może to być dowolny (z oczywistymi wyjątkami) typ frazy opisany w punkcie 3.4, zaś FRAZA zawiera niemodyfikowalny kształt zapisu frazy (napis). I tak powyższe frazy będą reprezentowane jako: fixed(xp(mod[advp(mod)]), dęba ) fixed(prepnp(za,acc), za mąż ) fixed(advp(misc), do pełna ) fixed(xp(perl[advp(perl)], wzdłuż i wszerz ) fixed(xp(temp[advp(temp)]), póki gorące ) fixed(compar(jak), jak leci ) fixed(adjp(acc), piąte przez dziesiąte ) Standardowe frazy zleksykalizowane Frazy zleksykalizowane lex o standardowej strukturze wewnętrznej mają potencjalnie bardzo złożoną składnię reprezentacji, zapisywaną ogólnie w postaci lex(typ FRAZY,OGRANICZENIA GRAMATYCZNE, LEMAT,MODYFIKACJA). TYP FRAZY oznacza dowolny typ wymagania dopuszczany w Walentym (np. np(przypadek), infp(aspekt)), przy czym OGRANICZENIA GRAMATYCZNE stanowi lista ograniczeń na postać lematu. Dokładniej rzecz ujmując, dla poszczególnych typów fraz z punktu 3.4 mamy: lex(np(przypadek),liczba,lemat,modyfikacja) frazeologizm rzeczownikowy, z zadaną liczbą (sg, pl lub dowolna _); lex(prepnp(przyimek,przypadek),liczba,lemat,modyfikacja) frazeologizm przyimkowy, z zadaną liczbą; lex(adjp(przypadek),liczba,rodzaj,stopień,lemat,modyfikacja) frazeologizm przymiotnikowy, z zadanymi liczbą, rodzajem (m1,m2,m3,f,n,agr) i stopniem (pos,com,sup,agr lub dowolny _); lex(prepadjp(przyimek,przypadek),liczba,rodzaj,stopień,lemat,modyfikacja) frazeologizm przyimkowo-przymiotnikowy (analogicznie); lex(advp(typ),stopień,lemat,modyfikacja) frazeologizm przysłówkowy danego typu, z zadanym stopniem; 20

21 lex(infp(aspekt),zanegowanie,sie,lemat,modyfikacja) frazeologizm bezokolicznikowy, z zadanymi zanegowaniem (aff,neg,_) oraz się inherentnym o wartościach się lub pustej; lex(cp(typ[lista REALIZACJI]),ZANEGOWANIE,SIE,LEMAT,MODYFIKACJA) frazeologizm zdaniowy, lematyzowany do bezokolicznika centrum frazy zdaniowej, z zadanymi zanegowaniem oraz się inherentnym; lex(ncp(przypadek,typ[lista REALIZACJI]),ZANEGOWANIE,SIE,LEMAT,MODYFIKACJA) lex(prepncp(przyimek,przypadek,typ[lista REALIZACJI]),ZANEGOWANIE,SIE, LEMAT,MODYFIKACJA) frazeologizmy zdaniowe z korelatem oraz z korelatem z przyimkiem, posiadające analogiczne ograniczenia gramatyczne. Ponadto ze względu na fakt lematyzacji imiesłowów i gerundiów do bezokolicznika konieczne okazało się wprowadzenie dodatkowych typów fraz: lex(ppasp(przypadek),liczba,rodzaj,zanegowanie,lemat,modyfikacja) frazeologizm przymiotnikowy, którego centrum stanowi imiesłów bierny lematyzowany do bezokolicznika, z zadanymi liczbą, rodzajem i zanegowaniem; lex(prepppasp(przyimek,przypadek),liczba,rodzaj,zanegowanie,lemat,modyfikacja) frazeologizm przyimkowo-przymiotnikowy, którego centrum stanowi imiesłów bierny lematyzowany do bezokolicznika, z analogicznymi ograniczeniami; lex(pactp(przypadek),liczba,rodzaj,zanegowanie,sie,lemat,modyfikacja) frazeologizm przymiotnikowy, którego centrum stanowi imiesłów czynny lematyzowany do bezokolicznika, z zadanymi liczbą, rodzajem, zanegowaniem oraz się inherentnym; lex(preppactp(przyimek,przypadek),liczba,rodzaj,zanegowanie,sie, LEMAT,MODYFIKACJA) frazeologizm przyimkowo-przymiotnikowy, którego centrum stanowi imiesłów czynny lematyzowany do bezokolicznika, z analogicznymi ograniczeniami; lex(gerp(przypadek),liczba,zanegowanie,sie,lemat,modyfikacja) frazeologizm rzeczownikowy, którego centrum stanowi gerundium lematyzowane do bezokolicznika, z zadanymi liczbązanegowaniem oraz się inherentnym; lex(prepgerp(przyimek,przypadek),liczba,zanegowanie,sie,lemat,modyfikacja) frazeologizm przyimkowo-rzeczownikowy, którego centrum stanowi gerundium lematyzowane do bezokolicznika, z analogicznymi ograniczeniami. LEMAT realizowany jest przez standardową słownikową formę podstawową (mianownik l.poj. dla rzeczowników, mianownik l.poj. r.nij. st. równy dla przymiotników, bezokolicznik dla czasowników itp.). Dodatkowo jeszcze pole to może być realizowane przez listy lematów XOR(LEMAT 1,..., LEMAT n ) OR(LEMAT 1,..., LEMAT n ) OR(LEMAT 1 ;...; LEMAT n ) Operator XOR oznacza możliwość wystąpienia tylko jednego lematu z listy, użycie operatora OR z przecinkami oznacza możliwość konkatenacji wyrazów z listy, zaś użycie tego operatora ze średnikami oznacza możliwość ich koordynacji. Natomiast MODYFIKACJA to jeden z symboli: natr brak możliwości modyfikacji (no attribute), atr dopuszczalna dowolna liczba modyfikacji, atr1 dopuszczalna co najwyżej jedna modyfikacja (jeden element), 21

22 ratr wymagana przynajmniej jedna modyfikacja (required attribute), ratr1 wymagana dokładnie jedna modyfikacja (jeden element); Taki zapis dla wszystkich powyższych symboli modyfikacji (poza natr) oznacza, że dopuszczane są wszystkie możliwe modyfikacje centrum (LEMAT-u) akceptowane przez gramatykę, w tym wymagania składniowe zapisane schematami, o ile hasło LEMAT jest reprezentowany w słowniku. Istnieje także mechanizm ograniczenia tych możliwości do określonej bezpośrednio listy, przyjmującej postać listy pozycji, czyli schematu 10. Dlatego pełen zapis parametru MODYFIKACJA to: atr(schemat), atr1(schemat), ratr(schemat), ratr1(schemat). Notacja taka tworzy bardzo mocny język reprezentacji, który przeanalizujemy na przykładach. Zacznijmy od prostego przypadku frazeologizmu nabrać wody w usta, który składa się z dwóch argumentów zleksykalizowanych. Jako że frazeologizm ten posiada ustaloną formę nie dopuszczającą dalszych modyfikacji (nie da się powiedzieć nabrać zimnej wody w usta, nabrać wody z kranu w usta, nabrać wody w spierzchnięte usta, a w każdym razie nie są to użycia tego frazeologizmu), zapisujemy go za pomocą schematu 18. Zawiera on niezleksykalizowany podmiot nominalny oraz dwie frazy zleksykalizowane: nominalną w dopełniaczu, o centrum woda w liczbie pojedynczej (lex(np(gen),sg, woda,natr)) oraz przyimkowo-nominalną z wymagającym biernika przyimkiem w, o centrum usta w liczbie mnogiej (lex(prepnp(w,acc),pl, usta,natr)). Rysunek 18: Schemat zawierający dwie frazy zleksykalizowane bez modyfikacji Jako kolejny frazeologizm o nieco bardziej skomplikowanym zapisie weźmy dać komuś coś odczuć, por. Rys. 19. Jedynym zleksykalizowanym wymaganiem jest fraza bezokolicznikowa z centrum odczuć (zwróćmy uwagę na narzucany przez centrum aspekt frazy infp(perf)), niedopuszczający negacji i bez się. Z drugiej strony, nie można powiedzieć dać komuś odczuć bez wskazania co dało mu się odczuć, dlatego fraza ma typ modyfikacji ratr (a właściwie ratr1, gdyż dopuszczamy tylko jeden podrzędnik bezokolicznika). W ten sposób otrzymalibyśmy frazę lex(infp(perf),aff, odczuć ratr1), gdyby nie to, że należy doprecyzować, jakie podrzędniki bezokolicznika dopuszczamy. Otóż z jednej strony możemy to, co dajemy komuś odczuć, wyrazić albo za pomocą frazy nominalnej w przypadku strukturalnym (lub frazy zdaniowej typu że z adekwatnym korelatem, bądź też ich koordynacji), albo za pomocą frazy zdaniowej typu że lub int. Wiedząc, że w postaci tekstowej słownika (por. Przepiórkowski et al. 2014; Hajnicz et al. 2016) koordynację zaznaczamy za pomocą symbolu średnika ;, poszczególne typy fraz składające się na pozycje obejmujemy nawiasami klamrowymi {... }, zaś kolejne pozycje łączymy symbolem +, uzyskujemy modyfikację ratr1({np(str);ncp(str,że)}+{cp(int);cp(że)}), czyli całą frazę zleksykalizowaną zapisujemy jako lex(infp(perf),aff, odczuć,,ratr1({np(str);ncp(str,że)}+{cp(int);cp(że)})) co prowadzi nas do schematu z Rys. 19. Zwróćmy jeszcze uwagę na to, że {np(str);ncp(str,że)} 10 W obecnej wersji Walentego bez możliwości przypisywania pozycjom etykiet, np. dotyczących kontroli. 22

23 oraz {cp(int);cp(że)}) nie mogą stanowić dwóch odrębnych pozycji czasownika odczuć, powyższy zapis jest możliwy tylko dzięki ograniczeniu ratr1 dopuszczającemu tylko jedną pozycję modyfikującą czasownik, w przeciwnym razie musielibyśmy to zapisać za pomocą dwóch schematów. Rysunek 19: Schemat zawierający zleksykalizowaną frazę bezokolicznikową z wymaganą modyfikacją Warto jeszcze podkreślić, że zleksykalizowane frazy bezokolicznikowe podlegają kontroli zupełnie tak samo, jak ich niezleksykalizowane odpowiedniki. Jako przykład frazeologizmu zawierającego frazę imiesłowową rozważmy mieć przechlapane, por. Rys. 20. Leksykalizacja obejmuje frazę przymiotnikową w bierniku realizowaną przez imiesłów bierny w liczbie pojedynczej rodzaju nijakiego, niezaprzeczony (lex(ppasp(acc),sg,n,aff,...)). Wykładnikiem frazy może być dokładnie jeden imiesłów lematyzowany do któregoś z bezokoliczników przechlapać, przekichać, przerąbać, co zapisujemy jako XOR( przechlapać, przekichać, przerąbać ). Wreszcie imiesłów ten może być modyfikowany dowolną liczbą przysłówków (atr({advp(mod)})). Prowadzi to do pełnego zapisu typu frazy lex(ppasp(acc),sg,n,aff,xor( przechlapać, przekichać, przerąbać ),atr(advp(mod))). Rysunek 20: Schemat zawierający zleksykalizowaną frazę imiesłowową z dopuszczalną modyfikacją W wypadku zleksykalizowanych fraz zdaniowych musimy zakodować strukturę całego zdania podrzędnego. W tym wypadku lemat stanowi czasownik, a jego podrzędniki zapisujemy jako składniki modyfikacji. Jako przykład rozważmy frazeologizm wiać, aż się kurzy. Mamy tu frazę zdaniowa cp(aż), w wersji twierdzącej lemat kurzyć współwystępuje z się inherentnym, co prowadzi do zapisu lex(cp(aż),aff, kurzyć,się,...). Ponieważ frazeologizm występuje też w wersji wiał, aż się za nim kurzyło 11, dopuszczana jest modyfikacja frazą przyimkową prepnp(za,inst). Jako że dopełnienie rzeczownikowe przyimka może być realizowane jedynie 11 Frazeologizm ten częściej używany jest w czasie przeszłym. 23

24 przez zaimek osobowy, a w Walentym nie zostało przewidziane ograniczenie na wykładniki realizujące pozycję inne niż leksykalizacja, modyfikację stanowi zleksykalizowana wersja tej frazy lex(prepnp(za,inst),_,xor( ja, my, on, ty, wy ),natr) (liczba _ jest de facto narzucana przez zaimek). Ostatecznie uzyskujemy więc frazę lex(cp(aż),aff, kurzyć,się, atr1({lex(prepnp(za,inst),\_,xor( ja, my, on, ty, wy ),natr)}))} Rysunek 21: Schemat zawierający zleksykalizowaną frazę zdaniową Niestety, w obecnej wersji słownika nie ma możliwości zaznaczenia, że zaimek osobowy jest kontrolowany przez podmiot nadrzędnego czasownika wiać. Nie potrafimy też zapisać, że mamy do czynienia z konstrukcją bezpodmiotową (czasownik w l.poj. r.nij.). Rysunek 22: Schemat zawierający zleksykalizowaną frazę z dwoma poziomami zagnieżdżenia modyfikacji Powyższy przykład pokazuje, że modyfikacje mogą zawierać frazy zleksykalizowane, które z kolei mogą dopuszczać własne modyfikacje, także potencjalnie zleksykalizowane, co pokazuje, jak mocnym, rekurencyjnym mechanizmem dysponujemy. Jako przykład weźmy witać z otwartymi ramionami. Zacznijmy od tego, że mamy tu zleksykalizowaną frazę sposobu realizowaną przez frazę przyimkową xp(mod[prepnp(z,inst)]). Lematem tej frazy jest występujący w liczbie mnogiej jeden z wyrazów ramię, ręka. Jako że nie można nikogo *witać z ramionami ani nawet *witać z rozwartymi ramionami jedyną wymaganą modyfikacją jest przymiotnik otwarty uzyskujemy zapis ratr1({lex(adjp(agr),agr,agr,pos, otwarty,...)}) przymiotnik uzgadnia się co do przypadka, liczby i rodzaju z nadrzędnikiem rzeczownikowym, a występuje w stopniu równym. Jednak przymiotnik ten może ulec dalszej modyfikacji, znów jednoznacznie ustalonej (z szeroko otwartymi ramionami), więc dopisujemy doń modyfikację atr1({lex(advp(misc),pos, szeroko,natr)}) nie podlegającego dalszej modyfikacji przysłówka w stopniu równym. Składając to wszystko razem, uzyskujemy frazę zleksykalizowaną lex(xp(mod[prepnp(z,inst)]),pl,xor( ramię, ręka ), ratr1({lex(adjp(agr),agr,agr,pos, otwarty, atr1({lex(advp(misc),pos, szeroko,natr)}))})) 24

25 Cały schemat widnieje na Rys. 22. Zwróćmy uwagę, że omawiana zleksykalizowana fraza sposobu może podlegać koordynacji ze standardowymi frazami sposobu xp(mod). Użycie symbolu OR 12 oznacza, że w wypowiedzeniu może wystąpić więcej niż jeden wyraz z listy. Jak zaznaczyliśmy na stronie 21, operator OR może formować dwa typy list rozdzielone średnikami i przecinkami. Pierwszy przypadek dotyczy możliwości koordynacji składników listy, co pokazuje frazeologizm rozbić w proch i pył, który funkcjonuje także w postaciach rozbić w proch oraz rozbić w pył. Mamy tu zleksykalizowaną frazę przyimkową reprezentującą sposób lex(xp(mod[prepnp(w,acc)])), w liczbie pojedynczej, z lematem stanowiącymi listę OR( proch ; pył ), nie dopuszczającą modyfikacji, czyli łącznie lex(xp(mod[prepnp(w,acc)]),sg,or( proch ; pył ),natr), co zapisujemy jako schemat z Rys. 23. Rysunek 23: Schemat zawierający listę lematów podlegających koordynacji Natomiast konkatenacja lematów z listy jest rzadsza; np. w wypadku fraz rzeczownikowych jest wykorzystywana do zapisu apozycji, jak we frazeologizmie dziękować Panu Bogu, który funkcjonuje także jako dziękować Bogu czy dziękować Panu. Mamy więc zleksykalizowaną frazę celownikową w liczbie pojedynczej o lemacie OR( bóg, pan ), dopuszczającą dowolny rodzaj modyfikacji (najwyższemu, w niebie, w niebiesiech), co prowadzi do frazy lex(np(dat),sg,or( bóg, pan ),atr), por. Rys. 24. Rysunek 24: Schemat zawierający listę lematów podlegających konkatenacji 12 Nie należy mylić oznaczenia OR będącego zapisem logicznego spójnika lub (i pisanego dużymi literami) od pisanego małymi literami typu frazy oratio recta or, por. punkt

26 3.5.3 Nietypowe frazy zleksykalizowane Istnieją typy fraz, których składnia wykracza poza formę opisaną w poprzednim punkcie Frazy liczebnikowe i przyimkowo-liczebnikowe Pierwszą z nich jest zleksykalizowana fraza liczebnikowa, wyróżniona ze względu na fakt, że musimy w niej zawrzeć dwa lematy liczebnika i rzeczownika. W rezultacie ma ona postać ogólną: lex(nump(przypadek),lemat_liczebnika,lemat,modyfikacja) przy czym zarówno LEMAT_LICZEBNIKA, jak i LEMAT (rzeczownika) może być, podobnie jak w wypadku standardowym, reprezentowany przez listę wprowadzaną przez symbol OR bądź XOR. Jako przykład rozważmy frazeologizm wtrącić swoje trzy grosze. Po pierwsze, fraza liczebnikowa jest realizacją frazy w przypadku strukturalnym (por. nie omieszkał wtrącić swoich trzech groszy), nump(str). Po drugie, badania korpusowe wskazały, że poza liczebnikiem trzy pojawiają się też dwa, pięć, kilka, także pisane cyframi. W rezultacie uzyskujemy lemat liczebnika XOR( 2, 3, 5, dwa, kilka, pięć, trzy ). Ponadto poza zaimkiem swój pojawia się też zaimek mój, oraz inne określenia przymiotnikowe (wtrącić swoje skromne 3 grosze), co prowadzi do modyfikacji ratr({adjp(agr)}+{lex(adjp(agr),agr,agr,pos,xor( mój, swój ),natr)}). W rezultacie całą frazę zapisujemy jako lex(nump(str),xor( 2, 3, 5, dwa, kilka, pięć, trzy ), grosz, ratr({adjp(agr)}+{lex(adjp(agr),agr,agr,pos,xor( mój, swój ),natr)})) Rysunek 25: Schemat zawierający zleksykalizowaną frazę liczebnikową Kolejny przykład to zamienić z kimś kilka słów/zdań, w którym dopuszczalna jest koordynacja liczebników (zamienić dwa lub trzy słowa). Typ frazy jest taki sam jak poprzednio, lista lematów liczebnikowych (rozdzielonych średnikami koordynacja) to OR( dwa ; kilka ; kilkanaście ; parę ; pół ; trzy ), lista lematów rzeczownikowych to XOR( słowo, zdanie ), dopuszczalna jest modyfikacja przymiotnikowa frazy, co daje w rezultacie typ frazy: lex(nump(str),or( dwa ; kilka ; kilkanaście ; parę ; pół ; trzy ), XOR( słowo, zdanie ),atr({adjp(agr)})) i prowadzi do schematu widniejącego na Rys. 26. Składnia Walentego dopuszcza zleksykalizowane frazy liczebnikowe z pustym lematem rzeczownikowym 13 Pusty liczebnik jest oznaczany symbolem E(LISTA RODZAJÓW): jako że liczebnik występuje w określonym rodzaju, musimy to jakoś zaznaczyć. Rodzaje na liście oddzielane są kropkami. Przykładem takiego frazeologizmu jest łgać, ile wlezie. Mamy tu frazę pytajno-zależną cp(int[ile]) z centrum wleźć, której jedynym wymaganiem jest fraza liczebnikowa o centrum ile w rodzaju nijakim (*łgać, ilu wlezie) lex(nump(nom), ile, E(n),natr), co daje całą frazę zleksykalizowaną lex(cp(int[ile]),aff, wleźć,,ratr1(subj{lex(nump(nom), ile, E(n),natr)})). 13 Nie dopuszcza natomiast fraz z nieustalonym liczebnikiem. 26

27 Rysunek 26: Schemat zawierający zleksykalizowaną frazę liczebnikową z listą lematów liczebnikowych i rzeczownikowych Analogiczną postać ma zleksykalizowana fraza przyimkowo-liczebnikowa: lex(prepnump(przyimek,przypadek),lemat_liczebnika,lemat,modyfikacja) Także w tym wypadku istnieją frazeologizmy, w których lemat rzeczownikowy jest pusty. Ich przykładem jest harować za dwóch/dwoje/.... Występuje tu fraza przyimkowo-liczebnikowa prepnump(za,acc), której lemat liczebnikowy stanowi lista liczebników XOR( cztery, dwa, dziesięć, sto, trzy ) w rodzaju nijakim lub męskoosobowym, co daje lemat rzeczownikowy E(m1.n) w obu przypadkach, a cała fraza ma postać lex(prepnump(za,acc),xor( cztery, dwa, dziesięć, sto, trzy ), E(m1.n),natr), por. Rys. 27. Rysunek 27: Schemat zawierający zleksykalizowaną frazę liczebnikową z listą lematów liczebnikowych i rzeczownikowych Zleksykalizowane frazy porównawcze Drugim niestandardowym zleksykalizowanym typem frazy jest zleksykalizowana fraza porównawcza, ze względu na fakt, że może posiadać kilka elementów składowych. Dlatego zapisujemy ją jako: lex(compar(typ),argument ARGUMENT n,modyfikacja) gdzie TYP może przyjmować wartości jak, jako, niż, co, zaś ARGUMENT i może być frazą dowolnego typu uwzględnionego w słowniku, z pominięciem fraz porównawczych, przy czym przynajmniej jedna z nich musi być zleksykalizowana. W praktyce wszystkie składowe zleksykalizowanej frazy 27

28 porównawczej są zleksykalizowane. Jako przykład rozważmy frazeologizm lubić jak psy dziada w ciemnej ulicy, jeden z nielicznych, w których mamy więcej aż trzy składowe frazy porównawczej: fraza nominalna pies w liczbie mnogiej lex(np(str),pl, pies,natr), fraza nominalna dziad w liczbie pojedynczej lex(np(str),sg, dziad,natr) oraz fraza przyimkowo-nominalna w użyciu lokatywnym o centrum ulica lex(xp(locat[prepnp(w,loc)]),sg, ulica,...), modyfikowana dodatkowo zleksykalizowaną frazą przymiotnikową o centrum ciemny, ciasny lub wąski ratr1({lex(adjp(agr),agr,agr,pos,xor( ciasny, ciemny, wąski ),natr)}), co daje kompletną frazę porównawczą lex(compar(jak), lex(np(str),pl, pies,natr)+ lex(np(str),sg, dziad,natr)+ lex(xp(locat[prepnp(w,loc)]),sg, ulica, ratr1({lex(adjp(agr),agr,agr,pos,xor( ciasny, ciemny, wąski ),natr)}))) oraz schemat z Rys. 28 Rysunek 28: Schemat zawierający zleksykalizowaną frazę porównawczą 28

29 4 Poziom semantyczny opisu hasła Aby przejść do poziomu semantycznego słownika, należy kliknąć na pole zakładki. Jako że na poziomie tym prezentowane Okno prezentacji hasła dzieli się wówczas na dwie części po lewej widoczne będą ramy semantyczne reprezentujące poszczególne znaczenia predykatu, po prawej schematy stanowiące ich realizację składniową, por. Rys. 29. Kliknięcie na wybraną ramę powoduje, że role semantyczne przypisane poszczególnym argumentom podświetlają się na przypisane im kolory (por. Rys. 31 s. 33). Na takie same kolory podświetlają się pozycje i typy fraz stanowiące składniowe realizacje tych argumentów semantycznych, por. Rys. 29b). Poniżej wyświetla się lista przykładów przypisanych do danej ramy semantycznej, w tym samym formacie co na poziomie składniowym, por. punkt 3.3 s. 8. Kliknięcie na przykład powoduje, że realizowane w nim typy fraz zostają grubo obramione. Ich kolor wskazuje pośrednio, jakie argumenty semantyczne są realizowane w przykładzie. Jeżeli dana pozycja lub konkretny typ frazy nie jest realizowany w danym znaczeniu predykatu, pozostaje szary (por. Rys. 36, 38). a) b) Rysunek 29: Widok zakładki z poziomem semantycznym słownika Walenty Jeśli poziom składniowy nas nie interesuje, możemy myszą odsunąć linię dzielącą okno na część lewą i prawą maksymalnie w prawo. 4.1 Ramy semantyczne Na poziomie semantycznym słownika nie ma podziału na podhasła, poszczególne ramy semantyczne nie są w żaden sposób grupowane. Każda rama natomiast etykietowana jest listą jednostek leksykalnych ze Słowosieci (Piasecki et al., 2009), identyfikujących poszczególne znaczenia predykatu. Powiązanie z kilkoma jednostkami wynika z innej organizacji przestrzeni znaczeń: po pierwsze, możliwa jest mniejsza granulacja znaczeń, po drugie, jedna rama semantyczna może odnosić się do czynnych i zwrotnych użyć czasownika. Jednostka leksykalna identyfikowana jest przez jej lemat, po którym następuje liczbowy identyfikator znaczenia (w Walentym rozdzielone dywizem). Jeśli zamiast liczby pojawi się tam litera, oznacza to, że w Słowosieci zabrakło danego znaczenia, i zostało ono dodane przez leksykografów Walentego. Kiedy najedziemy myszą na konkretną jednostkę, pojawi się informacja na temat jej umiejscowienia w Słowosieci oraz ewentualnie wprowadzona przez leksykografów glosa. Predykaty opisują określone sytuacje, a ich argumenty reprezentują uczestniczące w nich jednostki. Rama semantyczna ma opisywać, jakie jednostki mogą uczestniczyć w sytuacji (preferencje selekcyjne) oraz w jaki sposób w niej uczestniczą (role semantyczne). Dlatego właściwa rama semantyczna reprezentowana jest jako lista argumentów semantycznych, przy czym każdy argument semantyczny stanowi para rola semantyczna, preferencje selekcyjne. Podobnie jak schematy składniowe, ramy semantyczne są wyświetlane w postaci tabeli. I tak jak kolumny schematu oznaczały poszczególne pozycje składniowe, tak kolumny ramy reprezentują 29

30 poszczególne argumenty semantyczne predykatu w danym znaczeniu. Także w tym wypadku pierwszy wiersz zawiera informacje ogólne ocenę ramy oraz jej identyfikator liczbowy (w nawiasach kwadratowych). W drugim wierszu prezentowane są role semantyczne (punkt 4.2), zaś w kolejnych wierszach preferencje selekcyjne predykatu względem argumentu identyfikowanego przez daną rolę (punkt 4.3) Ocena ramy Podobnie jak schematy, także ramy podlegają ocenie. Oceny są analogiczne do tych wprowadzonych dla schematów, dotyczą z jednej strony jakości ram (pewna, wątpliwa, zła), a drugiej strony rejestru (archaiczna, potoczna, wulgarna). Ocena dotyczy znaczenia, np. jako zła oznaczone zostały ramy czasownika adoptować z przypisanymi jednostkami adoptować-c, adoptować się-a wskazujące na błędne użycie tego czasownika w znaczeniu adaptować (się). Ponadto ramy można opatrzyć dwoma dodatkowymi ocenami metaforyczna, dziedzinowa i sporadyczna. 4.2 Role semantyczne Fillmore (1968, 1977), twórca pojęcia roli, w celu jego scharakteryzowania powołuje się na zestaw uniwersalnych pojęć identyfikujących i rozróżniających pewne rodzaje wnioskowań, które ludzie wysnuwają w odniesieniu do zdarzeń zachodzących dookoła, np.: kto, co i komu zrobił, co się zmieniło. W Walentym dobraliśmy pewien zestaw ogólnych pojęć, identyfikowanych po etykiecie, które odnoszą się do funkcji, które w sytuacji opisywanej przez predykat mogą pełnić argumenty semantyczne. Wybrany zestaw ma na celu umożliwienie wysnucia prostych wniosków dotyczących sytuacji. Punktem wyjścia dla wyboru ról semantycznych jest ich podział z jednej strony na trzy grupy: inicjującą, towarzyszącą oraz zamykającą, a z drugiej na dwa ich typy: podstawowe i uzupełniające. Grupy określają na jakim etapie akcji określanej przez predykat pojawiają się uczestnicy akcji (role podstawowe) lub na jakim etapie akcji istotne są okoliczności zewnętrzne (role uzupełniające). Zaproponowany zestaw ról ma strukturę dwupoziomową. Pierwszy poziom stanowią omówione powyżej role główne, a drugi poziom atrybuty ról, służące do rozróżniania uczestników sytuacji pełniących w wypowiedzeniu analogiczną rolę. Na Rys. 30 widnieje tabela ról semantycznych wykorzystywanych w Walentym pogrupowanych w sposób omówiony powyżej. Każda rola ma przypisany jednoznaczny kolor, w którym wizualizowane są nie tylko etykiety ról w ramach semantycznych, por. Rys. 31, ale także typy fraz wskazujące składniową realizację danego argumentu, por. Rys. 29b). Poniżej omówimy poszczególne role semantyczne oraz funkcję, jakie oznaczane nimi argumenty pełnią w sytuacjach reprezentowanych przez dany predykat Grupa inicjująca Grupa inicjująca zawiera uczestników sytuacji, którzy w jakiś sposób przyczyniają się do jej zaistnienia. Zawiera ona dwie role podstawowe: Initiator to uczestnik sytuacji, który bezpośrednio, aktywnie, choć niekoniecznie świadomie czy wolitywnie (nie musi to być istota żywa) przyczynia się do zaistnienia sytuacji; na przykład Initiatororem sytuacji łamania czegoś może być człowiek, zwierzę, wiatr itp; Stimulus nie działa aktywnie, tylko swoją cechą, właściwością wywołuje subiektywną reakcję innego uczestnika Experiencera; oraz jedną rolę uzupełniającą Condition określa okoliczności, bez zaistnienia których nie doszłoby do zajścia danego zdarzenia, informuje o przyczynie lub warunkach zaistnienia sytuacji. Jako rola uzupełniająca nigdy nie występuje w wypowiedzeniu samodzielnie. W Walentym zazwyczaj będzie ona sygnalizowana ogólnym typem frazy xp(caus); 30

31 Rysunek 30: Tabela ram semantycznych w Walentym Grupa towarzysząca Grupa towarzysząca zawiera uczestników sytuacji, którzy podlegają (w sposób bierny) sytuacji lub ją charakteryzują, oraz takich, którzy są niezbędni do zajścia sytuacji, jednak nie inicjują jej samodzielnie. Jest to największa grupa, zawiera cztery role podstawowe Theme podlega jakiemuś procesowi czy działaniu lub znajduje się w jakimś stanie; często podlega zmianie w wyniku zajścia sytuacji, np. staje się częścią Resulta; Experiencer odczuwa uczucia, emocje, przeżywa różne stany psychiczne, mimowolnie odbiera różne bodźce zmysłami; Factor przyczynia się w sposób aktywny, acz pośredni, do zajścia sytuacji, ma na nią wpływ; Instrument wspomaga akcję, będąc w niej używanym (ale nie zużywanym!) przez Initiatora; zazwyczaj jest to obiekt konkretny, materialny, abstrakcyjne Instrumenty mogą się pojawić jedynie w wypadku czasowników dotyczących komunikacji i myślenia; i aż siedem ról uzupełniających Attribute przypisujemy cechom, właściwościom ludzi, zwierząt, przedmiotów, zjawisk, procesów (np. cechować, demaskować, pachnieć) a czasami także stanom, emocjom itp. (awansować); Manner określa sposób wykonywania akcji; zwykle w Walentym reprezentuje ją typ frazy xp(mod), istnieją jednak bardziej specyficzne realizacje tej roli, np. prepadjp(po,postp) dla takich czasowników jak mówić, rozumieć (po francusku); Measure określa stopień wykonania czynności czy też jaka jest wielkość argumentów Theme lub 31

32 Result, często jest to wartość ilościowa, np. zapłacić za coś trzy złote, wysoką cenę, wielokrotnie więcej; Location określa miejsce, w którym ma miejsce sytuacja czy też skąd lub dokąd zmierza jej Initiator czy też Theme; zazwyczaj w Walentym będzie realizowana składniowo jako xp(locat), xp(abl), xp(adl); Path to trasa, ścieżka, droga, czy to w sensie fizycznym, metafizycznym czy metaforycznym; zwykle w Walentym realizowana składniowo jako xp(perl), np. frunąć nad czymś, obok czegoś, między czymś a czymś itd.; Time to czas, w którym coś się dzieje; zwykle w Walentym realizowany składniowo jako xp(temp); np. datować na kiedyś, urodzić się kiedyś; Duration określa czas trwania sytuacji, na którą wskazuje predykat; w Walentym realizowany składniowo jako xp(dur); np. trwać ileś czasu, od kiedyś, do kiedyś Grupa zamykająca Grupa zamykająca zawiera uczestników sytuacji, którzy zrodzili, ukształtowali się, powstali w wyniku zaistnienia sytuacji lub na których była ona ukierunkowana, lecz którzy nie uczestniczyli w niej i nie podlegali jej bezpośrednio. Zawiera ona dwie role podstawowe: Recipient nie podlega akcji, nie musi nawet bezpośrednio uczestniczyć w sytuacji, jednak sytuacja jest na niego nakierowana, a on odbiera jej skutki, wytwory, komunikaty itp.; używany także dla oznaczenia straty, np. okraść kogoś; ResuD jest efektem końcowym sytuacji, powstaje w jej wyniku (nie istnieje przed rozpoczęciem sytuacji); oraz jedną rolę uzupełniającą Purpose określa cel, który przyświeca sytuacji, i bez którego nie miałaby po co zaistnieć, np. dążyć do czegoś, szkolić (się) na kogoś; w Walentym realizowana składniowo jako xp(dest) Współwystępowanie ról Jedyną ścisła regułą współwystępowania dwóch argumentów jest para Stimulus Experiencer: nie można doświadczać czegokolwiek bez czynnika, który się do tego przyczynił, nawet jeśli czynnik ten jest ukryty. Natomiast istnieją pewne typowe związki między argumentami. Zarówno Initiator (iść) jak i Theme (dorośleć, tkwić, trwać) mogą występować samodzielnie 14 Jednak bardzo często Initiator współwystępuje z Theme: ktoś kopie kogoś, ktoś czyta coś. Do tej pary często dołączają inne argumenty: Instrument dla bić, por. (13a), Result dla szyć, por. (13b), Recipient dla adresować, por. (13c). Result może współwystępować z Initiatorem bez Theme, np. dla stworzyć także z Recipientem, por. (13d). (13) a. [... ] mężczyzna zwany Pershingiem bił go kijem baseballowym. b. [... ] warsztatowicze szyli worki na zakupy z materiałów ekologicznych [... ] c. Bayer adresuje swoją ofertę do wszystkich fotografów,[... ] d. Krystyna Sienkiewicz stworzyła w Warszawie dom dla siebie, pięciu psów i pięciu kotów. e. ThemeSikorski [... ] wygłupił się wobec całego politycznego świata. (I) Recipient prawie zawsze współwystępuje z Initiatorem; rzadkie wyjątki to np. wygłupić się, por. (13d). Natomiast Result może być zarówno wynikiem aktywnego działania (13d), jak i samoistnego procesu. 14 Chodzi o współwystępowania z argumentami podstawowymi. Argumenty uzupełniające charakteryzują większość sytuacji, jako luźne okoliczniki bądź jako wymagane, typowe Location Source, Location Goal, Path dla iść, Location dla tkwić, Time dla trwać. 32

33 Purpose nie pojawia się w ramach, w których nie występuje Initiator; samoistne procesy nie są ukierunkowane na cel. Na Rys. 31 widnieje rama czasownika wieźć, reprezentująca sytuację, w której Initiator wiezie Theme jakimś pojazdem, jakąś trasą, z jednego miejsca do drugiego, w jakimś celu (na badania, po wyniki) Atrybuty ról Rysunek 31: Przykładowa rama czasownika wieźć Zupełnie nową koncepcją wprowadzona w Walentym jest dwupoziomowa reprezentacja ról semantycznych, polegająca na możliwości opatrywania ról semantycznych atrybutami. Są one wykorzystywane wówczas, gdy w sytuacji bierze udział dwóch uczestników pełniących w niej tę samą rolę główną (spośród ról podstawowych lub uzupełniających). Istnieją dwie pary atrybutów ról, Foreground i Background oraz Source i Goal. Jako że służą one do wyróżniania dwóch identycznych ról głównych, zazwyczaj będą występowały w parach. Jedynym wyjątkiem jest rola Location: Location Source realizowana składniowo przez xp(abl) oraz Location Goal realizowana składniowo przez xp(adl) różnią się semantycznie od pozbawionej atrybutów Location, realizowanej składniowo przez xp(locat), por. np. ramę czasownika wieźć z rys. 31. W szczególności, Location Source, występuje dla czasownika pochodzić (skądś) Para Foreground, Background Podstawą do przypisania atrybutów Foreground i Background jest równorzędność argumentów opatrzonych tą rolą. Warunek ten może być realizowany w sytuacji gdy oba argumenty są względem predykatu w pełni symetryczne: można je zamienić miejscami, a treść pozostanie ta sama, np. (rozmawiać). Ciekawym przypadkiem jest czasownik zamieniać, w którym dla zachowania znaczenia należy przestawić obie pary argumentów, por. Rys. 32a). a) b) Rysunek 32: Ramy semantyczne zawierające atrybuty Foreground, Background Inna sytuacja ma miejsce wtedy, gdy dwóch argumentów co prawda nie da się zamienić miejscami, jednak semantycznie mamy do czynienia z jednym argumentem, który jest wyrażany składniowo za pomocą dwóch typów fraz, z których jedna stanowi zazwyczaj uszczegółowienie, opis drugiej. Dotyczy to na przykład czasownika głuchnąć: (ktoś (Theme Foreground ) głuchnie na coś (Theme Background )). Przykładowa rama czasownika fascynować widnieje na Rys. 32b). Zwróćmy uwagę, że na ilustracjach (i w Slowalu) opatrzenie roli atrybutem jest zaznaczone poprzez cieniowanie koloru tła: Foreground oznaczone jest poprzez ciemniejszy odcień u góry, Background oznaczone jest poprzez ciemniejszy odcień u dołu. (14) a. Mimo to gra zespołu fascynuje mocą i niezbędnym rockowym pazurem. [... ] jeszcze długie lata będzie Pan fascynował nas swoimi wypowiedziami. 33

34 Para Source, Goal Rolę główną opatrujemy atrybutami Source, Goal wówczas, gdy oba argumenty pełnią taką samą rolę w zdaniu, ale sytuacja wskazuje szeroko rozumiany kierunek wykonywanej czynności czy procesu. Source to początek, źródło procesów, czynności, a Goal to cel, do którego się dąży lub etap końcowy procesu, czynności. Przykładem mogą być czasowniki wybrać coś (Theme Goal ) spośród czegoś (Theme Source ) oraz przemalować z jednego koloru (Attribute Source ) na inny (Attribute Goal ). W wypadku tej pary też często mamy do czynienia z konwersami, np. pożyczyć coś komuś od kogoś bądź kupić, sprzedać. Ze względu na to, że kierunek przepływu towaru uznaliśmy za bardziej podstawowy niż kierunek przepływu pieniędzy, sprzedający znakowany jest jako Initiator Source, zaś kupujący jako Initiator Goal, por. Rys. 33. Także wystąpienie atrybutu z tej pary zaznaczone jest poprzez cieniowanie koloru tła: Source oznaczone jest poprzez ciemniejszy odcień po lewej, Goal oznaczone jest poprzez ciemniejszy odcień po prawej. Rysunek 33: Rama semantyczna zawierająca atrybuty Source, Goal czasownika kupić 4.3 Preferencje selekcyjne Preferencje selekcyjne są to zależności semantyczno-leksykalne pomiędzy jednostką stanowiącą predykat wypowiedzenia a jednostkami będącymi jego argumentami wskazujące, jakie pojęcia mogą współwystępować na danych pozycjach. Innymi słowy, są to oczekiwania predykatu dotyczące ograniczeń zasobu leksykalnego dla argumentu semantycznego. W Walentym nie wymagamy, by wymienione w argumencie (przypisane roli) preferencje selekcyjne obejmowały w s z y s t k i e jednostki mogące wystąpić jako argumenty predykatu 15, jednak chcemy, by obejmowały większość takich jednostek, a nie jedynie wskazywały jednostki najbardziej typowe (tzw. podejście statystyczne). Do określenia preferencji selekcyjnych posługujemy się synsetami Słowosieci, wykorzystującu fakt, że mamy do czynienia z siecią semantyczno-leksykalną. Preferencje selekcyjne obejmują wszystkie hiponimy danego synsetu, a także pojęcia powiązane innymi relacjami (np. deminutywy i augmentatywy). Dla najbardziej abstrakcyjnych a zarazem częstych preferencji opracowane zostały predefiniowane zestawy preferencji selekcyjnych: 1. ALL 2. LUDZIE: osoba-1, grupa ludzi-1 3. ISTOTY: osoba-1, istota żywa-1, grupa istot-1 4. PODMIOTY: LUDZIE, podmiot-3 5. JADŁO: pokarm-1, napój-1 6. DOBRA: JADŁO, mienie-1, przedmiot-1, wytwór-1 7. KOMUNIKAT: informacja-1, wypowiedź-1 8. KONCEPCJA: informacja-1, wytwór umysłu-1 15 Jest to praktycznie niemożliwe choćby ze względu na użycia metaforyczne. 34

35 9. WYTWÓR: przedmiot-1, wytwór POŁOŻENIE: miejsce-1, przestrzeń-1, obiekt MIEJSCE: lokal-1, budowla-1, rejon-1, obszar-1, państwo-1, jednostka administracyjna-1, woda OTOCZENIE: powierzchnia-2, rzecz-4, wytwór-2, pomieszczenie-3, osoba CZAS: chwila-1, czas-3, czas-8, godzina OBIEKTY: osoba-1, obiekt-2, zbiór CZYNNOŚĆ: czynność-1, czyn SYTUACJA: CZYNNOŚĆ, zdarzenie-2, okoliczność-1, ciąg zdarzeń-1, zjawisko 17. KIEDY: CZAS, SYTUACJA 18. CZEMU: SYTUACJA, LUDZIE, cecha ILOŚĆ: ilość-1, rozmiar-1, rozmiar-2, jednostka-4, wielkość-6 Ich wyodrębnienie ma na celu zwiększenie spójności i czytelności słownika. Rama czasownika kupić widniejąca na Rys. 33 zaprezentowana jest z preferencjami selekcyjnymi: kupującymi i sprzedającymi są PODMIOTY, kupuje się i sprzedaje się pewne DOBRA za pieniądze w obiekcie handlowym. ALL oznacza brak możliwości określenia preferencji selekcyjnych. Zwróćmy uwagę, że dla argumentu Location zaproponowano trzy preferencje OTOCZENIE oznaczające bliskie sąsiedztwo obiektu (leżeć na stole, obok książki), MIEJSCE oznaczające położenie geograficzne (mieścić się w Warszawie, nad Wisłą, obok mostu Poniatowskiego) oraz najbardziej ogólne POŁOŻENIE (znajdować się). Natomiast pełna rama czasownika wieźć widnieje na Rys. 34. Rysunek 34: Rama czasownika wieźć z preferencjami selekcyjnymi i przykładami Najciekawszym chyba sposobem określenia preferencji selekcyjnych jest możliwość reprezentowania ich za pomocą relacji słowosieciowych względem innego argumentu. Są one wykorzystywane wówczas, gdy predykat można zastosować do szerokiej gamy pojęć, które są jednak wyraźnie ze sobą powiązane. Najczęściej w tym znaczeniu wykorzystywana będzie predefiniowana relacja RELAT oznaczająca bliskie powiązanie dowolną relacją, np. dla czasownika kłóci się, por. Rys

36 Rysunek 35: Rama czasownika kłócić się z preferencjami selekcyjnymi 4.4 Powiązanie semantyki ze składnią Warstwy składniowa i semantyczna są ze sobą ściśle powiązane. Po pierwsze, przykładowe wypowiedzenia (pomijając użycia metaforyczne czy jednostkowe) ilustrujące konstrukcje reprezentowane przez dany schemat podpinane są też do adekwatnych jednostek Słowosieci, a za ich pośrednictwem do powiązanych przez nie ram. Niezależnie od tego, ramy semantyczne i schematy składniowe, a właściwie składające się na nie argumenty semantyczne i pozycje składniowe, są wiązane ze sobą bezpośrednio, co wskazuje, jakie mogą być realizacje składniowe danego argumentu. Wiązanie to ma charakter wiele-do-wielu: pojedyncze znaczenie predykatu reprezentowane przez daną ramę może mieć wiele realizacji składniowych, a jeden schemat może być wykorzystywany do reprezentacji wielu znaczeń (przejechać samochodem psa / kraj) Alternacje Powiązanie kilku schematów z jedną ramą bardzo często oznacza możliwość wyrażenia tej samej treści na wiele sposobów składniowych. Jako przykład rozważmy czasownik ładować, który podlega znanej alternacji ładować towar na pojazd/do pojemnika oraz ładować pojazd/pojemnik towarem, por. Rys. 36. Specyficzny przypadek alternacji stanowi transformacja powiązana ze zmianą strony z czynnej na zwrotną. Jako przykład rozważmy czasownik brzydzić w stronie czynnej coś kogoś brzydzi, w stronie zwrotnej ktoś brzydzi się czegoś lub czymś, por. Rys. 37. Na rysunku pokazano cztery schematy z wielu realizujących to (jedyne) znaczenie predykatu, a schematy alternujące umieszczono obok siebie. 36

37 Rysunek 36: Powiązanie ramy semantycznej z dwoma schematami stanowiącymi alternacje składniowe Rysunek 37: Powiązanie ramy semantycznej z dwoma schematami stanowiącymi alternacje składniowe ze zmianą strony 37

38 4.4.2 Autoalternacje O autoalternacji mówimy wtedy, gdy na kilka sposobów możemy interpretować pojedynczą pozycję składniową tego samego schematu. Bardzo często ma to miejsce w wypadku, gdy jeden argument semantyczny może być realizowany przez jedną lub dwie pozycje. Ciekawym przypadkiem autoalternacji jest porastać, które pozornie jest zwykłą alternacją (trawa porasta zbocze versus zbocze porasta trawą), gdyby nie fakt, że konstrukcje te są obejmowane przez jeden schemat (trawa porasta zbocze zielonym kobiercem). Żeby móc zapisać autoalternacje, schemat składniowy musi ulec rozdwojeniu bez tego nie dałoby się zapisać dwóch sposobów jego interpretacji; por. Rys. 38. Rysunek 38: Dwojakie powiązanie ramy semantycznej z tym samym schematem 4.5 Semantyczna interpretacja frazeologii Z technicznego punktu widzenia ramy semantyczne konstrukcji frazeologicznych niczym się nie wyróżniają są listą argumentów semantycznych etykietowaną jednostkami leksykalnymi. Mają jednak swoje specyficzne własności. Należy rozróżnić dwa przypadki: 1. fraza zleksykalizowana nie zmienia znaczenia predykatu, a jedynie w zleksykalizowany, specyficzny dla predykatu sposób charakteryzuje jeden z argumentów (zazwyczaj jest to Manner). 2. fraza zleksykalizowana nie formuje argumentu, lecz zmienia znaczenie predykatu stając się częścią jego lematu. Jako przykład rozważmy czasownik witać, dla którego istnieją zleksykalizowane realizacje okolicznika sposobu (z otwartymi ramionami, w lansadach), por. Rys. 39. Zwróćmy uwagę, że składnia przewiduje także niezleksykalizowane realizacje tego argumentu, por. też s. 24. Gdyby tak nie było, argument nie posiadałby preferencji selekcyjnych (nie ma sensu ich wpisywać dla leksykalizacji); por. ramę czasownika wieźć z Rys. 34 s. 35 (na rysunku nie ma realizacji składniowych ramy, ale chodzi o frazę na łebka) W drugim wypadku frazy zleksykalizowane nie charakteryzują uczestnika czy okoliczności sytuacji, lecz stanowią immanentną część predykatu, łącznie tworząc nowe pojęcie. W Słowosieci znajdują się jednostki leksykalne reprezentujące takie pojęcia, posiadające lematy wieloczłonowe. Jako przykład weźmy frazeologizm chwytać za serce/duszę/gardło. Żadne znaczenie czasownika chwytać dotykać, przejmować (chwycił mnie lęk), rozumieć, zatrzymywać (złodzieja) go 38

39 Rysunek 39: Rama czasownika zawierającego zleksykalizowaną realizację składniową argumentu nie obejmuje, a serce, dusza, gardło nie jest w żaden sposób chwytane 16 ; jako całość frazeologizm ten znaczy wzruszać, por. Rys. 40. Rysunek 40: Rama frazeologizmu zmieniającego znaczenie czasownika Fakt, że frazeologizm ma lemat wieloczłonowy zaznaczany jest za pomocą białego prostokąta z napisem lemma z prawej strony pierwszego wiersza ramy. Także frazy zleksykalizowane składające się na lemat wieloczłonowy podświetlane są na biało. Istnieje też możliwość, że kilka składniowo odrębnych zleksykalizowanych podrzędników czasownika formuje lemat wieloczłonowy, np. czuć serce w gardle, por. Rys Można kogoś dosłownie chwycić za gardło, ale to zupełnie co innego... 39

40 Rysunek 41: Rama semantyczna frazeologizmu z lematem wieloczłonowym 40

41 5 Filtrowanie haseł Program Slowal służący do przeglądania słownika Walenty udostępnia funkcję filtrowania haseł, co umożliwia użytkownikowi skupienie się na hasłach reprezentujących interesujące go zjawiska. Aby dokonać filtrowania haseł, należy kliknąć przycisk znajdujący się po lewej stronie nad listą haseł, obok pola tekstowego do wyszukiwania poszczególnych haseł, por. Rys. 1 s. 4. Wyświetli się wówczas formularz z kategoriami filtrowania. Formularz składa się z trzech zakładek, umożliwiających filtrowanie po: własnościach ogólnych hasła, własnościach składniowych hasła, własnościach semantycznych hasła. Każda z zakładek traktowana jest oddzielnie. Wyszukiwane są hasła, które spełniają ograniczenia nałożone we wszystkich trzech zakładkach łącznie, jednak nie ma możliwości powiązania tych poziomów, np. wyfiltrowania wybranego argumentu semantycznego realizowanego przez frazy określonego typu. Poszczególne pola formularza mają postać rozwijanych list, w których można wybrać jedną z przewidzianych wartości, albo pól tekstowych, w których można wpisać dowolny napis (jeśli będzie on błędny, nieadekwatny do pola, program nie znajdzie żadnych haseł spełniających takie ograniczenie). Ograniczenia wpisywane do takich pól mają charakter prostych wyrażeń regularnych (bez możliwości nawiasowania), które objaśnimy poniżej. Następnie kolejno omówimy poszczególne zakładki. 5.1 Proste wyrażenia regularne Proste wyrażenia regularne wykorzystywane do filtrowania stanowią napisy składające się z: dowolnych znaków klawiaturowych poza znakami specjalnymi wymienionymi poniżej, symbol. oznacza dowolny znak, symbol.* oznacza dowolny ciąg znaków o dowolnej długości, w tym ciąg pusty symbol.* oznacza dowolny ciąg znaków o dowolnej długości, w tym ciąg pusty symbol.+ oznacza dowolny ciąg znaków o dowolnej długości, ale bez ciągu pustego. Takie wyrażenia mogą być łączone przez operatory logiczne Symbol! oznacza zanegowanie ograniczenia wyrażanego napisem występującego po tym symbolu. Oznacza to, że filtrujemy wszystkie hasła nie spełniające tego ograniczenia. symbol & oznacza koniunkcję napisów (np. napis-1 & napis-2 & napis-3 ). Oznacza to, że filtrujemy wszystkie hasła spełniające ograniczenia wyrażone za pomocą napis-1, napis-2 i napis-3 jednocześnie. symbol oznacza alternatywę napisów (np. napis-1 napis-2 napis-3 ) Oznacza to, że filtrujemy hasła spełniające przynajmniej jedno z ograniczeń wyrażone za pomocą napis-1, napis-2 bądź napis-3. Zauważmy, że koniunkcja wiąże silniej, czyli ograniczenie napis-1 napis-2 & napis-3 oznacza, że filtrowane hasła muszą spełniać warunek napis-1 bądź też oba warunki napis-2 i napis-3 jednocześnie. Rzeczywiste zastosowanie tych wyrażeń pokażemy poniżej na przykładzie konkretnych pól formularza. U dołu formularza, we wszystkich zakładkach, znajdują się trzy przyciski. Kliknięcie przycisku spowoduje odfiltrowanie haseł zgodnie z ograniczeniami wpisanymi we wszystkich zakładkach łącznie, kliknięcie przycisku spowoduje cofnięcie wszystkich warunków filtrowania (na poziomie listy haseł), zaś kliknięcie przycisku spowoduje rezygnację z 41

42 filtrowania, czyli pozostawienie dotychczasowych ustawień (równoważne kliknięciu w prawym górnym rogu formularza). Wybrane ograniczenia pozostają aktualne przy ponownym otwarciu formularza filtrowania. Modyfikując warunki, warto spojrzeć na wszystkie zakładki, czy nie pozostał tam nieaktualny warunek z poprzedniego filtrowania. Jeśli całkowicie zmieniamy złożone warunki filtrowania, warto najpierw wyczyścić formularz przyciskiem, a dopiero potem wprowadzić nowe ograniczenia. UWAGA: Wcześniejsze ograniczenia na wyświetlane schematy pozostają w mocy, o ile nie zaznaczy się pola Odfiltruj niepasujące schematy, por. poniższy punkt 5.3. Wynika to z faktu, że filtrowania schematów można dokonać też niezależnie od filtrowania haseł, por. punkt Filtrowanie ogólnych własności hasła Formularz filtrowania otwiera się na zakładce z ogólnymi własnościami hasła, por. Rys. 42 po lewej, do której można też przejść klikając przycisk. Zawiera ona pola filtrowania po: lemacie; częściach mowy: PRZ przymiotniki, RZ rzeczowniki, PS przysłówki, CZ czasowniki; frazeologii zawiera, nie zawiera; statusie hasła (por. punkt 2.1 s. 4). Filtrowane są hasła o dokładnie danym statusie; nie ma możliwości filtrowania haseł o statusie od danego wzwyż. Każde z tych pól posiada też wartość dowolną ( ; pole lematu pozostawiamy wtedy puste) oznaczającą, że nie filtrujemy po tej konkretnej własności hasła (dotyczy to także własności z pozostałych dwóch zakładek formularza). W szczególności, na Rys. 42 po lewej wszystkie pola mają ustawienie «dowolne»; natomiast na Rys. 42 pośrodku filtrujemy hasła czasownikowe, zawierające frazeologię, o statusie (F) sprawdzone. Rysunek 42: Formularz filtrowania własności ogólne hasła Filtrowanie po lematach haseł Natomiast w polu filtrowania lematu możemy wpisać konkretny lemat, np. pokładać, lecz nie bardzo się to opłaca, lepiej wpisać dane hasło bezpośrednio do pola wyszukiwania, por. punkt 2.2 s. 5. Jeśli chcemy odfiltrować kilka haseł, możemy wpisać ich listę, np. pokładać pokłaść (ograniczenie pokładać&pokłaść nie jest spełnione przez żaden lemat). Dużo wygodniej jednak używać 42

43 w tym wypadku wyrażeń regularnych, np. na.* wyfiltruje wszystkie hasła zaczynające się od na-, zaś.*kładać.*kłaść.*łożyć odfiltruje nam wszystkie czasowniki kładzenia z dowolnymi przedrostkami. Dowolny może być nie tylko przedrostek, ale i przyrostek, i tak filtrowanie lematu.*kład.*.*kłaść, por. Rys. 42 po prawej, wyfiltruje nam listę haseł, której początek znajduje się na Rys. 43 (jak widać, lista objęła także niepasujące hasła, np. dokładność, ale niczego to nie komplikuje). Listę taką możemy dalej ograniczać określając status, część mowy itp. Rysunek 43: Lista haseł filtrowanych według lematu Czasem identyczną listę haseł można uzyskać na kilka różnych sposobów, np. ograniczenie powyższej listy do haseł czasownikowych będzie tożsame z ograniczeniem lematu do.*kładać.*kłaść (bo tylko czasowniki mogą przyjmować takie końcówki). Jednak już zapis.*kład nie wyfiltruje wszystkich rzeczowników z listy, gdyż odrzuci rzeczowniki nakładka, okładka itp. 5.3 Filtrowanie składniowych własności hasła Klikając przycisk przechodzimy do zakładki filtrowania po własnościach składniowych hasła, por. Rys. 44. Ta strona formularzu zawiera możliwość filtrowania po opiniach o schemacie (inaczej ocenach schematu: pewny, wątpliwy, zły, archaiczny, potoczny, wulgarny), por. punkt s. 7; typach schematu (normalny, frazeologiczny) 17 ; własnościach predykatu ( podhasła ), por. punkt 3.1 s. 6: zwrotność (a właściwie się inherentne: zawiera się bądź nie zawiera (pole puste), negatywność: przeczące neg, twierdzące aff, dowolne _, predykatywność: predykatywne pred bądź niepredykatywne (pole puste), aspekt: dokonany perf, niedokonany imperf oraz dwuaspektowy _. Wszystkie powyższe własności wybierany były z listy rozwijanej. Tak jak poprzednio oznacza brak ograniczenia. Ponadto możemy filtrować po typach fraz, 17 Byłoby to równoważne ogólnej własności zawierania frazeologii lub nie, gdyby nie opcja odfiltrowywania niepasujących schematów, patrz poniżej. 43

44 pozycjach, dla których ograniczenia wpisujemy w otwarte pole tekstowe. Omówimy je bardziej szczegółowo poniżej. Rysunek 44: Formularz filtrowania własności składniowe U dołu formularza znajduje się pole Odfiltruj niepasujące schematy. Jego wybranie powoduje, że na ekranie pojawią się nie tylko hasła zgodne z warunkami filtrowania, ale dla danego hasła zobaczymy tylko te schematy, które te warunki spełniają Filtrowanie po typach fraz Pole filtrowania typów fraz Zawiera typ frazy pozwala na wprowadzenie dowolnych ograniczeń na typ frazy, jaką ma zawierać filtrowane hasło. Najprostszym sposobem jest wpisanie konkretnego typu frazy, np. np(gen) czy też cp(że) oznacza wybranie haseł, w którym występuje przynajmniej jeden schemat zawierający odpowiednio frazę nominalną w mianowniku czy też frazę zdaniową typu że (oraz schematów spełniających te ograniczenia, jeśli wybrana zostanie opcja odfiltrowywania schematów). Dotyczy to dowolnych typów fraz wymienionych w punkcie 3.4 s. 11. Jednak także w tym polu można wpisywać wyrażenia regularne. I tak: np(.*) oznacza frazę nominalną w dowolnym przypadku, prepadjp(.*) oznacza dowolną frazę przyimkowo-przymiotnikową, prepnp(.*,acc) oznacza frazę przyimkowo-nominalną z dowolnym przyimkiem wymagającym biernika, prep.*(.*) oznacza dowolną frazę przyimkowo-nominalną, przyimkowo-przymiotnikową bądź zdaniowa z korelatem przyimkowym 18, cp(int[.*]) oznacza frazę zdaniową pytajno-zależną, dla której wprowadzono ograniczenia na listę realizacji,.*cp(.*,rel) oznacza dowolną frazę zdaniową (z korelatem lub bez, przyimkową lub nie) względną BEZ ograniczeń na listę realizacji, prepncp(na,.*,int.*) oznacza dowolną frazę zdaniową z korelatem z przyimkiem na, w dowolnym przypadku, z ograniczeniem listy realizacji bądź bez; 18 Ten zapis jest równoważny: prep.*. 44

45 prepn.*p(na,.*) oznacza frazę przyimkowo-nominalną z przyimkiem na wymagającym dowolnego przypadka lub takąż frazę zdaniową z korelatem przyimkowym. Przykłady możnaby mnożyć. Warto zaznaczyć, że po wpisaniu ograniczenia wyświetla się lista typów fraz spełniających je można wybrać konkretną z nich. Jeśli jest ona pusta, oznacza to, że w słowniku nie występuje typ frazy spełniający wpisane kryteria. Należy sprawdzić, czy wprowadzony napis nie zawiera błędu. Powyższe ograniczenia dotyczyły fraz niezleksykalizowanych, jednak w pole filtrowania można wpisywać dowolne ograniczenia zgodne językiem reprezentacji składni, czyli także omówionych w punkcie 3.5 s. 20. I tak fixed(.*) oznacza dowolną frazę zamrożoną, por. punkt 3.5.1, lex(np(.*),pl,.*) oznacza dowolną zleksykalizowaną frazę nominalną w dowolnym przypadku, ograniczoną do liczby mnogiej; lex(.*atr.+) oznacza dowolną frazę mającą modyfikację typu atr, atr1, ratr, ratr1 19 ; lex(.*,ratr.*) (równoważne lex(.*ratr.*)) oznacza wystąpienie modyfikacji typu ratr, ratr1, zaś lex(.*,atr.*) modyfikacji typu atr, atr1 (na pewnym poziomie zagnieżdżenia); podobnie lex(.*atr1) oznacza wystąpienie modyfikacji typu atr1 lub ratr1, lex(.*,atr1) oznacza wystąpienie modyfikacji typu atr1, zaś lex(.*,ratr1) (równoważne lex(.*ratr1)) oznacza wystąpienie modyfikacji typu ratr1 (znów na pewnym poziomie zagnieżdżenia); lex(.*, słowo,.*) 20 oznacza dowolną frazę zleksykalizowaną zawierającą leksem słowo, przy czym może on być lematem zarówno frazy właściwej (np. lex(np(gen),pl, słowo, atr(np(gen)))), jak i modyfikacji (np. lex(xp(mod[prepnp(w,loc)]),sg, połowa, ratr(lex(np(gen),sg,xor( słowo, zdanie ),natr)))); lex(.*,atr.*, słowo,.*) oznacza dowolną zleksykalizowaną frazę zawierającą leksem słowo na poziomie modyfikacji; lex(.*or.*) oznacza dowolną zleksykalizowaną frazę zawierającą listę lematów (typu OR bądź XOR; na dowolnym poziomie zagnieżdżenia) 21 ; Proste wyrażenia regularne wykorzystywane do filtrowania w Walentym mają pewne ograniczenia. Problem polega na tym, że jesteśmy w stanie zapisać co typ frazy może zawierać, ale nie jesteśmy w stanie zapisać czego zawierać nie może. Wynika to z faktu, że symbole.* oraz.+ oznaczają dowolnie długi ciąg znaków, aż do wystąpienia napisu następującego po nim; stąd pojawiające się w powyższym wyliczeniu komentarze na pewnym poziomie zagnieżdżenia. Złożoność zapisu fraz zleksykalizowanych powoduje, że liczba kombinacji sposobów ich filtrowania jest ogromna. Jedynym rozwiązaniem jest metoda prób i błędów. Z drugiej strony, wyrażenia regularne można wykorzystać do wyszukania typu frazy, której składni nie jesteśmy pewni. Na przykład możemy wpisać ograniczenie lex(np(gen).*słowo.*), a potem wybrać z listy proponowanych typów fraz np. lex(np(gen),sg, słowo,atr(np(gen)+lex(ppasp(agr),agr,agr, aff, dać,atr))) (danego słowa). Podobnie jak w wypadku lematów, ograniczenia na typy fraz możemy łączyć, stosując operatory logiczne!, & i. I tak na przykład:!np(.*) oznacza dowolny schemat nie zawierający żadnej frazy nominalnej; 19 Równoważne zapisowi.*atr.+). Istotne jest natomiast, że zapis lex(.*atr.*) bądź.*atr.+ jest szerszy, gdyż dopuszcza modyfikację natr zapis lex(... natr) nie ma spełnia zapis, w którym.* jest pustym ciągiem przed nawiasem ), bądź też.+ jest ciągiem jednoznakowym wypełnionym przez ). Jako że każda fraza zleksykalizowana ma jakiś rodzaj modyfikację, jest to równoważne lex(.*). 20 Zapis ten da ten sam wynik wyszukiwania co.*, słowo,.*), ale tylko dlatego, że nie istnieją frazeologizmy ze składową zapisywaną jako fixed(.*, słowo,.*). 21 lex(.xor.*) ogranicza nas do listy typu XOR, zaś lex(.,or.*) do listy typu OR. 45

46 prepnp(.*)&cp(że) oznacza dowolny schemat zawierający dowolną frazę przyimkowo-nominalną oraz frazę zdaniową typu że. UWAGA: frazy te mogą występować na jednej pozycji (podlegać koordynacji) bądź też realizować dwie odrębne pozycje; prepnp(na,.*) cp(żeby) oznacza dowolny schemat zawierający frazę przyimkowo-nominalną z przyimkiem na bądź frazę zdaniową typu żeby; lex(.*)&infp(.*) np(str)&.*cp(.*) oznacza dowolny schemat frazeologiczny zawierający także wymaganie bezokolicznika (z dowolnym aspektem) bądź też dowolny schemat zawierający frazę nominalną w przypadku strukturalnym oraz dowolną frazę zdaniową (z korelatem lub bez)!lex(.*)&infp(.*) comprepnp(na.*) oznacza dowolny schemat niezawierający niezamrożonej frazy zleksykalizowanej 22 bądź też dowolny schemat zawierający frazę z przyimkiem złożonym rozpoczynającym się od na ( na adres, na bazie, na czas, itd.) Filtrowanie po pozycjach składniowych Niezależnie od filtrowania po pojedynczych typach fraz, możemy filtrować po całych pozycjach, wpisując odpowiednie ograniczenie w pole Zawiera pozycję. W tym celu trzeba pamiętać, że w tekstowym zapisie słownika pozycja obejmowana jest nawiasami klamrowymi, przed którymi mogą pojawić się etykiety, zaś składające się na pozycję typy fraz rozdzielane są średnikami..*{np(.*)} oznacza dowolną pozycję złożoną z pojedynczej frazy nominalnej w dowolnym przypadku; {np(.*)} oznacza dowolną pozycję bez kontroli, nie będącą ani podmiotem, ani dopełnieniem pasywizowalnym, złożoną z pojedynczej frazy nominalnej w dowolnym przypadku; subj{np(.*)} oznacza pozycję podmiotu (bez kontroli), złożoną z pojedynczej frazy nominalnej w dowolnym przypadku 23 ;.*{.*;.*} oznacza dowolną pozycję zawierającą przynajmniej dwa skoordynowane typy fraz,.*{.*;.*;.*} oznacza dowolną pozycję zawierającą przynajmniej trzy skoordynowane typy fraz itd.; control.*{.*} oznacza dowolną pozycję kontrolującą bądź kontrolowaną, nie będącą ani podmiotem, ani dopełnieniem pasywizowalnym;.*controller{.*} oznacza całkowicie dowolną pozycję kontrolującą; obj,controllee{.*} oznacza podlegającą kontroli pozycję dopełnienia pasywizowalnego; controller{.*;.*} oznacza pozycję kontrolującą nie będącą ani podmiotem, ani dopełnieniem pasywizowalnym, złożoną z przynajmniej dwóch typów fraz podlegających koordynacji; head.*{.*} oznacza dowolną pozycję nadrzędnika, i odfiltrowuje ten sam zbiór haseł (i schematów) co head,controller{np(agr)}, gdyż jest to jedyna pozycja posiadająca etykietę head; Zasady łączenia ograniczeń na występowanie pozycji są analogiczne dla tych dotyczących typów fraz, np.!subj{np(str)}\&obj{np(.*)} oznacza dowolny schemat nie zawierający podmiotu nominalnego w przypadku strukturalnym a zarazem zawierający dowolne dopełnienie nominalne 24 ; 22 Aby wykluczyć dowolny frazeologizm, musielibyśmy jeszcze dodać warunek!fixed(.*). 23 Zauważmy, że ograniczenie na typ frazy np(.*) oznacza dowolną frazę nominalną znajdującą się na dowolnej pozycji, w tym jako jeden z typów fraz podlegających koordynacji. Jest to więc ograniczenie odmienne od wszystkich powyższych. 24 Wszystkie schematy spełniające to ograniczenie zawierają tak naprawdę jakiś podmiot strukturalny: zleksykalizowany, podlegający koordynacji bądź kontroli powyższe ograniczenie ich nie wyklucza. 46

47 subj{infp(.*)} obj{infp(.*)} oznacza dowolny schemat zawierający dowolną frazę bezokolicznikową na pozycji podmiotu lub dopełnienia bez kontroli 25. UWAGA: elementy składające się na pozycję NIE SĄ rozdzielane spacjami; umieszczenie spacji gdziekolwiek poza przyimkami złożonymi i frazeologizmami zamrożonymi spowoduje, że warunek filtrowania nie będzie spełniony. 5.4 Lokalne filtrowanie własności składniowych Slowal udostępnia też lokalne filtrowanie własności składniowych bieżącego hasła. Służy do tego rozwijany formularz, który pojawia się po kliknięciu pola Filtrowanie przykładów, znajdującego się po prawej nad oknem zawierającym listę przykładów, por. np. Rys. 1 s. 4, Rys. 9 s. 14. Rozwija się wówczas formularz widniejący po lewej. Zawiera on dokładnie te same pola co składniowa zakładka formularza filtrowania omówiona w punkcie poprzednim, i dokładnie w taki sam sposób się je wypełnia. Powtórne kliknięcie na pole Filtrowanie przykładów powoduje zwinięcie formularza wraz z zastosowaniem wprowadzonych w nim ograniczeń. Formularz pozwala na szybkie pokazanie interesujących nas schematów bez konieczności filtrowania całej listy haseł. Pozwala też na wprowadzenie zupełnie innych ograniczeń niż te zastosowane przy filtrowaniu haseł. Na przykład wpisanie typu frazy adjp(pred) adjp(str) adjp(inst), zaś do formularza lokalnego adjp(pred) adjp(str) adjp(inst) np(pred) np(str) np(inst) pokaże, które hasła zawierające frazy przymiotnikowe w przypadku predykatywnym, strukturalnym lub narzędniku zawierają też frazy nominalne w tych przypadkach. Podobnie wpisanie recip do formularza filtrowania haseł, a pozycji obj.*{.*np(str).*} {.*np(str).*}.*{.*np(gen).*} do formularza lokalnego pozwala sprawdzić, czy w hasłach zawierających się wzajemnościowe występują analogiczne schematy w stronie czynnej. Wpisane ograniczenia zachowują się przy przejściu do innego hasła. Kliknięcie przycisku obok pola Filtrowanie przykładów cofa wprowadzone przez nie filtrowanie schematów (ale nie haseł!). Dotyczy to także filtrowania schematów uzyskanego poprzez odznaczenie pola Odfiltruj niepasujące schematy, por. ostatni akapit punktu 5.3, które zresztą automatycznie przepisują się do formularza lokalnego. 5.5 Filtrowanie semantycznych własności hasła Natomiast klikając, w ogólnym formularzu filtrowania, przycisk filtrowania po własnościach semantycznych hasła, por. Rys. 45a). a) b) c) przechodzimy do zakładki Rysunek 45: Formularz filtrowania własności semantyczne 25 Rzecz o tyle rzadka, że fraza bezokolicznikowa standardowo podlega kontroli, por. punkt s

48 Podobnie jak dla schematów, istnieje możliwość filtrowania po opiniach o ramie (ocenach): pewna, wątpliwa, zła, metaforyczna, dziedzinowa, sporadyczna; archaiczna, potoczna, wulgarna; por. punkt s. 30, które rozwijamy z rozwijanej listy. Ponadto filtrujemy po poszczególnych argumentach semantycznych, przy czym kolejny argument dodajemy przyciskiem. Udostępniają nam się wówczas pola pozwalające określić konkretny argument (por. Rys. 45b)): Zakaz występowania argumentu w ramie (!); Rolę semantyczną identyfikująca argument, wybierana z listy spośród ról omówionych w punkcie 4.2 s. 30; atrybut roli (Foreground, Background, Source, Goal ); por. punkt s. 33; Listę preferencji selekcyjnych spełnianych przez argument (por. punkt 4.3 s. 34). Aby wprowadzić poszczególne preferencje selekcyjne, należy wybrać ich rodzaj z listy Predefiniowana, Słowosieć, Relacja, umieszczony obok. Wówczas możemy wprowadzić kon- a następnie kliknąć przycisk kretne preferencje (por. Rys. 45c)): Predefiniowane i Relacje z rozwijanej listy; dla preferencji ze Słowosieci wpisujemy konkretną jednostkę, przy czym rozwija się lista podpowiedzi z jednostkami zaczynającymi się od wpisanego już napisu. W wypadku preferencji definiowanych jako Relacja trzeba także wybrać z listy rolę identyfikującą argument, do którego ta relacja się odnosi (oraz ewentualnie jego atrybut). W przeciwnym razie wybrana relacja będzie mogła odnosić się do dowolnego argumentu. a) b) Rysunek 46: Wypełniony formularz filtrowania ram semantycznych Ponowne użycie przycisku obok napisu Argumenty Semantyczne spowoduje dodanie kolejnego argumentu, zaś obok napisu Preferencje selekcyjne kolejnej preferencji dla tego argumentu (za każdym razem należy wybrać z listy jej rodzaj). Obok każdego argumentu i każdej 48

49 jego preferencji selekcyjnej umieszczony jest przycisk, umożliwiający cofnięcie dokonanego wyboru (wprowadzone dane można też cały czas modyfikować). Wszystkie argumenty wprowadzone kolejno przyciskiem muszą znajdować się jednocześnie w tej samej ramie. Jeśli chcemy dopuścić kilka alternatywnych ram, musimy użyć przycisku. Wówczas zastosowanie przycisku znajdującego się obok po lewej spowoduje dodanie nowego argumentu do tej drugie ramy. Na Rys. 46 widnieje warunek filtrowania wymagający, by w haśle występowała rama zawierająca przynajmniej dwa argumenty: Theme Source będącą meronimem Theme Goal, a zarazem NIE zawierała argumentu będącego Initiatorem. Natomiast na Rys. 46 widnieje warunek filtrowania wymagający, by w haśle występowała rama zawierająca przynajmniej dwa argumenty: Result będący pojazdem oraz Initiatora będący PODMIOTEM bądź też rama zawierająca przynajmniej jeden argument, Theme będący pojazdem. 49

50 6 Pozostałe udostępniane informacje Słownik składa się z czterech głównych podstron dostępnych na górnym pasku zaprezentowanym na Rys. 47 (por. też widok ogólny na Rys. 1, s. 4). Klikając przechodzimy do głównej podstrony zawierającej hasła słownika Walenty omówionej w poprzednich podpunktach. Pozostałe podstrony zostaną omówione poniżej. Rysunek 47: Główne funkcje Slowala 6.1 Administracja Po najechaniu myszą na pole rozwija się lista z funkcjami administracyjnymi programu. W wypadku dostępu wolnego jest to lista jednoelementowa. Po kliknięciu w jedyny dostępny punkt Słowniki uzyskujemy dostęp do dwóch tabel zawierających aktualne statystyki słownika. Pierwsza tabela zawiera informacje dotyczące liczby haseł i schematów. Poszczególne wiersze oznaczają hasła o danym statusie (por. punkt 2 s. 4), zaś kolumny oznaczają hasła przynależne do danej części mowy. Fragment takiej tabeli widnieje na Rys. 48, przy czym pierwsza liczba oznacza liczbę haseł, zaś druga liczbę schematów składniowych. Druga tabela zawiera bardziej precyzyjne informacje, uzyskane łącznie dla wszystkich haseł o statusie wyższym niż gotowe. Rysunek 48: Fragment tabeli ze statystykami Walentego według statusów i części mowy 6.2 Rozwinięcia typów fraz W Walentym wykorzystywane są predefiniowane typy fraz. Każda z nich posiada swój identyfikator, za pomocą którego jest ona reprezentowana w słowniku. Z drugiej strony nie są to jednak pojęcia pierwotne, gdyż są one definiowane przy użyciu innych, bardziej podstawowych typów fraz. Omawiana podstrona daje użytkownikowi dostęp do szczegółowych definicji takich fraz. Po kliknięciu na pole otwiera się formularz widoczny na Rys. 49. Poszczególne typy fraz, które można wybrać z rozwijanej listy, omówimy w poniższych podpunktach. Program umożliwia też pobranie reprezentacji wszystkich takich fraz w formacie tekstowym. 50

51 Rysunek 49: Formularz wyboru predefiniowanego typu frazy w Walentym Jak widać na poniższych ilustracjach, każdemu typowi frazy (lub pojedynczej formie wyrazowej) będącemu realizacją nieelementarnego typu frazy przypisana jest ocena. Są to takie same oceny jak te, które przypisujemy schematom, por. punkt Fraza dzierżawcza Pierwszym typem frazy definiowanej zewnętrznie, za pomocą składni reprezentacji frazeologii (por. punkt s. 20) jest fraza dzierżawcza possp (por. punkt s. 18). Jest to pojedyncza fraza, a jej rozwiniecie widnieje na Rys. 50. Jak widać, fraza ta sama składa się z dwóch pozycji, co umożliwia reprezentowanie tak złożonych zależności, jak mój i Piotra, nasz własny, pański i pańskiej żony własny, por. (Hajnicz et al., 2016) Przyimki złożone Rysunek 50: Interpretacja frazy dzierżawczej w Walentym Drugi typ frazy definiowanej zewnętrznie stanowią przyimki złożone comprepnp, por. punkt s. 11. Do ich reprezentacji został wykorzystany język zapisu frazeologii. Po wybraniu comprepnp pojawia się lista przyimków złożonych, z której należy wybrać ten, który nas konkretnie interesuje. Przykładowy opis przyimka złożonego na poczet prezentujemy na Rys. 51. Rysunek 51: Interpretacja przyimka złożonego na poczet w Walentym Frazy definiowane semantycznie Inny rodzaj fraz predefiniowanych stanowią frazy definiowane semantycznie xp, por. punkt s. 15. Cechą charakterystyczną takich fraz jest istnienie listy ich dopuszczalnych realizacji. Lista taka prezentowana jest dla każdej frazy tego typu oddzielnie. Przykładowa lista dla frazy xp(dur) przedstawiona została na Rys

52 Rysunek 52: Interpretacja frazy duratywnej w Walentym Lista fraz przysłówkowych Jak widać na Rys. 52, jedną z możliwych realizacji xp(dur) jest advp(dur). Wynika to z faktu, że istnieją zaimki przysłowne mające interpretację lokatywną, temporalną itp., por s. 16. Listy takich przysłówków można także obejrzeć klikając odpowiedni ich typ, por. Rys. 53 dla przysłówków ablatywnych. Rysunek 53: Lista przysłówków ablatywnych w Walentym Dystrybutywne po Ostatnim typem frazy definiowanym zewnętrznie jest fraza z przyimkiem po występująca w kontekstach dystrybutywnych, gdyż posiada ona dwie realizacje składniowe, por. Rys

53 Rysunek 54: Interpretacja frazy dzierżawczej w Walentym 6.3 Pobieranie pliku zawierającego słownik Po najechaniu myszą na pole zewnętrzne słownika: format tekstowy, format PDF, format XML TEI. rozwija się lista zawierająca dostępne formaty Po wybraniu formatu następuje zapis pliku zgodnie z ustawieniami wykorzystywanej przeglądarki internetowej (np. do katalogu Pobrane). 53