Waloryzacja krajobrazu gminy wiejskiej Wysokie Mazowieckie

Transkrypt

1 Czubaszek R., Wysocka-Czubaszek A., Brzózko A., 2016, Waloryzacja krajobrazu gminy wiejskiej Wysokie Mazowieckie. Problemy Ekologii Krajobrazu, T. XLI, Waloryzacja krajobrazu gminy wiejskiej Wysokie Mazowieckie The assessment of the landscape quality of the Wysokie Mazowieckie rural commune Robert Czubaszek, Agnieszka Wysocka-Czubaszek, Agnieszka Brzózko Politechnika Białostocka, Katedra Ochrony i Kształtowania Środowiska, ul. Wiejska 45A, Białystok r.czubaszek@pb.edu.pl Abstract : The aim of the analysis was to evaluate the quality of landscape of the Wysokie Mazowieckie rural commune with two methods : grading points method and impression curve method, as well as the conformity assessment of results obtained with both methods. In the Wysokie Mazowieckie commune, agricultural landscape associated with undulating plains, which is diversified by forests and surface water is observed. According to the results of grading points method, most of the commune area is moderately attractive, due to small differences in altitude, the prevalence of small watercourses and ponds and low forest cover. The assessment of the landscape visual attractiveness made by impression curve method has shown that the high proportion of areas have average demand for appreciation as a result of the occurrence of mainly arable land, which are characterized by moderate natural quality. The results obtained by grading points method and impression curve method were similar. Analysis of the few discrepancy indicates that despite the subjectivity, the ability to assess the actual state of the environment in the impression curve method gives better results. Słowa kluczowe : waloryzacja estetyczna krajobrazu, metoda bonitacji punktowej, metoda krzywej wrażeń, Wysokie Mazowieckie Keywords : landscape assessment, grading points method, impression curve method, Wysokie Mazowieckie Wprowadzenie Krajobraz jest cennym, ale niedocenianym dobrem, które należy prawidłowo kształtować i chronić. W związku z przyśpieszonym rozwojem trwałego zagospodarowania, w obecnych czasach często jest on niszczony. W Polsce przyjęto ustawę o zmianie niektórych ustaw w związku ze wzmocnieniem narzędzi ochrony krajobrazu ( 2015 ), która wprowadza zmiany w istniejących już przepisach dotyczących tej problematyki. Nakłada ona obowiązek przeprowadzania audytów krajobrazowych, polegających na stworzeniu

2 Robert Czubaszek, Agnieszka Wysocka-Czubaszek, Agnieszka Brzózko wykazu krajobrazów i wytypowaniu z niech tych, które powinny podlegać ochronie. Duże znaczenie mają również prace nad stworzeniem rozwiązań pozwalających na naprawę wcześniej już zniszczonego krajobrazu. Według Europejskiej Konwencji Krajobrazowej ( 2000 ) krajobraz stanowi ważny element wpływający na jakość życia ludzi oraz przyczynia się do tworzenia kultur lokalnych. Dokument ten zobowiązuje do podnoszenia świadomości mieszkańców, edukacji, oceny przestrzeni oraz wprowadzania instrumentów, których zadaniem jest ochrona i planowanie krajobrazu. Wszystkie działania mają dać ludziom możliwość satysfakcji z krajobrazu najwyższej jakości oraz pełnienia aktywnej roli w kształtowaniu przestrzeni. Przykładem tego, jak człowiek może zmieniać krajobraz na swoje potrzeby są tereny rolnicze. Na fizjonomię krajobrazu wiejskiego składają się głównie pola uprawne, lasy, zadrzewienia śródpolne, wody powierzchniowe, zabudowa mieszkalna i gospodarcza oraz infrastruktura techniczna. W Polsce cechują go duże otwarte przestrzenie o niewielkim nachyleniu oraz niska i rozproszona zabudowa. Znaczący wpływ na walory estetyczne krajobrazu obszarów wiejskich mają wielkość i układ pól oraz bioróżnorodność ( Koreleski 2009 ). Dodatkowo, zróżnicowanie upraw, a także czas ich wzrostu i zbioru, wpływają na sezonową zmienność pokrycia terenu. Na obszarach wiejskich szczególnie ważny jest wielofunkcyjny rozwój, którego częścią są działania prowadzące do zachowania różnorodności biologicznej. Z biegiem czasu wszystkie poczynania, prowadzące do tworzenia optymalnej struktury krajobrazów wiejskich, doprowadzają do utrwalenia wzorców zrównoważonej gospodarki rolnej. Dlatego istotnym celem wprowadzanych programów z zakresu modernizacji rolnictwa i obszarów wiejskich jest ograniczenie pojawiających się zagrożeń dla środowiska oraz zachowanie piękna krajobrazów rolniczych ( Kasprzak 2002 ). Jednym z celów gospodarki rolnej powinna być ochrona wód, gleby, powietrza i różnorodności biologicznej, przyczyniająca się do ochrony krajobrazu wiejskiego. Przykładem typowo rolniczego obszaru, w którym jednocześnie następuje rozwój gospodarczy i infrastrukturalny, wpływający na zmiany w krajobrazie, jest położona w województwie podlaskim gmina Wysokie Mazowieckie. Do zachodzących na jej obszarze przemian, poprzez zmiany w strukturze użytkowania gruntów i zasiewów, przyczynia się również rolnictwo. Niewłaściwa struktura użytków gruntowych, błędy przy stosowaniu nawozów lub prowadzenie prac w nieodpowiednim czasie, mogą prowadzić do degradacji przestrzeni rolniczej. Z tego powodu konieczna jest ochrona krajobrazu polegająca m.in. na zachowaniu właściwych proporcji udziału użytków gruntowych, zachowaniu cennych przyrodniczo miejsc oraz przywróceniu dawnej funkcji obszarom zdegradowanym. Celem przeprowadzonych na obszarze gminy wiejskiej Wysokie Mazowieckie badań było wskazanie terenów o różnym stopniu atrakcyjności i potrzeb w zakresie zwiększenia wartości estetycznych oraz ocena stopnia zgodności wyników uzyskanych dwiema metodami, kameralną metodą bonitacji punktowej i terenową metodą krzywej wrażeń. Obszar i metody badań Gmina wiejska Wysokie Mazowieckie położona jest w północno-wschodniej Polsce, w południowo- -zachodniej części województwa podlaskiego, w centralnej części powiatu wysokomazowieckiego. Biorąc 82

3 Waloryzacja krajobrazu gminy wiejskiej Wysokie Mazowieckie pod uwagę podział fizycznogeograficzny, gmina Wysokie Mazowieckie położona jest w makroregionie Nizina Północnopodlaska, w mezoregionie fizycznogeograficznym Wysoczyzna Wysokomazowiecka ( Kondracki 2000 ). Gmina Wysokie Mazowieckie obejmuje obszar 166,11 km 2, co stanowi 12,96 % powierzchni całkowitej powiatu wysokomazowieckiego. Sieć osadnicza gminy liczy 54 dość równomiernie rozmieszczonych wsi. Obszar gminy charakteryzuje się dużym udziałem użytków rolnych. Grunty orne zajmują ha, co stanowi 60,4 % ogólnej powierzchni gminy, łąki i pastwiska 1829 ha ( 11 % powierzchni ogólnej ), a lasy i grunty leśne 3800 ha ( 22,9 % powierzchni ogólnej ). Pozostałe grunty stanowią ok. 5 % powierzchni ogólnej gminy. Krajobraz gminy Wysokie Mazowieckie oceniono za pomocą dwóch metod. Pierwszą z nich była kameralna metoda bonitacji punktowej, którą przeprowadzono zgodnie z metodyką zaproponowaną przez S. Rutkowskiego ( 1978 ). Według tego autora, przyjęcie za pole podstawowe oceny kwadratu o boku 1 km umożliwia syntetyczne ujęcie problemu zróżnicowania atrakcyjności krajobrazu na większym obszarze z punktu widzenia wypoczynku. Z tego samego powodu, wyniki przeprowadzonych analiz przedstawiono na mapach tematycznych wykonanych na podkładzie mapy topograficznej w skali 1 : ( arkusze : Zambrów i Białystok Zachodni ). Ocena w polach, które nie mieściły się w całości w granicach gminy, obejmowała ich pełną powierzchnię, natomiast na mapach pokazano tylko tę ich część, która mieściła się w granicach badanej jednostki terytorialnej. W przyjętej metodzie analizie podlegają trzy elementy środowiska przyrodniczego wpływające na walory estetyczne i wizualne ocenianego krajobrazu : rzeźba terenu, lesistość i wody powierzchniowe. Każdemu z nich przypisane zostały odpowiednie skale punktowe. W przypadku rzeźby terenu wynikały one z deniwelacji w obrębie pola podstawowego, w przypadku lesistości z długości granicy lasu, natomiast w przypadku wód powierzchniowych z obecności cieków oraz długości linii brzegowej powierzchniowych zbiorników wodnych. Rzeźba terenu i długość linii brzegowej lasu oceniane były w skali od 1 do 5 punktów, natomiast wody powierzchniowe w skali od 1 do 4 punktów ( Rutkowski 1978 ) : 1. Rzeźba terenu deniwelacja ( wysokość względna ) : powyżej 25 m 5 pkt, m 4 pkt, m 3 pkt, m 2 pkt, 5 10 m 1 pkt, poniżej 5 m 0 pkt. 2. Rozmieszczenie lasów długość granicy lasu : powyżej 2,5 km 5 pkt, 2 2,5 km 4 pkt, 1,5 2 km lub las zajmujący ponad 80 % powierzchni pola oceny, niezależnie od długości granicy lasu 3 pkt, 1 1,5 km 2 pkt, 0,5 1 km 1 pkt, poniżej 0,5 km 0 pkt. 83

4 Robert Czubaszek, Agnieszka Wysocka-Czubaszek, Agnieszka Brzózko 3. Wody powierzchniowe : zbiornik wodny o linii brzegowej dłuższej niż 0,5 km 4 pkt, zbiornik wodny o linii brzegowej krótszej niż 0,5 km 3 pkt, rzeka 2 pkt, pozostałe cieki 1 pkt, brak wód powierzchniowych 0 pkt. Ostatnim etapem prowadzonych badań było utworzenie mapy przedstawiającej sumaryczną ocenę krajobrazu gminy, którą uzyskano poprzez zsumowanie w każdym polu podstawowym ocen punktowych przyznanych poszczególnym czynnikom. Końcowa punktacja mieściła się w przedziale od 0 do 9 punktów. Zastosowana metoda nie określa końcowej klasyfikacji terenu z punktu widzenia atrakcyjności krajobrazu. Z tego względu, biorąc pod uwagę uzyskane wartości punktowe, podzielono obszar gminy na tereny : najmniej atrakcyjne ( przedział punktowy 0 2 ), średnio atrakcyjne ( przedział punktowy 3 6 ), najbardziej atrakcyjne ( przedział punktowy 7 9 ). W celu oceny krajobrazu gminy Wysokie Mazowieckie zastosowano również terenową metodę krzywej wrażeń opracowaną przez K. Wejcherta ( 1984 ), zmodyfikowaną dla obszarów wiejskich przez R. Cymermana i in. ( 1992 ). Celem badań przeprowadzonych tą metodą było uszczegółowienie i zweryfikowanie wyników uzyskanych metodą bonitacyjną podczas prac kameralnych. Na potrzeby zastosowania metody krzywej wrażeń, obszar gminy został podzielony na sektory ograniczone drogami, po których poruszał się obserwator. Łącznie wyznaczono 17 tras przejazdu ( ryc. 1 ). Krajobraz oceniany był co 500 m po obu stronach trasy w skali od 0 do 10 punktów. Zgodnie z propozycją R. Cymermana i in. ( 1992 ), do głównych kryteriów oceny przestrzeni zaliczono stopień różnorodności krajobrazu, poziom dewastacji, nasycenie infrastrukturą oraz harmonię kompozycji. Metoda krzywej wrażeń zakłada, że ocena krajobrazu jest oceną subiektywną, zależną od odczuć obserwatora, a przy przyznawaniu punktów za różne stany ocenianych parametrów należy kierować się własnym wyczuciem. W celu częściowej obiektywizacji oceny krajobrazu obszaru badań wykorzystano punktację poszczególnych elementów zaproponowaną przez autorów modyfikacji oryginalnej metody krzywej wrażeń : Stopień różnorodności: krajobraz monotonny, jednorodny 0 pkt. krajobraz monotonny z pojedynczymi elementami ożywiającymi 1 pkt. duża różnorodność krajobrazu, dużo pojedynczych drzew 2 pkt. Poziom dewastacji: ponad 50 % obszaru zdewastowanego 0 pkt. obszary zniszczone zajmują % terenu 1 pkt. obszary zniszczone zajmują do 10 % terenu 2 pkt. krajobraz niezdewastowany 3 pkt. Nasycenie infrastrukturą: elementy infrastruktury stanowią ponad 50 % obszaru 0 pkt. pojedyncze elementy infrastruktury, które w zasięgu wzroku zajmują % obszaru 1 pkt. pojedyncze elementy infrastruktury w zasięgu wzroku zajmują poniżej 10 % obszaru 2 pkt. 84

5 Waloryzacja krajobrazu gminy wiejskiej Wysokie Mazowieckie Ryc. 1. Przebieg tras krzywych wrażeń Objaśnienia : 1 wyznaczone trasy oceny krajobrazu, 2 kierunek przebiegu trasy, 3 obszar miasta Wysokie Mazowieckie. Fig. 1. The route of the impression curves Explanations : 1 the routes determined for the landscape assessment, 2 the routes direction, 3 the area of the Wysokie Mazowieckie town. Harmonia kompozycji: brak harmonii 0 pkt. część elementów stanowi dobrą kompozycję, pozostałe nie, np. są wpasowane w rzeźbę, a brak kompozycji z szatą roślinną 1 pkt. większa część elementów stanowi dobrą kompozycję a tylko pojedyncze wymagają naprawy 2 pkt. wszystkie elementy stanowią dobrą kompozycję, elementy infrastruktury są wkomponowane w rzeźbę i szatę roślinną 3 pkt. Łączną ocenę walorów krajobrazowych w danym miejscu otrzymano po zsumowaniu punktacji dla poszczególnych kryteriów. Po przeprowadzonych badaniach terenowych wykonano wykresy krzywych wrażeń, odwzorowujące ocenę krajobrazu wzdłuż poszczególnych ciągów komunikacyjnych. Ze względu na uzyskaną liczbę punktów wyróżniono miejsca, które wymagają podniesienia wartości estetycznej w stopniu : dużym obszary, które uzyskały poniżej 4 pkt, średnim obszary, które uzyskały 4 7 pkt, Na obszarach, które uzyskały ocenę powyżej 7 pkt, brak jest potrzeby takich działań ( Cymerman i in ). Informacje te przeniesiono na mapę ocenianego terenu i wyznaczono na obszarze gminy miejsca o różnym zapotrzebowaniu na zwiększenie wartości estetycznej. 85

6 Robert Czubaszek, Agnieszka Wysocka-Czubaszek, Agnieszka Brzózko Waloryzacja krajobrazu gminy Wysokie Mazowieckie Metoda bonitacji punktowej Powierzchnia gminy Wysokie Mazowieckie stanowi lekko falistą równinę o średnim nachyleniu ok. 2 %. Z tego względu rzeźba terenu nie należy do zbyt zróżnicowanych. Deniwelacje terenu w poszczególnych polach podstawowych na całym obszarze gminy mieszczą się w przedziale od 0 do 20 m. Oznacza to, że najwyższą przyznaną notą były 3 punkty. Zdecydowaną większość, prawie 66 % terenu gminy stanowią obszary, które otrzymały 1 pkt, gdzie deniwelacje wynoszą od 5 do 10 m ( ryc. 2 ). Tereny, które otrzymały 2 punkty ( deniwelacja m ), stanowią ok. 21 % wszystkich pól podstawowych. Zlokalizowane są w północno-wschodniej, południowo-zachodniej i północno-zachodniej części gminy. Na północny wschód i południowy wschód od granicy z miastem Wysokie Mazowieckie, a także w zachodniej części gminy znajdują się obszary, na których różnica wysokości terenu nie przekracza 5 m. Otrzymały one 0 punktów w przyjętej skali. Łącznie stanowią one prawie 13 % ogółu pól podstawowych. Niewielki odsetek ( 0,48 % ) stanowią tereny, których deniwelacje wynoszą od 16 do 20 m. Znajdują się one na południowo-zachodnim krańcu gminy, w okolicach miejscowości Święck Wielki. Lasy zajmują około 23 % powierzchni gminy Wysokie Mazowieckie ( Studium ). Największe zwarte kompleksy, zajmujące ponad 80 % powierzchni każdego pola podstawowego, występują głównie w części północno-wschodniej ( las i uroczysko Mazury ), północnej ( uroczysko Kamianka ) i południowej ( uroczyska Trzeciny i Michałki ) badanego obszaru. Pomimo tak dużego pokrycia lasami, terenom tym Ryc. 2. Ocena rzeźby terenu Fig. 2. The assessment of the relief 86

7 Waloryzacja krajobrazu gminy wiejskiej Wysokie Mazowieckie przypisano 3 pkt w skali pięciopunktowej. Ocena nie jest najwyższa, ponieważ bardziej atrakcyjne krajobrazowo nie jest całkowite lub prawie całkowite pokrycie lasem ale kompleksy leśne o urozmaiconej granicy. Pola podstawowe, w których ma ona długość od 1,5 do 2 km stanowią ponad 20 % obszaru gminy Wysokie Mazowieckie ( ryc. 3 ). W pobliżu terenów, gdzie występują największe kompleksy leśne, znajdują się pola, którym przyznano 2 pkt, gdzie długość granicy lasu wynosi od 1 do 1,5 km. Zajmują one ponad 17 % wszystkich pól podstawowych. Udział pól podstawowych, w których linia brzegowa lasu ma długość od 0,5 do 1 km, stanowi niecałe 10 % obszaru gminy. Największy udział ( 46,63 % ) mają tereny rolnicze, gdzie długość linii brzegowej lasu jest mniejsza niż 0,5 km i z tego powodu przyznano im 0 punktów. Największe takie obszary położone są w południowej i zachodniej części gminy. Około 6 % pól podstawowych otrzymało 4 i 5 punktów. Są to obszary o najdłuższej linii brzegowej lasów, które jednak nie zajmują więcej niż 80 % powierzchni pola podstawowego. Wody powierzchniowe na terenie gminy Wysokie Mazowieckie obejmują liczne cieki oraz stawy zlokalizowane w pobliżu miejscowości. Głównymi rzekami są Jabłonka, Ślina i Rokietnica położone w dorzeczu Narwi oraz Brok, Brok Mały i Mień, będące dopływami Bugu. Na terenie gminy występuje również wiele cieków bezimiennych ( Program ochrony 2012 ). Pola podstawowe, przez które przepływają rzeki, stanowią około 25 % ( ryc. 4 ) wszystkich pól i zgodnie z przyjętą bonitacją przypisano im 2 punkty. Niecałe 27 % powierzchni gminy zajmują obszary, przez które płyną inne cieki wodne, takie jak niewielkie rzeczki, strumyki i rowy zlokalizowane w pobliżu dużych rzek. Największe zbiorniki wodne, o najdłuższej linii brzegowej o długości powyżej 0,5 km w polu podstawowym znajdują się w obrębie Ryc. 3. Ocena lesistości Fig. 3. The assessment of the forested area 87

8 Robert Czubaszek, Agnieszka Wysocka-Czubaszek, Agnieszka Brzózko Ryc. 4. Ocena wód powierzchniowych Fig. 4. The assessment of the surface waters miejscowości Tybory-Kamianka. Terenom tym oraz obszarom w okolicy miejscowości Miodusy Wielkie i Miodusy-Litwa przyznano 4 punkty. Łącznie stanowią one 1,44 % wszystkich pól podstawowych. Stawom, których linia brzegowa nie przekracza 0,5 km długości, przydzielono 3 punkty. Zlokalizowane one są w okolicy miejscowości Mazury, Brzóski Brzezińskie, Bryki, Miodusy-Litwa oraz Gołasze-Puszcza i stanowią ponad 3 % obszaru. Pozostałe tereny, zajmujące ok. 44 % gminy Wysokie Mazowieckie, to obszary pozbawione wód powierzchniowych i w związku z tym otrzymały one 0 pkt. Prawie 64 % obszaru gminy Wysokie Mazowieckie stanowią obszary średnio atrakcyjne ( ryc. 5 ). Pola podstawowe, tworzące te obszary, uzyskały zsumowaną liczbę poszczególnych ocen w przedziale od 3 do 6 punktów. Taki wynik wskazuje na brak walorów krajobrazowych, które w wyraźny sposób uatrakcyjniałyby teren. Obszary najmniej atrakcyjne obejmują prawie 32 % powierzchni badanej gminy. Występują one głównie na jej obrzeżach oraz na północny zachód od miasta Wysokie Mazowieckie. Charakteryzują się niewielką deniwelacją terenu ( do 10 m ) oraz stosunkowo małym udziałem lub całkowitym brakiem wód powierzchniowych i lasów. W granicach gminy znajdują się również obszary bardzo atrakcyjne, którym przyznano od 7 do 9 punktów. Zajmują one niewiele ( ponad 4 % ) ogólnej powierzchni badanej jednostki terytorialnej. Zlokalizowane są m.in. w północno-zachodniej części gminy, gdzie znajdują się największe zbiorniki wodne. Pozostałe, położone są głównie wzdłuż rzeki Brok, a także w sąsiedztwie największych kompleksów leśnych. 88

9 Waloryzacja krajobrazu gminy wiejskiej Wysokie Mazowieckie Ryc. 5. Ocena atrakcyjności krajobrazu Fig 5. The assessment of the landscape attractiveness Metoda krzywej wrażeń W wyniku przeprowadzonych obserwacji stwierdzono, że teren gminy Wysokie Mazowieckie stanowią obszary średniego zapotrzebowania na podwyższenie wartości estetycznych krajobrazu ( ryc. 6 ). Wynika to z dużego udziału obszarów pól uprawnych, które cechują umiarkowane walory przyrodnicze. Spotykany tu krajobraz jest jednorodny, monotonny, ożywiony jedynie pojedynczymi drzewami lub niewielkimi skupiskami drzew i krzewów. Wartość takiego krajobrazu zależy od ilości zadrzewień śródpolnych, które wprowadzają urozmaicenie w prosty układ pól. Poziom nasycenia infrastrukturą jest stosunkowo nieduży w odniesieniu do całkowitej powierzchni gminy. Tereny te wymagają niewielkich zmian, które podniosłyby ich atrakcyjność. Zmiany te miałyby polegać na uporządkowaniu przestrzeni oraz wzbogaceniu jej roślinnością. Na terenie gminy występują także obszary, które należą do najmniej atrakcyjnych. Zlokalizowane są głównie w środkowej i zachodniej części badanej jednostki. Są to przeważnie miejsca zniszczone w wyniku działalności człowieka. Często należą do nich strefy zaśmiecone i opuszczone. Podwyższenie estetyki tych terenów powinno polegać przede wszystkim na ich uporządkowaniu. Do tej grupy należą również obszary monotonnych równin, na których nie występują żadne elementy ożywiające. Tereny te, dla obserwatora są nudne, monotonne i nie zachęcają do obserwacji. Warto byłoby wprowadzić tu dodatkową roślinność, która sprawiłaby, że krajobraz stałby się bardziej urozmaicony. Gmina posiada również obszary, które są na tyle różnorodne i atrakcyjne, że nie wymagają żadnych zmian. Położone są w północno-zachodniej i południowo-zachodniej części gminy. W większości są to 89

10 Robert Czubaszek, Agnieszka Wysocka-Czubaszek, Agnieszka Brzózko Ryc. 6. Ocena stopnia zapotrzebowania na podwyższenie wartości estetycznych krajobrazu Objaśnienia : 1 brak potrzeb, 2 średnie zapotrzebowanie, 3 duże zapotrzebowanie, 4 obszar miasta Wysokie Mazowieckie wyłączony z opracowania. Fig. 6. The assessment of the degree of the demand for aesthetic appreciation Explanations : 1 lack of demand, 2 moderate demand, 3 great demand, 4 the area of the Wysokie Mazowieckie city, excluded from the assessment. miejsca, w których zlokalizowane są zbiorniki wodne wraz z otaczającą je roślinnością, która urozmaica krajobraz. Do terenów atrakcyjnych zostały zaliczone również obszary leżące na skraju skupisk leśnych. Zdecydowała o tym przede wszystkim widoczna w bliskiej odległości linia brzegowa lasu, znacznie poprawiająca walory krajobrazowe. Dyskusja wyników Otoczenie ma ogromny wpływ na jakość życia człowieka. Z tego względu bardzo istotne jest przemyślane i racjonalne kształtowanie przestrzeni, a także dbanie o jej naturalny wygląd. Istotną kwestią w procesie planowania przestrzennego jest ocena i waloryzacja krajobrazu, służąca m.in. jego ochronie. Jej celem jest pokazanie walorów badanego obszaru, jak również wskazanie miejsc wymagających podwyższenia wartości. Zagadnienie to jest również istotne z punktu widzenia ochrony środowiska. Istnieje wiele sposobów i narzędzi służących do oceny krajobrazu. Każde z nich poddaje ocenie inne kryteria oraz posiada pewne wady i zalety, a dobór właściwej metody powinien wynikać z celu, któremu mają służyć otrzymane wyniki. Waloryzacja krajobrazu pozwala m.in. na określenie obszarów, w których 90

11 Waloryzacja krajobrazu gminy wiejskiej Wysokie Mazowieckie krajobraz jest na tyle wartościowy, że należy go zachować. Ocena walorów estetycznych może być również pomocna przy ustalaniu lokalizacji usług towarzyszących turystyce. Trzeba jednak pamiętać, że krajobraz jest tylko jednym z elementów wpływających na rozwój turystyki w danym miejscu. Biorąc pod uwagę fakt, że człowiek charakteryzuje się indywidualną wrażliwością estetyczną, stworzenie jednej zobiektywizowanej metody oceny krajobrazu jest bardzo trudne ( Mazurski 2012 ). Krajobraz może zostać poddany ocenie, na którą ma wpływ wiele czynników, m. in. kompozycja, malowniczość, urozmaicenie. Pomimo tego, każda osoba wykorzystując zmysł wzroku, słuchu, dotyku i węchu jest w stanie ocenić otaczający krajobraz. Wyraża się to w jego pozytywnym lub negatywnym stosunku do otaczającej przestrzeni. W związku z indywidualnymi doświadczeniami i odczuciami poszczególnych jednostek jest to jednak ocena subiektywna. Odnalezienie krajobrazu, który wywoływałby jednakowe doznania u wszystkich ludzi, jest niemożliwe. Mimo to, można założyć, że niektóre właściwości krajobrazu postrzegane są w podobny sposób przez większość odbiorców ( Kowalczyk 1993 ). Jest to wynikiem istniejącego w danej społeczności systemu wartości, kultury i tradycji. Nie jest on jednak wartością stałą i zmienia się wraz z postępem cywilizacyjno-kulturowym. Z prowadzonych badań wynika, że obecnie wyższą wartość estetyczną posiada krajobraz naturalny, gdyż człowiek samoczynnie odrzuca przestrzeń silnie zantropizowaną ( Polska 2011 ). Krajobraz gminy Wysokie Mazowieckie został oceniony kameralną metodą bonitacji punktowej oraz terenową metodą krzywej wrażeń. Obie metody wykazały, że badana przestrzeń gminy Wysokie Mazowieckie w większości jest średnio atrakcyjna i wymaga niewielkich prac urządzeniowych i porządkowych, które podniosą jej jakość. Użycie tych metod pozwoliło na wyznaczenie zarówno miejsc najbardziej atrakcyjnych, jak i tych, które wymagają podwyższenia wartości estetycznej. Największe obszary, ocenione jako najbardziej atrakcyjne w gminie, zlokalizowane są między innymi w okolicach miejscowości Tybory-Kamianka, Miodusy-Litwa, Święck Wielki, Mścichy, Dąbrowa-Dzięciel, Brzóski-Gromki oraz Gołasze-Puszcza. Tereny te są różnorodne pod względem występujących form roślinności. Często na wzrost oceny ma również wpływ obecność zbiorników wodnych. Ze względu na bardzo dobry stan krajobrazu, miejsca te powinny zostać zachowane w niezmienionej postaci. Do obszarów najmniej atrakcyjnych zaliczone zostały natomiast tereny zdewastowane przez człowieka, a także te które charakteryzuje monotonny krajobraz. Znajdują się one między innymi w północno-zachodniej części gminy oraz w pobliżu wsi Miodusy Wielkie, Wólka Mała, Brzóski-Brzezińskie oraz Kalinowo-Czosnowo. Wymagają one przeprowadzenia działań naprawczych, dzięki którym ich atrakcyjność może wzrosnąć. Podczas tych prac należy dążyć do zachowania wartości przyrodniczych oraz unikać przekształceń seminaturalnego krajobrazu. Z drugiej strony warto ten krajobraz urozmaicić, aby stał się bardziej atrakcyjny. Ze względu na rolniczy charakter gminy istotne jest również dążenie do utrzymania wysokiej jakości gleb. Na obszarze gminy znajduje się wiele zaniedbanych gospodarstw rolnych. Zgodnie z Kodeksem Dobrej Praktyki Rolniczej ( 2004 ) każde gospodarstwo powinno współtworzyć krajobraz, co oznacza, że teren zagrody nie może być uciążliwy dla otoczenia, a swoim wyglądem powinien harmonizować z otoczeniem. Na terenie gminy Wysokie Mazowieckie, główne działania naprawcze z tego zakresu powinny polegać na uporządkowaniu posesji i naprawie ogrodzeń. Bardzo istotnym elementem urozmaicającym krajobraz rolniczy jest zwiększanie różnorodności biologicznej na gruntach ornych. Podstawowymi działaniami związanymi z tym zagadnieniem, które należy pro- 91

12 Robert Czubaszek, Agnieszka Wysocka-Czubaszek, Agnieszka Brzózko wadzić na terenie gminy, są : stosowanie wielogatunkowego płodozmianu, zakładanie śródpolnych pasów zadrzewień oraz utrzymanie w odpowiednim stanie gruntów ugorowanych i odłogowanych ( Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej 2004 ). Wprowadzanie zadrzewień śródpolnych, z jednej strony uatrakcyjnia monotonny krajobraz polny, a z drugiej stwarza naturalne bariery biogeochemiczne powstrzymujące zanieczyszczenia pochodzenia rolniczego. Dodatkowym celem prowadzonych badań było określenie zgodności wyników zastosowania obu metod. W większości przypadków były one zgodne jeśli chodzi o atrakcyjność ocenianych fragmentów terenu. Przykładem są okolice miejscowości Tybory-Kamianka, których duża atrakcyjność związana jest z obecnością zbiorników wodnych, jak również okolice miejscowości Dąbrowa-Dzięciel, które zaliczono do obszarów najbardziej atrakcyjnych ze względu na występowanie lasów i zbiorników wodnych. Kolejny obszar zaliczony w obu metodach do terenów o najwyższych walorach jest położony w pobliżu miejscowości Brzóski-Gromki. Zadecydowała o tym duża różnorodność krajobrazu i bliskość największego kompleksu leśnego Mazury. Przeprowadzone analizy pokazały również pewne rozbieżności w ocenie jakości krajobrazu. Najlepszym przykładem jest obszar zlokalizowany w północno-zachodniej części gminy. Według metody krzywej wrażeń wymaga on podniesienia wartości w stopniu dużym, natomiast metoda bonitacji punktowej wskazała, że jest to obszar średnio atrakcyjny. Jest to spowodowane występowaniem lasu, który w przypadku bonitacji punktowej podnosi ocenę, natomiast w rzeczywistości jest mało atrakcyjny. Podobnie wygląda sytuacja jeśli chodzi o teren położony w okolicy miejscowości Miodusy Wielkie i Miodusy-Stok, zaliczony w metodzie krzywej wrażeń do obszarów o dużym zapotrzebowaniu na wzrost wartości, natomiast zgodnie z bonitacją punktową jest on średnio atrakcyjny. W tym przypadku na ocenę wpłynęła obecność cieków wodnych, które podczas wizji lokalnej nie wpłynęły znacząco na przyznaną punktację. Kolejnym przykładem są tereny wokół miejscowości Gołasze-Puszcza, położonej w północnej części gminy. Wyniki bonitacji punktowej wskazują na dużą atrakcyjność tego obszaru, natomiast z krzywej wrażeń wynika, że są to tereny o średnim zapotrzebowaniu na wzrost estetyki, ponieważ składają się na nie głównie pola uprawne z widocznymi w oddali lasami. Wnioski Na podstawie przeprowadzonej waloryzacji krajobrazu gminy Wysokie Mazowieckie można sformułować następujące wnioski : Waloryzacja krajobrazu gminy Wysokie Mazowieckie wykonana metodą bonitacji punktowej wykazała, że większość obszaru gminy stanowią tereny średnio atrakcyjne, co wynika z małych różnic wysokości terenu, występowania drobnych cieków i stawów oraz niewielkiej lesistości terenu. Ocena atrakcyjności wizualnej gminy wykonana metodą krzywej wrażeń pokazała, że dużą część stanowią obszary o średnim zapotrzebowaniu na wzrost wartości, co jest wynikiem występowania głównie pól uprawnych, które cechują umiarkowane walory przyrodnicze. Porównując wyniki uzyskane metodą bonitacji punktowej i metodą krzywej wrażeń, stwierdzono dosyć dużą ich zgodność. Analiza niewielu rozbieżności wskazuje na to, że pomimo subiektywizmu, możliwość oceny rzeczywistego stanu środowiska w metodzie krzywej wrażeń daje lepsze rezultaty. 92

13 Waloryzacja krajobrazu gminy wiejskiej Wysokie Mazowieckie Badania zostały zrealizowane w ramach pracy nr S / WBiIŚ / 1 / 14 i sfinansowane ze środków na naukę MNiSW. Literatura Bajerowski T. ( red. ) Ocena i wycena krajobrazu. Wyd. Educaterra, Olsztyn. Cymerman R., Falkowski, J., Hopfer, A Krajobrazy wiejskie : klasyfikacja i kształtowanie. Wyd. AR-T, Olsztyn. Europejska Konwencja Krajobrazowa, sporządzona we Florencji dnia 20 października 2000 r. Dz. U nr 14 poz. 98. Kasprzak K Ochrona krajobrazu wiejskiego w programie SAPARD. Przegląd Komunalny 10, s Kodeks Dobrej Praktyki Rolniczej Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, Ministerstwo Środowiska, Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa, Warszawa. Kondracki J Geografia regionalna Polski. Wyd. Nauk. PWN, Warszawa. Koreleski K Ochrona i kształtowanie terenów rolniczych w systemie kreowania krajobrazu wiejskiego. Infrastruktura i Ekologia Terenów Wiejskich 4, s Kowalczyk A Spostrzeganie multisensoryczne krajobrazu w badaniach indeksu redukcji. W : Pietrzak M. ( red. ) Ekologia krajobrazu w badaniach Terytorialnych Systemów Rekreacyjnych. Wyd. Krajowego Instytutu Badań Samorządowych, Poznań, s Mazurski K. R Pojęcie krajobrazu i jego ocena [w:] Mazurski K. R., Mijające krajobrazy Polski. Dolny Śląsk. Krajobraz dolnośląski kalejdoskopem jest... Wyd. Proksenia, Kraków, s Polska A Oceny estetyczne krajobrazu. W : Niematerialne wartości krajobrazów kulturowych. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego 15, s Program Ochrony Środowiska Gminy Wysokie Mazowieckie na lata z uwzględnieniem perspektywy na lata Rutkowski S Planowanie przestrzenne obszarów wypoczynkowych w strefie dużych miast. PWN, Warszawa Poznań, s Studium Uwarunkowań i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Wysokie Mazowieckie Wejchert K Elementy kompozycji urbanistycznej. Arkady, Warszawa. 93

14