Recenzenci raportu Prof. dr hab. Barbara Pilecka Prof. dr hab. Mieczys aw Radocho ski. Redakcja streszczenia Robert Porzak

Transkrypt

1

2 Projekt wspó finansowany ze rodków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Spo ecznego Sektorowy Program Operacyjny Rozwój Zasobów Ludzkich (RZL) poddzia anie: 1.5.a (Wspieranie osób z grup zagro onych wykluczeniem spo ecznym) umowa nr DWF_2_1.5_340 z dnia Recenzenci raportu Prof. dr hab. Barbara Pilecka Prof. dr hab. Mieczys aw Radocho ski Redakcja streszczenia Robert Porzak Projekt ok adki Jerzy Tomala Logo projektu VERTICO Pawe Linka Copyright by Fundacja Masz Szans Pracownia Wydawnicza Fundacji Masz Szans ul. Beatrycze 15, Lublin Tel./fax: fundacja@maszszanse.info 2

3 SPIS TRE CI WPROWADZENIE...5 I. CHARAKTERYSTYKA PROJEKTU BADAWCZEGO PODSTAWY TEORETYCZNE PROJEKTU Prawid owe wychowanie drog do dojrza ci dziecka Uwarunkowania zachowa dysfunkcjonalnych Interwencja wychowawcza jako warunek powstrzymania procesu wykluczania spo ecznego nastolatka Rozwój profesjonalny wychowawcy jako istotny warunek skuteczno ci prowadzonych oddzia ywa METODOLOGIA PROJEKTU BADAWCZEGO Problematyka bada rodowiska obj te badaniami Wykorzystane narz dzia diagnostyczne G ówne kierunki analiz zgromadzonego materia u badawczego...15 II. CHARAKTERYSTYKA RODOWISKA OCHOTNICZYCH HUFCÓW PRACY CHARAKTERYSTYKA RODOWISKA PRACOWNIKÓW MERYTORYCZNYCH OHP Charakterystyka demograficzna pracowników merytorycznych OHP Funkcjonowanie osobowo ciowe pracowników merytorycznych OHP Funkcjonowanie zawodowe pracowników merytorycznych OHP Zapotrzebowanie na rozwój zawodowy pracowników merytorycznych OHP STRUKTURA WEWN TRZNA GRUPY PRACOWNIKÓW MERYTORYCZNYCH OHP CHARAKTERYSTYKA RODOWISKA WYCHOWANKÓW OCHOTNICZYCH HUFCÓW PRACY Charakterystyka rodziny pochodzenia wychowanków Czynniki ryzyka w rodowisku rodziny pochodzenia wychowanków Zachowania dysfunkcjonalne wychowanków Korzystanie z pomocy profesjonalnej przez wychowanków Funkcjonowanie wychowanków w placówce Funkcjonowanie osobowo ciowe wychowanków STRUKTURA WEWN TRZNA GRUP NOWICJUSZY I ABSOLWENTÓW Specyfika skupie w grupie nowicjuszy Specyfika skupie w grupie absolwentów WNIOSKI I ZALECENIA Pracownicy Wychowankowie Nowicjusze Absolwenci...44 III. CHARAKTERYSTYKA RODOWISKA SCHRONISK DLA NIELETNICH CHARAKTERYSTYKA PRACOWNIKÓW MERYTORYCZNYCH SCHRONISK DLA NIELETNICH Charakterystyka demograficzna pracowników merytorycznych Schronisk dla Nieletnich Funkcjonowanie osobowo ciowe pracowników merytorycznych Schronisk dla Nieletnich Funkcjonowanie zawodowe pracowników merytorycznych Schronisk dla Nieletnich Zapotrzebowanie na rozwój pracowników merytorycznych Schronisk dla Nieletnich STRUKTURA WEWN TRZNA GRUPY PRACOWNIKÓW MERYTORYCZNYCH SCHRONISK DLA NIELETNICH CHARAKTERYSTYKA RODOWISKA WYCHOWANKÓW SCHRONISK DLA NIELETNICH Charakterystyka rodziny pochodzenia wychowanków Czynniki ryzyka w rodowisku rodziny pochodzenia wychowanków Zachowania dysfunkcjonalne wychowanków Korzystanie z pomocy profesjonalnej przez wychowanków Funkcjonowanie wychowanków w placówce Funkcjonowanie osobowo ciowe wychowanków STRUKTURA WEWN TRZNA GRUP NOWICJUSZY I ABSOLWENTÓW Specyfika skupie w grupie nowicjuszy Specyfika skupie w grupie absolwentów WNIOSKI I ZALECENIA Pracownicy Wychowankowie Nowicjusze Absolwenci

4 IV. CHARAKTERYSTYKA RODOWISKA ZAK ADÓW POPRAWCZYCH CHARAKTERYSTYKA RODOWISKA PRACOWNIKÓW MERYTORYCZNYCH ZAK ADÓW POPRAWCZYCH Charakterystyka demograficzna Funkcjonowanie osobowo ciowe Funkcjonowanie zawodowe Zapotrzebowanie na rozwój zawodowy STRUKTURA WEWN TRZNA GRUPY PRACOWNIKÓW CHARAKTERYSTYKA RODOWISKA WYCHOWANKÓW ZAK ADÓW POPRAWCZYCH Charakterystyka rodziny pochodzenia Czynniki ryzyka w rodowisku rodziny pochodzenia Zachowania dysfunkcjonalne Korzystanie z pomocy profesjonalnej Funkcjonowanie w placówce Funkcjonowanie osobowo ciowe STRUKTURA WEWN TRZNA GRUP NOWICJUSZY I ABSOLWENTÓW Specyfika skupie w grupie nowicjuszy Specyfika skupie w grupie absolwentów WNIOSKI I ZALECENIA Pracownicy Nowicjusze Absolwenci...95 V. WNIOSKI KO COWE WNIOSKI I ZALECENIA WYNIKAJ CE Z PORÓWNANIA KADRY MERYTORYCZNEJ WNIOSKI I ZALECENIA WYNIKAJ CE Z PORÓWNANIA NOWICJUSZY WNIOSKI I ZALECENIA WYNIKAJ CE Z PORÓWNANIA ABSOLWENTÓW INFORMACJA O AUTORACH

5 WPROWADZENIE (opr. Zbigniew B. Ga ) W zwi zku z systematycznie powi kszaj si liczb m odzie y dysfunkcjonalnej, przejawiaj zachowania problemowe i patologiczne, ro nie zapotrzebowanie na skuteczne dzia ania profesjonalne na rzecz osób nieletnich zagro onych wykluczeniem spo ecznym. W Polsce funkcjonuje szereg rozwi za instytucjonalnych, w ród których znacz rol pe ni : Ochotnicze Hufce Pracy, Schroniska dla Nieletnich oraz Zak ady Poprawcze. Dotychczasowe badania oraz do wiadczenia spo eczne pokazuj, i ich skuteczno wychowawcza, korekcyjna czy resocjalizacyjna nie jest zadowalaj ca. Ograniczona skuteczno dzia wychowawczo-resocjalizacyjnych nie tylko dora nie dezorganizuje jako funkcjonowania wychowanków (m.in. porzucanie OHP, amanie regulaminów, wykroczenia, ucieczki z o rodków), ale w efekcie prowadzi do szeregu trudno ci w odnajdywaniu przez nich swojego miejsca w szerokim spo ecze stwie i podejmowania si odpowiedzialnych ról spo ecznych (m. in. trudno ci w pozyskaniu i utrzymaniu pracy, powrót do przest pczo ci, destrukcyjne formy ucieczki od w asnych problemów i rzeczywisto ci). W zwi zku z powy szymi ograniczeniami podj to badania psychologiczne w ród losowo dobranych wychowanków i pracowników w/w o rodków wychowawczych i resocjalizacyjnych dla odzie y. 5

6 I. CHARAKTERYSTYKA PROJEKTU BADAWCZEGO (opr. Zbigniew B. Ga ) 1. Podstawy teoretyczne projektu Projekt zatytu owany Efektywno instytucjonalnych form pomocy na rzecz m odzie y zagro onej wykluczeniem spo ecznym opiera si na koncepcji wychowania wyrastaj cej z psychologii humanistycznej i zmodyfikowana przez Z. B. Gasia, która ukazuje istot tego procesu, warunki jego skuteczno ci, podstawowe przyczyny nieskuteczno ci oraz kierunki i strategie dzia korekcyjnych (patrz: Z. B. Ga, 1995, 2001, 2006) Prawid owe wychowanie drog do dojrza ci dziecka Zgodnie z koncepcj Z. B. Gasia (1999, 2001, 2006) wychowanie, to proces wspomagania wychowanka w rozwoju, ukierunkowanym na osi ganie pe nej dojrza ci w czterech podstawowych sferach: fizycznej, psychicznej, spo ecznej i duchowej. Tak rozumiany kontakt wychowawczy: anga uje dwie osoby: wychowawc oraz wychowanka; pozostaj ce w osobowej relacji; wspó dzia aj ce w osi ganiu celów wychowawczych. OSOB WYCHOWAWCY charakteryzuj te wszystkie cechy, postawy, warto ci, wiedza itd., które ujawnia on w swoim codziennym yciu, a nie tylko pozoruje w sytuacji kontaktu wychowawczego (patrz: C. Rogers, 1983; L. M. Brammer, 1984; R. Porzak, 1994; Z. B. Ga, 1999, 2001, 2006). Nale do nich : wiadomo siebie i swojego systemu warto ci, prze ywanie oraz okazywanie emocji i uczu, dostarczanie wychowankowi wzorców postaw i zachowa, zainteresowanie lud mi i sprawami spo ecznymi, jasne zasady etyczne oraz poczucie odpowiedzialno ci. UMIEJ TNO CI WYCHOWAWCY to jego sprawno w zakresie nawi zania i utrzymania kontaktu z wychowankiem, aby w efekcie móg on podj trud realizowania zada rozwojowych i osi ga cele rozwojowe. Nale tutaj: umiej tno ci rozumienia wychowanka i okazywania mu tego, 6

7 umiej tno ci zapewniania wychowankowi bezpiecze stwa w sytuacjach trudnych oraz umiej tno ci sprzyjania pozytywnemu dzia aniu i dokonywaniu zmian w zachowaniu. Wspó wyst powanie okre lonych cech osobowych wychowawcy z jego umiej tno ciami to droga do stworzenia wychowankowi WARUNKÓW SPRZYJAJ CYCH ROZWOJOWI. Opieraj c si na pracach C. Traux'a i R. Carkhuff'a (1967), C. Rogers'a (1983), L. M. Brammera (1984), R. Porzaka (1994) czy Z. B. Gasia (1999, 2001, 2006) mo emy wskaza na sze podstawowych warunków sprzyjaj cych rozwojowi. S to: do wiadczanie przez wychowanka zrozumienia i akceptacji, poczucie wi zi uczuciowych z wychowawc, otwarto we wzajemnych relacjach, wzajemny szacunek wychowawcy i wychowanka, wiadomo granic w yciu i rozwoju oraz dzielenie si odpowiedzialno ci za osi ganie zmian w procesie wychowania. I dopiero wówczas, gdy zaistniej powy sze warunki, wychowanek ma szans realizowa swoje zadania rozwojowe, a w jego funkcjonowaniu i yciu pojawi si te wszystkie SPECYFICZNE WYNIKI, które b dobrze s y zarówno jemu samemu, jak i spo ecze stwu, w którym on yje. Osi gni te wi c zostan cele wychowawcze, obejmuj ce dojrza w czterech sferach: fizycznej, psychicznej, spo ecznej i duchowej Uwarunkowania zachowa dysfunkcjonalnych Osi ganie przez nastolatka dojrza ci jest trudne nie tylko ze wzgl du na osobiste ograniczenia dziecka ale te na skutek deficytów w umiej tno ciach profesjonalnych wychowawców. Kompleksowo proces powstawania zaburze w zachowaniu nastolatka opisuje Problem-Behavior Theory R. i S. Jessor ów. Zgodnie z ni klasyfikacja zachowania, jako zaburzonego lub funkcjonalnego, zale y od szeregu zmiennych, a w szczególno ci od samego przebiegu dzia ania, jego spo ecznego kontekstu, znaczenia dla osoby dzia aj cej oraz wieku, p ci i statusu spo ecznego danego cz owieka. W przypadku m odzie y w okresie dojrzewania zachowania dysfunkcjonalne (problemowe)" to te, które nie znajduj akceptacji w oczach ogó u spo ecze stwa oraz instytucji opartych na autorytecie doros ych. S to wi c wszystkie zachowania odbiegaj ce od powszechnie przyjmowanych norm (prawnych, obyczajowych, spo ecznych, 7

8 zdrowotnych itd.), charakterystycznych dla danej grupy wiekowej. Wszystkie one w swojej konsekwencji wywo uj negatywne sankcje spo eczne. Jednocze nie zachowania te pe ni wa ne funkcje rozwojowe dla nastolatka. Najcz ciej s to: dzia ania instrumentalne, dzia ania manifestuj ce opozycj wobec autorytetu doros ych i konwencjonalnego spo ecze stwa, dzia ania ukierunkowane na redukcj l ku, frustracji i obaw, sposoby manifestowania solidarno ci z rówie nikami, dzia ania zmierzaj ce do zademonstrowania sobie i innym osobom znacz cym wa nych atrybutów w asnej to samo ci czy te zachowania pozwalaj ce na pozorne osi gni cie wy szego poziomu rozwoju. Zdaniem autorów koncepcji, ka de takie zachowanie jest wypadkow wzajemnych interakcji mi dzy trzema grupami zmiennych: "zmiennych wyj ciowych i podstawowych", "zmiennych spo eczno-psychologicznych" i "zmiennych zachowania spo ecznego" (patrz: R. Jessor, S. Jessor, 1977; Z. B. Ga, 1993, 2006). Wa rol dezorganizuj prawid owy proces wychowania odgrywaj równie niektóre zjawiska i dzia ania spo eczne patrz: Z. B. Ga, 2006). Najwa niejsze zagro enia dla dojrzewania fizycznego wi si z pi cioma zjawiskami: przeci enie dzieci prac intelektualn, pasywnymi formami sp dzania czasu wolnego, kultem mi ni i si y fizycznej (u ch opców) oraz kultem zgrabnej sylwetki (u dziewcz t), a tak e kultem farmakologii. Z kolei w przypadku zagro dla procesu dojrzewania psychicznego szczególne znaczenie maj : zacieranie granic w yciu i rozwoju, promowanie egocentryzmu, spo eczne akceptowanie egoizmu oraz przekonanie, e celem rozwoju nie jest dojrza lecz samozadowolenie. Trzecia grupa zagro dotyczy dojrzewania spo ecznego. W tym obszarze szczególnie istotne s : os abianie roli rodziny w yciu dziecka, odrywanie ról spo ecznych od wieku ycia dziecka, zagro enie dla mo liwo ci funkcjonowania odych ludzi w rolach zawodowych, deformowanie szeregu ról spo ecznych czy podwa anie podstawowych autorytetów spo ecznych. I wreszcie zagro enia dla dojrzewania duchowego, takie jak: redefiniowanie warto ci, eliminowanie z wychowania i j zyka szeregu warto ci, a tak e pomniejszanie (a czasem wr cz wy miewanie) roli religijno ci i wprowadzanie w to miejsce zarówno programowej laicko ci, jak i sekciarstwa. 8

9 1-3. Interwencja wychowawcza jako warunek powstrzymania procesu wykluczania spo ecznego nastolatka Interwencja wychowawcza, czyli dzia ania kompensuj ce niedostatki wychowania i koryguj ce zachowania dysfunkcjonalne winny obejmowa równolegle trzy nurty: wspieranie odego cz owieka w budowaniu zaradno ci yciowej i odporno ci na podejmowanie zachowa problemowych; ograniczanie i likwidowanie czynników ryzyka; inicjowanie i wzmacnianie czynników chroni cych. W jej wyniku nastolatek systematycznie zmienia siebie, swoje zachowanie i styl ycia; rozwija swoj sprawno i odpowiedzialno yciow ; a tym samym buduje swoj odporno na podejmowanie zachowa problemowych. Jak podkre la R. Linquanti (1992) odporno na podejmowanie zachowa problemowych jest to cecha dziecka czy nastolatka, która pomaga mu unikn, zminimalizowa lub pokona czynniki ryzyka, a tym samym sprawia, e w sytuacji doznawania stresu czy niepowodze w codziennym yciu m ody cz owiek nie podejmuje zachowa dysfunkcjonalnych. Opiera si ona na pi ciu kluczowych charakterystykach: kompetencje spo eczne manifestuj ce si w formie zachowa prospo ecznych, dobrze rozwini te umiej tno ci rozwi zywania problemów, autonomia, zaanga owanie religijne oraz poczucie sensu ycia (patrz: B. Benard, 1991, 1995). Nie jest to zwyk y zespó cech, ale raczej swoisty mechanizm zabezpieczaj cy, który modyfikuje indywidualn reakcj dziecka na ryzykowne sytuacje i osoby wysokiego ryzyka (por. N. Garmezy, 1983; L. Winfield, 2002). Jej podstawy budowane s przede wszystkim w rodzinie. Prowadzone w tym zakresie badania wskazuj, i kluczow rol pe ni cztery czynniki: relacje rodzinne, rodzicielskie modelowanie, rodzicielska kontrola oraz klimat rodzinny (patrz np.: K. J. Pittman, M. Cahill, 1992; K. A. Moore, J. F. Zaff, 2002). Równie szko a (a tak e o rodek wychowawczy czy resocjalizacyjny) mo e wiele zrobi dla wzmacniania i rozwijania odporno ci swoich wychowanków. Równolegle do wspomagania wychowanka dwa pozosta e nurty dzia polegaj na wp ywaniu na czynniki ryzyka oraz czynniki chroni ce. Dotychczasowe badania pozwoli y 9

10 zidentyfikowa szereg czynników wa nych dla jako ci funkcjonowania dzieci i m odzie y, zwi zanych z: jednostk, grup rówie nicz, rodzin, szko, lokaln spo eczno ci oraz szerokim spo ecze stwem (patrz m. in.: W. B. Hansen, 1992; J. D. Hawkins, R. R. Catalano, J. Y. Miller, 1992; S. E. Gardner, P. F. Green, C. Marcus, 1994; R. Mathias, 1996; K. L. Kumpfer, G. B. Baxley, 1997; T. L. Herrenkohl, J. D. Hawkins, I. Chung, K. G. Hill, S. Battin-Pearson, 2001; J. McCord, C. S. Widom, N. A. Cromwell, 2001; Prevention Works, 2001; Risk and protective factors, 2002; Z. B. Ga, 2006) Rozwój profesjonalny wychowawcy jako istotny warunek skuteczno ci prowadzonych oddzia ywa Skuteczne dzia ania wychowawcze i resocjalizacyjne w sposób konieczny wi si z doskonaleniem si osobowym i profesjonalnym specjalistów. Wspó czesna psychologia dostarcza wielu ró nych koncepcji wyja niaj cych istot rozwoju profesjonalnego specjalistów (patrz m. in.: A. Hargreaves, M. Fullan, 1992; H. Kwiatkowska, 1997; Z. B. Ga, 2001). Szerokie uznanie znalaz a opracowana przez C. M. Burke i wspó pracowników koncepcja rozwoju zawodowego SMART, która w szerokim zakresie wykorzystuje zjawisko wsparcia spo ecznego, jako czynnika sprzyjaj cego rozwojowi profesjonalnemu. Przyjmuje ona, e wspieranie rozwoju zawodowego to kontekst, w którym projekt edukacyjny lub interwencja dzia aj, i który trwa tak d ugo, a projekt zostanie zako czony a osi gni te w jego trakcie cele stan si nawykiem, sposobem bycia lub sta praktyk (patrz: C. M. Burke, R. G. Elliot, K. B. Lucas, D. E. Stewart, 1997). Projekty edukacyjne, których celem jest rozwój profesjonalny specjalistów, musz uwzgl dnia fakt, i ingeruj one w funkcjonowanie placówki, jako z onego systemu adaptacyjnego. System taki charakteryzuje si wzajemnym powi zaniem cz ci sk adowych i okre lon struktur, istnieniem p tli sprz enia zwrotnego, a tak e równowag mi dzy si ami porz dkuj cymi i si ami dezorganizuj cymi. Wszystko to ma istotny wp yw na skuteczno projektu edukacyjnego (por. C. M. Burke, 1995; C. M. Burke, R. G. Elliot, K. B. Lucas, D. E. Stewart, 1997). 10

11 Istniej dwa wymiary, które nale y uwzgl dnia w procesie inicjowania i wspierania rozwoju profesjonalnego. Pierwszym z nich jest wymiar indywidualny, osobowy (m. in. uwzgl dnienie indywidualnych potrzeb, dowarto ciowywanie uczestników projektu edukacyjnego, dzielenie si odpowiedzialno ci na ró nych etapach tworzenia i realizacji projektu edukacyjnego), natomiast drugim jest wymiar instytucjonalny (m. in. korzystanie z zasobów, sposoby kierowania placówk, systemy komunikacji). Tak wi c zdaniem autorów modelu SMART, dla zaistnienia rozwoju profesjonalnego konieczne s nast puj ce elementy: pojawienie si stosownego bod ca (faza stymulacji S), zainicjowanie przez jednostk zmian w swoich dzia zawodowych (faza modyfikacji M), poszukiwanie wsparcia w dokonywaniu zmian (faza amplifikacji A), przeprowadzenie rekonstrukcji praktyki zawodowej (faza rekonstrukcji R) oraz do wiadczenia transformacji indywidualnej i kulturowej (faza transformacji T). Czynnikiem zapewniaj cym ci cyklu jest dzia anie, prowadz ce w efekcie do przekszta cenia jako ci pracy zawodowej tak jednostki, jak i placówki. Istot dzia ania jest natomiast do wiadczenie, a zw aszcza to, jak jest ono oceniane przez pracownika. Model SMART wyra nie podkre la wi c wspó zale no w rozwoju wymiaru indywidualnego i instytucjonalnego, s one bowiem sobie nawzajem potrzebne dla pe nej transformacji ka dego z nich. Je eli zabraknie wzajemnie ubogacaj cych si relacji mi dzy nimi, wówczas przej cie w rozwoju do kolejnej fazy b dzie wymaga o interwencji z zewn trz. Je li natomiast takie relacje wyst puj, wówczas proces rozwoju dokonuje si w oparciu o wewn trzn dynamik placówki. Zamkni cie cyklu sprawia, i jednostki staj si pewniejsze siebie, silniejsze i bardziej kompetentne, natomiast placówka jest generalnie wzmocniona. 2. Metodologia projektu badawczego 2-1. Problematyka bada Dzia ania wychowawcze i resocjalizacyjne na rzecz m odzie y wysokiego ryzyka zagro onej wykluczeniem spo ecznym prowadz : 11

12 Ochotnicze Hufce Pracy to wyspecjalizowana pa stwowa jednostka bud etowa, któr nadzoruje MPiPS. Realizuje ona zadania pa stwa w zakresie polityki spo ecznej w obszarze zatrudnienia, przeciwdzia ania marginalizacji i wykluczeniu spo ecznemu m odzie y, a tak e kszta cenia i wychowania. G ównym celem dzia ania jest wi c budowanie systemu pomocy dla odzie y defaworyzowanej, organizowanie i wspieranie form wychodzenia z ubóstwa, bezrobocia i patologii spo ecznych (A. Przybysz, 2007). W niniejszym projekcie badawczym skoncentrowano si na pierwszym segmencie dzia alno ci OHP, którym jest dzia alno edukacyjna, wychowawcza, profilaktyczna i resocjalizacyjna. Schronisko dla Nieletnich specjalna placówka opieki ca kowitej podlegaj ca MS, która realizuje funkcj diagnostyczn, resocjalizacyjn i zapobiegawcz (zabezpieczenie prawid owego toku post powania s dowego). Kierowani s do niej nieletni podejrzani o dokonanie czynu karalnego lub przest pstwa, a okoliczno ci i charakter czynu, stopie demoralizacji i nieskuteczno ci dotychczasowych rodków wychowawczych przemawiaj za przysz ym umieszczeniem w Zak adzie Poprawczym. W Schronisku opracowuje si opini psychologicznopedagogiczn o nieletnim oraz prowadzi si oddzia ywania wychowawcze, rozpoczyna si dzia ania resocjalizacyjne oraz udziela nieletniemu pomocy w nawi zaniu pomocy z rodzicami (opiekunami) (Rozporz dzenie Ministra Sprawiedliwo w sprawie zak adów poprawczych i schronisk dla nieletnich, Dz. U. Z dnia 26 pa dziernika 2001). Zak ad Poprawczy to specjalna placówka resocjalizacyjna dla nieletnich od 13 do 21 roku ycia, skierowanych tam prawomocnym wyrokiem s du, podleg a MS. Wyró nia si : Zak ady Poprawcze resocjalizacyjne (otwarte, pó otwarte, zamkni te i o wzmo onym nadzorze wychowawczym), Zak ady resocjalizacyjno-rewalidacyjne i Zak ady resocjalizacyjnoterapeutyczne. Szczegó owe przepisy reguluj jakie warunki musi spe nia nieletni, aby trafi do okre lonego Zak adu Poprawczego. Proces resocjalizacyjny prowadzony jest w oparciu o indywidualny plan resocjalizacji, opracowany przez pedagoga przy wspó udziale wychowanka, 12

13 psychologa i innych pracowników Zak adu (Rozporz dzenie Ministra Sprawiedliwo w sprawie zak adów poprawczych i schronisk dla nieletnich, Dz. U. Z dnia 26 pa dziernika 2001). Niniejszy program badawczy, skoncentrowany by na oszacowaniu: specyfiki zasobów ludzkich (pracownicy merytoryczni oraz wychowankowie) losowo dobranych o rodków wychowawczych i resocjalizacyjnych (tj. stacjonarnych o rodków OHP, Schronisk dla Nieletnich oraz Zak adów Poprawczych dla nieletnich), oraz jako prowadzonych w nich dzia wychowawczo-resocjalizacyjnych wobec m odzie y dysfunkcjonalnej. Uzyskany w ten sposób materia badawczy oraz zidentyfikowane prawid owo ci wykorzystane zostan do dzia szkoleniowych dla pracowników oraz procedur indywidualizacji oddzia ywa korekcyjnych wobec m odzie y i monitoringu ich losów po opuszczeniu o rodka rodowiska obj te badaniami Badaniami obj ta zosta a m odzie w wieku lat, korzystaj ca z pomocy o rodków wychowawczych lub resocjalizacyjnych dzia aj cych w ramach trzech modeli: OHP, Schronisk dla Nieletnich, Zak adów Poprawczych. Badaniami obj ci zostali tak e pracownicy tych placówek (wychowawcy, nauczyciele i pedagodzy). Utworzono trzy grupy: 1. nowicjusze, czyli m odzie rozpoczynaj ca korzystanie ze wsparcia ( cznie 1002 osoby) 2. absolwenci, czyli osoby ko cz ce korzystanie ze wsparcia ( cznie 823 osoby) 3. specjali ci, czyli losowo dobrane grupy osób pracuj cych na stanowiskach wychowawców, nauczycieli, pedagogów czy psychologów ( cznie 457 osób). 13

14 2-3. Wykorzystane narz dzia diagnostyczne We wszystkich grupach zastosowane zosta y standardowe techniki diagnozy psychologicznej: Inwentarz Osobowo ci NEO-FFI - umo liwiaj cy opis osobowo ci zgodnie z Modelem Wielkiej Pi tki (B. Zawadzki, J. Strelau, P. Szczepaniak, M. liwi ska, 1998); Kwestionariusz Radzenia Sobie w Sytuacjach Stresowych CISS - umo liwiaj cy analiz stylu dzia ania w sytuacjach trudnych (J. Strelau, A. Jaworowska, K. Wrze niewski, P. Szczepaniak, 2005) "Kwestionariusz Kompetencji Spo ecznych KKS" - umo liwiaj cy ocen ogólnego poziomu kompetencji spo ecznych i jego trzech wska ników szczegó owych (A. Matczak, 2001) "Kwestionariusz Nadziei Na Sukces KNS" - umo liwiaj cy ocen si y oczekiwania pozytywnych efektów w asnych dzia (M. aguna, J. Trzebi ski, M. Zi ba, 2005) W przypadku m odzie y dodatkowo: Inwentarz Poczucia W asnej Warto ci CSEI - umo liwiaj cy ocen nasilenia ogólnego poczucia w asnej warto ci (Z. Juczy ski, 2005) "Kwestionariusz Tendencji Konstruktywnych/Destruktywnych" - umo liwiaj cy ocen nasilenia tendencji konstruktywnych i destruktywnych oraz ich przejawów (I. Ulfik-Jaworska, 2005) oraz skonstruowany na potrzeby projektu inwentarz "Informacje dotycz ce podopiecznego". W przypadku doros ych pracowników zastosowano dodatkowo: Charakterystyka Funkcjonowania Profesjonalnego - to technika samooceny rozwoju zawodowego (Z. B. Ga, 2004 b) Zapotrzebowanie na Rozwój Profesjonalny - skala ta jest modyfikacj poprzedniej techniki, polegaj na tym, i osoba badana oszacowuje swoje zapotrzebowanie na uczestnictwo w dzia aniach edukacyjnych, ukierunkowanych na usprawnienie którego z wymienionych obszarów. (Z. B. Ga, 2004 b). 14

15 "Charakterystyka Typowego Wychowanka" dokonywana jest za pomoc Testu Przymiotnikowego ACL-37 (R. Porzak, 1999) G ówne kierunki analiz zgromadzonego materia u badawczego Zgromadzone dane zosta y poddane analizie opisowej (miary tendencji centralnej, miary rozproszenia i wspó zale no ci) oraz wielozmiennowym metodom analizy danych (analiza wariancji i analiza skupie ), w celu zidentyfikowania prawid owo ci zwi zanych z: analiz zasobów i ogranicze osobowych i profesjonalnych kadry o rodków obj tych programem badawczym; zapotrzebowaniem na dzia ania wychowawcze i resocjalizacyjne u nowicjuszy przyjmowanych do o rodków; wynikami oddzia ywa wychowawczych i resocjalizacyjnych u absolwentów ko cz cych proces wychowawczo-resocjalizacyjny w o rodkach obj tych programem badawczym. 15

16 16

17 II. CHARAKTERYSTYKA RODOWISKA OCHOTNICZYCH HUFCÓW PRACY (opr. Wies aw Poleszak) W rodowisku Ochotniczych Hufców Pracy charakterystyce poddano 698 osób. Do grupy tej nale y 149 pracowników merytorycznych i 549 uczestników OHP. W zebranym materiale badawczym wyró niono populacj 279 wychowanków rozpoczynaj cych edukacj w rodowisku (przebywaj cych w o rodku rednio 2,31 miesi ca) i 270 ko cz cych edukacj w rodowisku OHP (20,49 miesi cy pobytu). 1. Charakterystyka rodowiska pracowników merytorycznych OHP Do bada w czono 149 pracowników merytorycznych OHP. W tej grupie znalaz o si najwi cej wychowawców (69,8%). Inni reprezentanci kadry OHP to pedagodzy i psycholodzy oraz nauczyciele (po 5,4%), ale tak e kadra kierownicza (3,4%). Pi tna cie procent badanych nie udzieli o informacji na temat swojego zawodu i pe nionej funkcji w strukturach OHP Charakterystyka demograficzna pracowników merytorycznych OHP ród badanych wychowawców Ochotniczych Hufcach Pracy znalaz o si 82 kobiety i 67 m czyzn. Poniewa, grupa m czyzn i kobiet jest porównywalnie liczna, w dalszej cz ci analiz zasadne jest rozpatrywanie wyników z uwzgl dnieniem zmiennej p ci. Wiek ycia wychowawców OHP jest zró nicowany. Najwi cej jest pracowników m odych w wieku lat (22,1%). Nast pne dwie grupy to pracownicy letni (18,1%) oraz w wieku lat (17,4%). W ród kobiet najliczniejsz grup (ponad jedna czwarta) stanowi osoby m ode to jest od 26 do 30 lat. Z kolei, m czy ni stanowi starsz grup wiekow lat (23,9%). Po pi tna cie procent specjalistów legitymuje si 2-3 letnim lub 6-10 letnim sta em pracy. 17

18 1-2. Funkcjonowanie osobowo ciowe pracowników merytorycznych OHP Pierwszym analizowanym obszarem b dzie struktura osobowo ci pracowników merytorycznych OHP. W wymiarze cech osobowo ci charakteryzuj si oni znacz sumienno ci w dzia aniu. Koncentruj si na utrzymaniu porz dku i perfekcji w wykonywaniu zada. Potrafi wytrwale d do wyznaczonych sobie celów, nie zwa aj c na okoliczno ci utrudniaj ce. W ich dzia aniu ma o jest miejsca na spontaniczno, pomimo otwarto ci na to co nowe i tendencji do tworzenia i kreatywno ci. Mog mie problemy z przyj ciem autorytetów, cho tego nie wyra aj. W stosunku do innych maj sk onno do przyjmowania postawy prostodusznej i opieku czej. Zmienna p ci nie ró nicuje badanych pracowników w adnej z uwzgl dnionej kategorii. Tabela 1 Charakterystyka osobowo ciowa pracowników merytorycznych K M porównanie Skala M SD M SD t p.i. NEO Neurotyzm 3,97 1,91 4,34 1,89-1,153 0,251 NEO Ekstrawersja 5,70 1,69 5,38 1,49 1,192 0,235 NEO Otwarto 6,11 2,11 6,09 1,59,063 0,930 NEO Ugodowo 5,82 1,98 5,91 1,81 -,261 0,795 NEO Sumienno 6,90 1,93 6,31 1,90 1,821 0,071 KKS Intymno 6,38 1,99 5,63 2,21 2,151 0,033 KKS Ekspozycja Spo eczna 6,57 1,74 6,17 1,80 1,379 0,170 KKS Asertywno 6,15 1,87 5,89 1,87,818 0,414 KKS Kompetencje Spo eczne 6,40 1,88 6,11 1,86,948 0,345 CISS Styl skoncentrowany na zadaniu 6,34 1,76 6,28 1,67,210 0,834 CISS Styl skoncentrowany na emocjach 4,69 1,83 4,45 1,62,832 0,407 CISS Styl skoncentrowany na unikaniu 6,60 2,10 5,31 1,91 3,833 0,000 CISS Unikanie - anga owanie si w czynno ci zast pcze 6,23 1,75 5,05 1,76 4,021 0,000 CISS Unikanie - poszukiwanie kontaktów towarzyskich 6,58 2,19 5,26 1,67 3,981 0,000 KNS Przekonanie o umiej tno ci znajdowania rozwi za 6,23 1,84 5,84 1,71 1,355 0,178 KNS Przekonanie o posiadaniu silnej woli 6,77 1,44 6,18 1,82 2,188 0,030 KNS Nadzieja na sukces 6,65 1,64 6,16 1,79 1, W wymiarze kompetencji spo ecznych badanych charakteryzuje sprawno w sytuacjach ekspozycji spo ecznej. Do sprawnie radz sobie z presj otoczenia i wykorzystuj to dla zaspokojenia w asnych potrzeb. Spo ród wszystkich analizowanych kompetencji najs absz stron wychowawców s postawy asertywne, a wi c umiej tne dochodzenie swoich praw i zaspakajanie 18

19 potrzeb bez agresji i przemocy. Maj problemy w znalezieniu znacz cych argumentów do przekonania drugiej osoby o s uszno ci swoich racji. Ogólnie charakteryzowani pracownicy maj ponad przeci tnie rozwini te kompetencje spo eczne, co ich predysponuje do pracy z innymi lud mi. Jedyna ró nica pomi dzy kobietami i m czyznami wyst puje w skali intymno. Kobiety pracuj ce w OHP potrafi sprawniej nawi zywa bliskie kontakty interpersonalne i w wi kszym stopniu gotowe s do ujawniania informacji o sobie w relacjach mi dzyludzkich. Spo ród wielu sposobów radzenia sobie ze stresem wychowawcy maj preferencje do stosowania stylu skoncentrowanego na zadaniu. Przejawia si to w po eniu nacisku na zadaniu lub planowaniu rozwi zania problemu. W ich funkcjonowaniu znacz tendencj jest tak e enie do unikania, a wi c zmniejszanie napi cia psychicznego poprzez uciekanie od ród a zagro enia. Preferowana form unikania jest poszukiwanie kontaktów towarzyskich, zw aszcza spotka z lud mi b cymi w podobnej sytuacji yciowej. W sytuacjach trudnych badani pracownicy maj tendencj do odrywania emocji od sytuacji stresuj cej. Daje im to rezultat w postaci wi kszej kontroli nad zaistnia sytuacj, ale trac te istotne informacje o naturze problemu i swoich prze yciach oraz osób, których problem dotyczy. Ró nice mi dzyp ciowe dotycz skal zwi zanych z unikaniem sytuacji stresuj cych. Znacz co wy sze wyniki w tych skalach uzyskuj kobiety. Ostatnim z opisywanych wymiarów funkcjonowania osobowo ciowego jest charakterystyka nadziei na sukces wychowawców OHP. Badane osoby uzyskuj ponad przeci tne wyniki w analizowanym obszarze ich zachowa. W d eniu do osi gni cia celu koncentruj si bardziej na przekonaniu o umiej tno ci znajdowania rozwi za ni na przekonaniu o posiadaniu silnej woli. W codziennej pracy mo e to owocowa obni onym poziomie energii yciowej i si do zmagania si z przeciwno ciami. Wi cej si y woli wykazuj kobiety zatrudnione w OHP. W ich dzia aniu mo na dostrzec wi cej zaanga owania i wiary w sukces. 19

20 1-3. Funkcjonowanie zawodowe pracowników merytorycznych OHP Jednym z analizowanych wymiarów funkcjonowania pracowników OHP jest obraz typowego wychowanka. Tabela 2 Wyniki pracowników OHP w Te cie Przymiotnikowym ACL-37: Charakterystyka Typowego Wychowanka Skala K M porównania M SD M SD t p.i. No 33,81 5,54 37,12 7,67-2,732 0,007 Fav 24,93 7,65 25,32 9,22 -,253 0,801 Unfav 79,46 16,40 80,96 15,39 -,504 0,615 Com 20,16 10,38 19,72 11,78,215 0,830 Ach 32,17 7,76 31,52 10,31,395 0,694 Dom 42,32 5,65 39,94 7,08 2,037 0,044 End 26,04 9,39 26,70 12,51 -,327 0,744 Ord 29,97 7,87 29,72 11,01,145 0,885 Int 28,33 8,05 28,86 9,32 -,330 0,742 Nur 26,26 8,23 30,62 8,33-2,838 0,005 Aff 29,25 7,21 34,38 8,96-3,460 0,001 Het 34,39 7,45 34,12 7,33,197 0,884 Exh 60,13 7,35 59,74 7,91,277 0,782 Aut 64,39 8,35 61,46 8,16 1,908 0,059 Agg 65,88 7,01 63,70 8,49 1,534 0,128 Cha 49,16 7,63 44,68 6,49 3,362 0,001 Suc 51,97 7,31 55,10 9,39-2,044 0,043 Aba 44,38 7,41 46,16 9,34-1,161 0,248 Def 35,10 7,18 36,96 9,37-1,225 0,223 Crs 53,91 8,19 57,30 7,13-2,349 0,021 Scn 38,65 5,37 39,48 9,00 -,626 0,532 Scf 39,33 7,88 34,94 8,81 2,857 0,005 Padj 29,29 8,94 29,64 9,13 -,209 0,835 Iss 36,93 7,57 34,12 10,13 1, Cps 45,77 5,91 44,06 5,08 1,649 0,102 Mls 27,12 9,82 25,12 10,71 1,054 0,294 Mas 45,75 5,16 44,52 6,40 1,163 0,247 Fem 32,81 7,53 37,20 7,67-3,114 0,002 CP 57,38 7,48 57,16 5,86,170 0,865 Np. 30,57 7,84 32,30 8,31-1,161 0,248 A 34,70 6,11 32,44 8,65 1,668 0,098 FC 51,35 7,17 48,62 5,87 2,207 0,029 AC 62,32 6,47 66,28 7,91-3,001 0,003 A_1 50,41 8,11 50,66 8,65 -,164 0,870 A_2 59,62 11,56 58,12 9,24,760 0,449 A_3 35,91 7,70 38,62 8,54-1,809 0,073 A_4 37,65 5,58 36,40 7,33 1,059 0,292 20

21 Obraz wychowanka jest krytyczny i schematyczny. W ich percepcji wychowankowie to osoby skoncentrowane na sobie i nie radz ce sobie w relacjach interpersonalnych. Maj ce trudno ci w sferze zadaniowej i z obni onym przekonaniem co do swojej sprawno ci. W wielu wymiarach wychowanek jest odmiennie spostrzegany przez kobiety i m czyzn pracuj cych w rodowisku OHP. Te pierwsze widz go bardziej schematycznie i mniej spójnie. Bardziej pozytywny obraz podopiecznego maj wychowawcy OHP. Ró nice te dotycz nap du do ycia, funkcjonowania w relacjach interpersonalnych, poczucia zaufania do siebie, niezale no ci i poszukiwania wsparcia w otoczeniu (zarówno formalnego i nieformalnego) oraz transakcji mi dzyludzkich. Dominuj cym problemem w rodowisku jest palenie papierosów przez wychowanków. Sytuacj t potwierdza blisko osiemdziesi t procent pracowników. Kolejnym znacz cym problemem jest zaniedbywanie przez m odzie obowi zków szkolnych (57,5%). Wychowawcom brakuje wiedzy na temat wa nych sfer ycia intymnego i duchowego m odzie y, takich jak uczestnictwo w sektach religijnych, przedwczesna aktywno seksualna, ale te ebractwo i prostytucja. Kobiety pracuj ce w OHP rzadziej dostrzegaj problem uczestnictwa w subkulturach a m czy ni problem w przedwczesnej aktywno ci seksualnej. Dalszej analizie poddane zostan sukcesy i pora ki wychowawcze pracowników OHP. Wychowawcy najskuteczniej radz sobie z zaniedbywaniem obowi zków szkolnych (41,4%), destrukcyjnymi formami sp dzania czasu wolnego (39%) oraz piciem alkoholu przez m odych ludzi (38,2%). Ró nice pomi dzy kobietami i m czyznami pracuj cymi w OHP wyst puj jedynie w ocenie z problemem ucieczek z placówki. Z tym problemem lepiej radz sobie m czy ni. Z kolei, do problemów najtrudniejszych do rozwi zania nale y palenie papierosów, tak dzi ponad po owa wychowawców (56,3%). Jedna trzecia specjalistów przyznaje si do trudno ci w radzeniu sobie ze stosowaniem przemocy i zaniedbywaniem obowi zków szkolnych (34,1%). Badani pracownicy dostrzegaj przede wszystkim potrzeb na zaj cia dotycz ce odpowiedzialnego ycia rodzinnego i uczenia umiej tno ci ycia zgodnego z prawem. 21

22 Wychowawcy OHP najmniej s zainteresowani dzia aniami psychoedukacyjnymi maj cymi na celu uczenie umiej tno ci obrony w asnych interesów i zaj ciami skoncentrowanymi na poprawie samooceny wychowanków. Kobiety pracuj ce w tym rodowisku mocniej akcentuj potrzeb rozwoju umiej tno ci obrony w asnych interesów, ni ich koledzy. W dalszej cz ci analizie zostanie poddan najskuteczniejsze sposoby post powania wobec wychowanków ywaj cych rodków psychoaktywnych i stosuj cych przemoc. Najwi cej pracowników korzysta z trzech form dzia wychowawczych, niezale nie od typu dysfunkcji, to jest z u wiadamiania konsekwencji (strategii informacyjnej), rozmowy wychowawczej oraz kary lub pozbawienia przywilejów Zapotrzebowanie na rozwój zawodowy pracowników merytorycznych OHP Spo ród warunków koniecznych do zwi kszenia skuteczno ci post powania z dysfunkcjonalnym wychowankiem badani pracownicy OHP potrzebuj przede wszystkim zwi kszenia wspó pracy z rodzicami. Na potrzeb ich wi kszego zaanga owania w prac z odzie wskazuje ponad jedna czwarta wychowawców. Niewiele mniej, bo 24,2% pracowników OHP widzi konieczno pomocy specjalistów. Najmniej zainteresowani sa zwi kszeniem dost pu do literatury fachowej (1,3%) oraz mo liwo ci wydalenia wychowanka za kar z placówki (1,3%). Jedyn ró nic jest potrzeba opracowania bogatszego systemu kar i nagród, za którym optuje wi cej czyzn ni kobiet. W zakresie jako ci i poziomu dojrza ci osobowo ciowej wychowawcy najwy ej ceni u siebie pozytywne relacje interpersonalne. Wysoko ceni te u siebie kompetencje w dzia aniu, co wyra a si w umiej tno ciach sprawnego wywi zywania si z pe nionych ról spo ecznych. W ocenie wychowawców nieco s abszym wymiarem ich funkcjonowania osobowo ciowego jest wzrost i rozwój osobisty. Wyra a si s absz dyspozycj do samorealizacji oraz w stawianiu sobie odleg ych i konstruktywnych celów. 22

23 W obszarze kompetencji zawodowych najmocniejsz ich stron s kompetencje komunikacyjne. Wyra aj si one umiej tno ci prowadzenia dialogu wewn trznego, czy te z innymi lud mi, opartego na empatycznym rozumieniu, akceptacji i otwarto ci. Atutem badanych w funkcjonowaniu profesjonalnym s te ich kompetencje moralne. Z kolei, najs abiej rozwini tymi umiej tno ciami badanych s kompetencje interpretacyjne i kompetencje postulacyjne. Kobiety oceniaj istotnie wy ej od m czyzn swoje kompetencje w dzia aniu, pozytywne relacje z innymi lud mi oraz bardziej adekwatnie spostrzegaj rzeczywisto. W zakresie kompetencji zawodowych lepiej siebie oceniaj w zakresie kompetencji moralnych i metodycznych. Wychowawcy OHP zg aszaj najwi ksze zapotrzebowanie na rozwój w sferze wzrostu i doskonalenia osobistego. S zainteresowani usprawnieniem siebie w osi ganiu idea ów rozwojowych. Ponadto widz potrzeb rozwoju pozytywnych relacji interpersonalnych. Najmniej zainteresowanie s oni rozwojem w zakresie adekwatnego spostrzegania rzeczywisto ci. Spo ród umiej tno ci zawodowych najwi kszym zainteresowaniem ciesz si kompetencje realizacyjne. Badani pracownicy zg aszaj potrzeb nauczenia si sprawnego pos ugiwania si metodami i rodkami dzia ania. W ród wychowawców OHP najmniejsze zapotrzebowanie na rozwój dotyczy kompetencji moralnych i postulacyjnych. 2. Struktura wewn trzna grupy pracowników merytorycznych OHP W oparciu hierarchiczn analiz skupie zidentyfikowano dwie grupy specjalistów OHP. Pierwsza z nich liczy 55 osób, w tym 24 kobiet i 31 m czyzn. Druga grupa sk ada si 88 wychowawców OHP, a kobiety stanowi w niej 62,5%. Wyodr bnione grupy ró ni si pomi dzy sob na poziomie zmiennej p ci i wieku ycia. W grupie pierwszej znajduje si wi cej m czyzn, a w drugiej kobiet. W tej ostatniej jest tak e wi cej pracowników m odszych. W strukturze osobowo ci zidentyfikowane poprzez analiz skupie grupy ró ni si w dwóch wymiarach, a mianowicie poziomem ekstrawersji i sumienno ci. Osoby z grupy pierwszej wykazuj wi ksz rezerw w kontaktach towarzyskich i s mniej zmotywowani do wype niania swoich obowi zków. 23

24 Osoby z grupy drugiej sprawniej funkcjonuj w bliskich relacjach interpersonalnych, sprawniej radz sobie w sytuacjach ekspozycji spo ecznej i potrafi broni w asnego ja. W sytuacjach stresowych osoby z grupy pierwszej preferuj g ównie styl zadaniowy, w pozosta ych sposobach radzenia osi gaj wyniki poni ej przeci tnych. Natomiast, specjalistów reprezentuj cych grup drug charakteryzuje ró norodny styl radzenia sobie ze stresem. Tabela 3 - Wyniki w testach osobowo ci pracowników merytorycznych z ró nych skupie 1 2 porównanie Skala M SD M SD t p.i. NEO Neurotyzm 4,38 2,00 3,99 1,84 1,203 0,231 NEO Ekstrawersja 4,60 1,47 6,15 1,39-6,341 0,000 NEO Otwarto 6,04 1,86 6,15 1,92 -,342 0,733 NEO Ugodowo 5,73 1,65 5,94 2,04 -,661 0,510 NEO Sumienno 5,98 1,85 7,05 1,87-3,317 0,001 KKS Intymno 4,09 1,38 7,25 1,53-12,45 0,000 KKS Ekspozycja Spo eczna 5,00 1,22 7,26 1,50-9,421 0,000 KKS Asertywno 4,62 1,41 6,95 1,48-9,369 0,000 KKS Kompetencje Spo eczne 4,53,98 7,39 1,38-13,42 0,000 CISS Styl skoncentrowany na zadaniu 6,02 1,90 6,52 1,58-1,715 0,088 CISS Styl skoncentrowany na emocjach 4,64 1,74 4,51 1,75,417 0,677 CISS Styl skoncentrowany na unikaniu 4,47 1,93 7,00 1,59-8,502 0,000 CISS Unikanie - anga owanie si w czynno ci zast pcze 4,44 1,77 6,47 1,42-7,544 0,000 CISS Unikanie - poszukiwanie kontaktów towarzyskich 4,78 1,83 6,77 1,86-6,272 0,000 KNS Przekonanie o umiej tno ci znajdowania rozwi za 5,53 1,41 6,34 1,94-2,704 0,008 KNS Przekonanie o posiadaniu silnej woli 5,71 1,54 6,98 1,56-4,742 0,000 KNS Nadzieja na sukces 5,73 1,46 6,84 1,76-3,904 0,000 W obszarze kompetencji spo ecznych wyró nione grupy ró ni si wszystkimi wymiarami. Zidentyfikowane grupy wychowawców OHP ró ni si tak e w zakresie nadziei na sukces. Wychowawcy ze skupienia drugiego charakteryzuj si wysok nadziej na sukces opart, zarówno na silne woli, jak i umiej tno ciach znajdowania rozwi za. Z kolei, pracownicy OHP z grupy pierwszej cechuj si przeci tnym nasileniem cechy g ównej, jak i jej komponentów. W dalszej cz ci pracy skupiono si na porównaniu ich funkcjonowania na p aszczy nie zawodowej. Pierwszym uwzgl dnionym obszarem do analiz jest obraz typowego wychowanka. Z analizy obrazu wychowanka wynika, i obie grupy maj zdecydowanie negatywny wizerunek podopiecznego, z którym pracuj. Dodatkowo negatywna percepcja zwi ksza si w grupie pierwszej, co szczególnie wida w ilo ci u ytych przymiotników negatywnych. 24

25 Wychowawcy z tego skupienia bardziej negatywnie oceniaj funkcjonowanie podopiecznych w sferze zadaniowej. Oceniaj ich jako osoby o niskim wgl dzie intrapsychicznym, które poszukuj wsparcia w otoczeniu. Ich zdaniem wychowanek ma deficyty w poczuciu zaufania do siebie, co przek ada si na trudno ci w przystosowaniu si i nisk kreatywno. Z kolei, wychowawcy z grupy drugiej ni ej oceniaj mo liwo ci intelektualne swoich podopiecznych. W ocenie problemów, z jakimi wychowawcy spotykaj si w swojej pracy grupy ró ni si w ocenie trzech zachowa dysfunkcjonalnych: ucieczek z placówki, uczestnictwa w sektach religijnych i konfliktu rodzica z prawem. Badani pracownicy OHP ró ni si co do najtrudniejszego do rozwi zania problemu wychowanków, a mianowicie zaniedbywania szko y. Wychowawcy z grupy pierwszej wymieniaj go cz ciej. Pojedyncza ró nica pojawia si tak e w ocenie problemu najskuteczniej rozwi zywanego. Pracownicy z grupy pierwszej wskazuj cz ciej na niszczenie mienia placówki jako problem, z którym sobie radz. W ocenie skuteczno ci ró nych sposobów post powania z wychowankiem dysfunkcjonalnym ró nice pojawiaj si percepcji roli rozmowy wychowawczej, któr bardziej ceni pracownicy skupienia drugiego. Natomiast, wychowawcy z grupy pierwszej sk onni s w takiej sytuacji skorzysta z umieszczenia wychowanka z placówce resocjalizacyjnej. Nieco wi cej ró nic dostrzegalnych jest w ocenie skutecznych sposobów radzenia sobie z amaniem zasad i praw. Wychowawcy z grupy drugiej preferuj porady specjalisty i rozmowy wychowawcze. Z kolei, wychowawcy z grupy pierwszej kierowanie na terapi specjalistyczn. Pracownicy merytoryczni OHP pytani o warunki zwi kszenia skuteczno ci post powania z wychowankiem ró ni si nieznacznie w swych odpowiedziach. Ci z grupy drugiej cz ciej nie udzielaj odpowiedzi lub podaj popraw zarobków jako sposób zwi kszania skuteczno ci dzia wychowawczych. Wychowawcy o zró nicowanej charakterystyce osobowo ciowej w sposób odmienny 25

26 oceniaj swoje funkcjonowanie zawodowe. Pracownicy zebrani w skupieniu drugim swoj dojrza osobowo ciow buduj na sprawnych relacjach interpersonalnych. Z kolei, wychowawcy z grupy pierwszej skupiaj si g ownie na sobie i kieruj si w asnymi standardami zachowa. Pracownicy OHP ze skupienia drugiego opieraj si na kompetencjach komunikacyjnych, realizacyjnych i moralnych. Wychowawcy z pierwszego skupienia koncentruj si g ównie na autorefleksji. Ci ostatni osi gaj ni sze wyniki we wszystkich skalach. W obszarze funkcjonowania zawodowego ró nice wyst puj w kompetencjach interpretacyjnych, komunikacyjnych, postulacyjnych i metodycznych. Pracownicy OHP z grupy drugiej pomimo sprawniejszego funkcjonowania zawodowego charakteryzuj si wysokim poziomem zapotrzebowania na rozwój zawodowy. Pragn oni pracowa zarówno nad rozwojem osobistym, jak i usprawnia relacje z innymi lud mi. Ponadto, chc usprawni si w pos ugiwaniu si metodami charakterystycznymi dla ich zawodu. Wychowawcy zidentyfikowani w ramach skupienia pierwszego s bardziej zró nicowani w swoich potrzebach, a ich zapotrzebowanie jest na umiarkowanym poziomie. 3. Charakterystyka rodowiska wychowanków Ochotniczych Hufców Pracy Próba wychowanków uczestnicz cych w badaniach liczy a 549 osób. W tym 279 wychowanków rozpoczynaj cych edukacj i 270 ko cz cy pobyt w rodowisku OHP. W grupie nowicjuszy znalaz o si 206 m czyzn i 73 kobiety. Z kolei, w ród absolwentów jest 78 kobiet i 192 m czyzn. Ze wzgl du na du reprezentacj kobiet w tym rodowisku analizy b prowadzone w rozró nieniu na zmienn p ci Charakterystyka rodziny pochodzenia wychowanków Kandydaci do o rodków Ochotniczych Hufców Pracy maj od 14 do 18 lat. W ród wychowanków rozpoczynaj cych nauk i pobyt w placówkach OHP najwi cej jest pi tnastolatków 26

27 oraz szesnastolatków. Stanowi oni cznie prawie siedemdziesi t procent populacji uczestników OHP. Dziewcz ta ró ni si wiekowo od ch opców, s one starsze. Absolwenci w przewa aj cej cz ci (dwie trzecie) to m odzie w wieku 17 i 18 lat. redni wiek nowicjusza w charakteryzowanym rodowisku to 16,43 lat. Z kolei, redni wiek absolwenta to 18,03 lat. Po owa badanej m odzie y rozpoczynaj cej nauk w OHP pochodzi ze wsi, kolejna jedna czwarta m odzie y wywodzi si ze rodowisk ma ych miast (do 30 tys.), a jedynie co dziesi ty nowicjusz to mieszkanie du ego miasta. Statystycznie cz ciej mieszkankami wsi w tej grupie s dziewcz ta. Blisko 60% badanej m odzie y wychowuje si w rodzinach pe nych, jednak e a jedna trzecia pochodzi z rodzin niepe nych. Kilka procent m odzie y wywodzi si z rodzin zast pczych, zrekonstruowanych. Kilkana cie procent m odzie y rozpoczynaj cej lub ko cz cej pobyt w o rodkach OHP do wiadczy a separacji lub rozwodu w na ró nych etapach swojego dotychczasowego ycia. W przypadku dziewcz t ko cz cych edukacj w OHP rozpad rodziny to do wiadczenie z ostatniego roku lub sprzed ponad sze ciu lat. Najwi ksz grup m odzie y OHP (39%) stanowi osoby posiadaj ce dwoje lub troje rodze stwa. Jedna czwarta ca ej populacji wychowanków pochodzi z rodzin wielodzietnych. Jedynakami jest kilka procent badanych (2,8%). ród nowicjuszy jest stosunkowo wi cej osób z rodzin z dwojgiem lub trojgiem rodze stwa ni w grupie absolwentów. Dziewcz ta ko cz ce edukacje w OHP najcz ciej pochodz z rodzin wielodzietnych i maj one 4 lub wi cej rodze stwa. W charakteryzowanej grupie wychowanków OHP dominuj osoby, które s najstarsze lub drugie w kolejno ci urodzenia. Zdecydowana wi kszo ich matek jest w wieku od 36 do 40 lat (34,1 %). Najwi cej uczestników OHP ma ojców w wieku lat oraz od 46 do 50 lat. Zdecydowana wi kszo matek wychowanków OHP legitymuje si niskim poziomem wykszta cenia, bo blisko po owa, uko czy a szko zawodow. Nieznacznie mniej bo 36,7% legitymuje si jedynie wykszta ceniem podstawowym. Analogicznie sytuacja prezentuje si z 27

28 wykszta ceniem ojców charakteryzowanych wychowanków. Blisko 90% z nich charakteryzuje si niskim poziomem wykszta cenia. Najwi cej z nich uko czy o szko zawodow (65,5%), a jedna czwarta jedynie szko podstawow (24,6%). Z powy szej analizy wynika, e ojcowie s nieco lepiej wykszta ceni ni matki. Ojcowie ch opców cz ciej legitymuj si wykszta ceniem zawodowym, natomiast dziewcz t podstawowym. W rodowisku m odzie y OHP najwi cej jest osób, które uko czy y trzeci klas gimnazjum i ostatni klas szko y podstawowej. Nowicjusze w przewa aj cej wi kszo ci s na etapie uko czonej szóstej klasy szko y podstawowej (45,3%). W grupie absolwentów wi kszo odzie y ko czy edukacj na etapie gimnazjum (40%), a jedynie 18,3% na etapie drugiej klasy szko y zawodowej Czynniki ryzyka w rodowisku rodziny pochodzenia wychowanków W dalszej cz ci raportu analizie poddane zostan czynniki ryzyka w rodowisku rodziny pochodzenia wychowanków OHP. Wy onienie ich pozwoli na oszacowanie zagro enia dla dalszego rozwoju wychowanków i b dzie podstaw dla programowania pracy korekcyjnej. Wielu pracowników nie potrafi odpowiedzie na pytanie o osoby zmar e z rodziny wychowanków. Blisko dwadzie cia procent wychowanków do wiadczy o straty kogo z bliskich. Problem mierci kogo z bliskich osób cz ciej wyst puje u ch opców w grupie absolwentów. Inn prawid owo ci w tej grupie jest strata ojca u ch opców (11,8%), a matki u dziewcz t (6,3%). Wi kszo badanych, którzy do wiadczyli mierci bliskiej osoby w rodzinie, straci a swoich bliskich w wyniku naturalnej mierci (4,6%). Inne wymieniane przyczyny mierci osób bliskich to w kolejno ci: wypadek, samobójstwo, zabójstwo i mier w efekcie nadu ywania substancji psychoaktywnych. Dziewcz ta traci y cz ciej swoich bliskich w sposób naturalny. Kolejnym czynnikiem ryzyka wyst puj cym w rodowisku rodzinnym kandydatów OHP s zachowania dysfunkcjonalne rodziców. Tylko jedna czwarta rodzin wychowanków jest wolna od jakiego typu zaburze. Tyle samo badanej m odzie y boryka si z problemem alkoholizmu ojca. 28

29 ród absolwentów jest wi cej osób, u których nie pojawia si dysfunkcja w rodzinie ale jest tak e wi cej wychowanków, których matki s alkoholiczkami. Dziewcz ta z grupy nowicjuszy cz ciej do wiadczaj problemu alkoholizmu ojca i przest pczo ci ojca. Z kolei, u ch opców cz ciej pojawia si problem alkoholizmu matki (6,5%). W rodowisku dziewcz t ko cz cych edukacj w OHP znacz cym zaburzeniem jest alkoholizm matek (17,7%), a u ch opców przest pczo ojca. W dalszej cz ci analizie poddane zostan przyczyny wyroków matek. Wychowankowie z porównywanych grup ró ni si mi dzy sob pod tym wzgl dem, aczkolwiek ró nice te wynikaj raczej z proporcji braku odpowiedzi, ni rzeczywistej odmienno ci. Inaczej sytuacja przedstawia si w przypadku wyroków ojców. W grupie nowicjuszy wi cej jest przest pstw zwi zanych z ró nymi formami przemocy i znacz cy procent braku odpowiedzi. Z kolei, w ród absolwentów sytuacja jest odwrotna, pracownicy maj mniej wiedzy o dziewcz tach, a ojcowie ch opców cz ciej skazywani s za pobicia. Rodze stwo badanych otrzymywa o najcz ciej wyroki za pobicie lub uszkodzenie cia a oraz za kradzie e. Absolwenci cz ciej do wiadczaj problemu przest pstw u swojego rodze stwa Zachowania dysfunkcjonalne wychowanków W dalszej cz ci pracy analizie poddane zostan konflikty z prawem. W ród wychowanków OHP liczn grup stanowi m odzi ludzie, którzy nie mieli konfliktów z prawem (38,1%). Pozosta e osoby mia y w swoim do wiadczeniu jednorazowe z amanie prawa (14,4%) lub 2-3 krotne (7,3%). Przedstawione prawid owo ci jednakowo dotycz obu grup. W grupie absolwentów wi cej jest karanych ch opców. ród przyczyn konfliktów z prawem wychowanków OHP najcz ciej pojawiaj si kradzie e, pobicia i wykroczenia. Przest pstwa te wyst puj cz ciej w grupie nowicjuszy, a wi cej przest pstw dokonuj ch opcy. Najcz ciej stosowanym rodkiem wychowawczym wobec m odzie y OHP by nadzór kuratora. Problem ten dotkn jednej trzeciej wychowanków, cz ciej pojawia si w yciu ch opców, a zw aszcza z grupy nowicjuszy. 29