Ewolucja sposobów kartograficznej prezentacji polskich planów miast

Transkrypt

1 Jacek Kozak, Małgorzata Luc (red.) Geograf u progu ery kosmicznej Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytet Jagielloński Kraków 2009, s Agata Ciołkosz-Styk Ewolucja sposobów kartograficznej prezentacji polskich planów miast Wstęp Plany miast należą do najczęściej wydawanych i wykorzystywanych publikacji kartograficznych. Z tych wysokonakładowych opracowań korzysta wiele grup użytkowników o zróżnicowanych potrzebach i przygotowaniu do czytania map. Rozwój turystyki, oraz stale wzrastająca liczba przemieszczeń ludności w celach pozaturystycznych (handel, biznes, migracje) przyczynia się do wzrostu znaczenia planów miast. Plany miast są wykorzystywane również przez samych mieszkańców miast, szczególnie dużych. Tak szeroki krąg użytkowników sprawia, iż cechą charakterystyczną planów miast jest uniwersalność, która sprawia, że ich treść jest często bardzo bogata. W ostatnich kilkunastu latach szczególnie istotne zmiany pod względem bogactwa, różnorodności, poziomu graficznego i szczegółowości treści planów miast nastąpiły w krajach Europy Środkowej i Wschodniej. Było to niewątpliwie wynikiem przemian ustrojowych początku lat dziewięćdziesiątych, które pociągnęły za sobą zniesienie cenzury i wprowadzenie gospodarki wolnorynkowej. Można mówić o zasadniczym przełomie w kartograficznej prezentacji miast w tych krajach. Dobrym przykładem wydaje się być sytuacja na polskim rynku

2 Agata Ciołkosz-Styk kartograficznym. Tak jak i w innych krajach regionu, nastąpił tutaj nie tylko znaczny wzrost liczby, ale także wzrosło zróżnicowanie zakresu treści, formy graficznej i poziomu publikowanych opracowań. W związku z silną konkurencją na rynku wydawniczym, autorzy planów, dążąc do pozyskania jak największej rzeszy odbiorców, umieszczają na nich coraz więcej informacji, których ilość niejednokrotnie przekracza granice percepcji przeciętnego odbiorcy. Opracowania takie są trudno czytelne lub wręcz nieprzydatne do wykorzystania, z uwagi na ich nadmierne obciążenie i brak respektowania zasad grafiki. Dlatego też należy zastanowić się, na ile nieustanne wzbogacanie treści planów miast jest pożyteczne, a na ile utrudnia ich wykorzystanie. Realizowana przeze mnie praca doktorska ma więc na celu analizę zakresu treści i języka kartograficznego, stosowanego na europejskich planach miast oraz ocenę efektywności informacji zamieszczanej na tych planach. Niniejszy artykuł stanowi podsumowanie analiz dotyczących rozwoju zakresu treści i sposobu jej prezentacji na planach polskich miast. Plany miast przed transformacją ustrojową Plany miast są pewnego rodzaju reinterpretacją szczegółowych map topograficznych, uzupełnionych dodatkowo o treść tematyczną, przeważnie turystyczną. Na uwagę zasługuje fakt, iż w przeciwieństwie do większości map tematycznych, treść topograficzna na planach miast nie stanowi treści podkładowej, ale sama współtworzy zasadniczą treść planu miasta. Restrykcje, wynikające z niedostępności map topograficznych i ograniczeń w ich wykorzystywaniu do innych opracowań w krajach Europy Środkowej i Wschodniej po II wojnie światowej, wpłynęły w zasadniczy sposób na przedstawianie miast na planach w tym regionie. Mapy topograficzne, a więc również treść topograficzna, były tajne. Chcąc zatem przedstawić na planie miasta niezbędne elementy treści topograficznej, konieczne było ich zniekształcenie, uproszczenie i pokazanie w niepełnym wymiarze. Treść tematyczna natomiast była przedstawiana przede wszystkim za pomocą sygnatur punktowych, ponieważ taki sposób prezentacji podlegał mniejszym ograniczeniom cenzury. Można więc powiedzieć, że sygnatury zastępowały topograficzną lokalizację obiektów. W pierwszych latach powojennych (do 1949 r.) zarówno treść topograficzna, jak i treść tematyczna planów miast nie podlegała jeszcze ograniczeniom cenzury, o czym świadczy umieszczanie na planach obiektów uznawanych za strategiczne (m.in. bocznic kolejowych, zakładów przemysłowych, lotnisk itp.). Wydawane wówczas plany miast nie były nowymi opracowaniami, lecz stanowiły adaptacje 94

3 Ewolucja sposobów kartograficznej prezentacji polskich planów miast przedwojennych opracowań polskich i niemieckich (Konopska 2007). Nie bez znaczenie był również fakt, iż tuż po wojnie aparat cenzury dopiero się organizował. Początek lat pięćdziesiątych przyniósł wyraźne ograniczenia treści planów miast. Restrykcje dotyczyły głównie treści topograficznej. Nie ulega wątpliwości, że zmiany te były już wynikiem zdecydowanego działania cenzury. Cechą charakterystyczną planów tego okresu jest brak prezentacji zabudowy, ograniczenie do niezbędnego minimum liczby elementów powierzchniowych, zredukowanie treści tematycznej do przedstawienia komunikacji miejskiej oraz nielicznych wybranych obiektów, a także bardzo duży stopień schematyzacji sieci ulic (ryc. 1). Plany te cechuje również zaburzona kartometryczność, brak siatki kartograficznej i informacji o skali (Kałamucki 2001). Stosunkowo szybko, bo już na początku lat sześćdziesiątych, nastąpiło nieznaczne rozszerzenie zakresu treści planów miast. Sygnaturami geometrycznymi pokazano wybrane obiekty kultury (kina, teatry, muzea) oraz obiekty przydatne zmotoryzowanym użytkownikom (stacje benzynowe czy też stacje kontroli pojazdów; ryc. 2a). W połowie lat siedemdziesiątych na planach miast pojawił się co prawda często dość uproszczony obraz obszarów zabudowanych (ryc. 2b), znacznie rozszerzył się też zakres treści turystycznej, przedstawianej oczywiście za pomocą sygnatur (Nerlo 1986). Cenzura bowiem nadal nie zezwalała na umieszczanie zarysu obiektów, więc starano się jak najwięcej informacji przemycić w formie sygnaturowej. Ważne jest, iż w tym czasie sygnatury geometryczne zostały całkowicie zastąpione poglądowymi sygnaturami symbolicznymi i obrazkowymi. Plany miast nadal były obarczone często znacznymi deformacjami obrazu i związaną z tym nieregularną zmiennością ich skali, co było przyczyną istotnej ich wady braku jakiejkolwiek informacji o skali. Nowy ustrój, nowe plany miast Zasadniczy przełom w kartograficznej prezentacji miast nastąpił na początku drugiej połowy lat osiemdziesiątych, po liberalizacji przepisów cenzury. Można zatem powiedzieć, iż przełom w kartografii miast wyprzedził o kilka lat transformację ustrojową, która miała miejsce pod koniec lat osiemdziesiątych. Na rynku pojawiły się plany miast opracowane według całkowicie nowej koncepcji, zarówno merytorycznej jak i graficznej. Ujawniono sytuację topograficzną nie trzeba było jej już zniekształcać, upraszczać ani ograniczać. Plany miast wreszcie były opracowywane na podstawie wielkoskalowych map topograficznych oraz planów geodezyjnych, dodatkowo sprawdzonych i uzupełnionych w terenie. Charakterystyczną cechą planów powstałych w tym okresie jest: 95

4 Agata Ciołkosz-Styk kartometryczność, podanie skali oraz siatki kilometrowej, a także znaczne zwiększenie liczby przedstawionych obiektów, szczególnie tych, których pokazywanie było dotychczas zabronione. Jednak najważniejszą nowością wprowadzoną w tym okresie było przedstawienie szczegółowego obrazu zabudowy wraz z jej charakterystyką funkcjonalną. Zabudowę pokazano w sposób topograficzny z wyróżnieniem wszystkich budynków mieszkalnych, przemysłowych i użyteczności publicznej, dzięki czemu uzyskano obraz charakteru zabudowy poszczególnych części miast, z dobrze rozróżnialną zabudową wielkomiejską nowych osiedli i zabudową jednorodzinną w dzielnicach willowych i podmiejskich. Funkcjonalne zróżnicowanie zabudowy prowadziło do wydzielenia zabudowy mieszkaniowej, zabytków, budynków użyteczności publicznej oraz terenów przemysłowych i składowych, przeważnie ze zgeneralizowaną zabudową (Ostrowski W., Ostrowski J. 1992). Również rysunek ulic i dróg przedstawiono z zachowaniem maksymalnej wierności ich przebiegu. Pokazywano także lokalne alejki wewnątrzosiedlowe o skomplikowanym układzie dojazdów, a także kształt i układ skrzyżowań, rond, rozjazdów, wysepek, co w znacznym stopniu upodobniło plany miast do map topograficznych (ryc. 3a, 3b). Przełom lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych przyniósł dalsze zmiany na rynku produkcji kartograficznej. Wynikało to zarówno ze zniesienia wszelkich ograniczeń cenzury, które pozwoliły redaktorom na pełną swobodę w kształtowaniu zakresu treści i szczegółowości planów, jak również z silnej konkurencji na rynku wydawniczym. Wprowadzenie gospodarki wolnorynkowej zaowocowało bowiem powstaniem wielu firm wydawniczych, których profil działalności obejmował opracowywanie planów miast. Konkurencja ta sprawiła, że autorzy planów, dążąc do pozyskania jak największej rzeszy odbiorców, starali się na nich umieścić coraz więcej coraz bardziej szczegółowych informacji. Koniec stulecia przyniósł dalsze zmiany, przede wszystkim w formie graficznej. Było to spowodowane rosnącym upowszechnianiem technik komputerowych w produkcji kartograficznej. Aktualne opracowania są w całości przygotowane numerycznie i przystosowane do wykorzystania GPS. Przystosowanie mapy do wykorzystania GPS wymagało zachowania kartometryczności, podania odwzorowania kartograficznego oraz umieszczenia siatki kartograficznej. Tak więc po prawie pięćdziesięciu latach, użytkownicy planów miast otrzymali opracowania spełniające podstawowe wymagania stawiane mapom: podstawy matematyczne i informacje na ten temat. 96

5 Ewolucja sposobów kartograficznej prezentacji polskich planów miast Bogactwo treści a czytelność planów miast Powstanie w ostatnich dwudziestu latach wielu prywatnych firm kartograficznych przyniosło w efekcie znaczne rozszerzenie oferty publikacji kartograficznych na naszym rynku oraz zwiększenie ich różnorodności pod względem skal, liczby kategorii przedstawianych obiektów, dokładności i szczegółowości prezentacji sytuacji topograficznej (w tym przede wszystkim zabudowy) oraz poziomu graficznego. Rozszerzeniu uległ także zakres treści, co jak już wspomniano, było skutkiem odtajnienia wielu obiektów (m.in. posterunków policji, pogotowia ratunkowego, szpitali). Dodawanie nowych, szczególnie zabronionych wcześniej, kategorii treści było naturalną konsekwencją odreagowania wcześniejszych ograniczeń. Ponadto, w rezultacie przemian jakie nastąpiły, pojawiło się wiele nowych obiektów, chętnie zamieszczanych na planach miast (np. hipermarkety, bankomaty, kafejki internetowe), a liczba obiektów w obrębie niektórych kategorii znacznie wzrosła (banki, hotele, obiekty gastronomiczne). Zrodziło się przekonanie, iż im plan bogatszy, tym lepszy. Dodawanie nowych obiektów na mapę pociągało za sobą również rozbudowywanie legendy, co stanowi dla użytkownika kolejne utrudnienie w posługiwaniu się mapą. W okresie, gdy nie wolno było pokazywać obszaru zabudowanego lub jedynie jego uproszczony kontur, sygnatury, nawet liczne, były łatwo czytelne na tle ubogiej treści topograficznej. Gdy jednak po zmianie przepisów cenzury zaczęto wydawać plany ze szczegółowym przedstawieniem zabudowy, okazało się, że czytelność sygnatur, umieszczonych na tle poszczególnych budynków, jest często niewystarczająca, szczególnie na planach w stosunkowo małej skali i w przypadku niewłaściwego doboru barwy na zabudowę. Poza tym zbyt duża liczba sygnatur utrudnia percepcję planu miasta, co jest szczególnie widoczne w centrach wielkich miast, gdzie zagęszczenie obiektów przedstawianych za pomocą sygnatur jest największe. Problem czytelności, a tym samym i skuteczności funkcjonowania planów miast, jest uzależniony nie tylko od dużej liczby oraz często znacznego zagęszczenia sygnatur. Bardzo ważnym czynnikiem, wpływającym na czytelność planów miast, jest również relacja między tłem, które w dużej mierze stanowi zabudowa, i sygnaturami. Na czytelność wpływają: mozaikowość tła (czyli stopień generalizacji zabudowy) oraz kontrast między sygnaturami a tłem (stopień widoczności). Tak więc sposób przedstawiania zabudowy należy do podstawowych czynników, decydujących o wartości informacyjnej oraz o czytelności i komunikatywności planów miast. W prezentacji zabudowy na obecnie wydawanych planach miast widoczne są wyraźne różnice wchodzą tu w grę stopień generalizacji zabudowy, 97

6 Agata Ciołkosz-Styk następnie pokazanie jej zróżnicowania, a wreszcie forma jej prezentacji graficznej. Pod względem stopnia generalizacji zabudowy plany miast można podzielić na trzy zasadnicze grupy. Do pierwszej z nich należą plany, na których starano się pokazać wszystkie pojedyncze budynki (ryc. 4a). W skalach mniejszych (np. 1:15 000, 1:20 000) przeważnie konieczne jest przeprowadzenie generalizacji ilościowej budynków na obszarach intensywnej zabudowy jednorodzinnej. Do drugiej grupy należą plany, na których budynki w obrębie zwartej zabudowy łączone są w obszary zabudowane, a oddzielnie stojące budynki lub niewielkie grupy zabudowań są na ogół przewiększane (ryc. 4b). Ostatnią grupę stanowią plany, na których stopień generalizacji zabudowy jest największy (ryc. 4c). Jako jednolite obszary zabudowane o uproszczonych zarysach pokazane są na nich wszystkie tereny zainwestowane pod budownictwo, również o zabudowie luźnej blokowej, willowej lub pensjonatowej. Jeżeli zabudowa na planie miasta jest przedstawiona w pierwszy lub drugi sposób, to w połączeniu z dużą liczba sygnatur punktowych często tworzy mało czytelną kombinację, która niestety cechuje sporą część współczesnych planów miast. Starano się temu zaradzić w dwojaki sposób: przedstawiając bloki wielorodzinne oddzielnymi sygnaturami, natomiast zabudowę jednorodzinną znakiem powierzchniowym obszaru zabudowanego, albo też pokazując obszar zabudowany konturem, a na nim zarysem jedynie wybrane obiekty. Taki sposób prezentacji zdecydowanie uprościł obraz. Warto również zwrócić uwagę, iż w kartografii polskiej panowała tradycja przedstawiania miast do ich granic administracyjnych (na Zachodzie na planach miast przedstawia się często wyłącznie dzielnice centralne), co powodowało, szczególnie w przypadku dużych miast, że plany musiały być rysowane w stosunkowo małej skali (1: :30 000). Duża liczba sygnatur, przedstawionych na urozmaiconym tle, w dodatku w małej skali, również rzutowała na czytelność planów miast. Należy wspomnieć, iż problem czytelności i nadmiaru treści dotyczy także planów w większych skalach. Wolność i konkurencja w kartografii spowodowała bowiem, że nawet niektóre wielkoskalowe plany miast (1: :7 000) stały się przeładowane treścią, tak dużo informacji chciano na nich zawrzeć (np. na planie centrum Warszawy, oprócz innych elementów, pokazano wszystkie punkty gastronomiczne wraz z nazwami). Oczywiście, obok planów, na których za pomocą sygnatur punktowych pokazano bardzo wiele kategorii obiektów, wydawane są także opracowania, na których liczba sygnatur jest bardzo ograniczona. Plany te czasem robią wrażenie pustych i nie zawsze jest to wrażenie pozorne. 98

7 Ewolucja sposobów kartograficznej prezentacji polskich planów miast Wnioski Przeprowadzone analizy zakresu treści przedstawianego na planach miast wykazały, że sytuacja Polski jest reprezentatywna dla państw Europy Środkowo- -Wschodniej. Porównanie europejskich planów miast pozwoliło z jednej strony na określenie wpływu sytuacji polityczno-społecznej na zakres ich treści, z drugiej zaś na poznanie rozwiązań kartograficznych, stosowanych w tych opracowaniach. Prowadzić to powinno do zaproponowania nowych rozwiązań redaktorom polskich planów miast. Należy rozważyć kwestię, które plany są lepsze z punktu widzenia użytkownika te z bardzo szczegółową i bogatą treścią, czy też może te uproszczone, niekiedy wręcz schematyczne. Na pewno poprawnie zredagowany plan miasta powinien uwzględniać z jednej strony oczekiwania i potrzeby jego potencjalnych użytkowników, z drugiej zaś postulaty teorii i metodyki kartograficznej, nie zapominając o wykorzystaniu możliwości nowoczesnej techniki. To stawia przed twórcami planów miast szczególne wymagania odpowiednio umotywowanego doboru treści, bardzo starannego, poprawnego rozwiązania graficznego oraz właściwie dobranej skali prezentacji. Należy przy tym pamiętać, że zbyt duża liczba przedstawianych obiektów prowadzi często do sytuacji, w której uzyskanie informacji z planu miasta jest dalece utrudnione dla przeciętnego użytkownika. Musi zapewne upłynąć trochę czasu, zanim ustali się pewna tradycja kartograficzna, pozwalająca na opracowywanie ambitnych i zrównoważonych w treści i formie planów miast. Ocena stopnia efektywności planów miast wymaga określenia ich maksymalnego dopuszczalnego obciążenia informacjami przekazywanymi za pomocą znaków kartograficznych. W tym celu konieczne jest wyznaczenie ilościowych kryteriów pozwalających na taką ocenę, jak również ustalenie wartości progowych, powyżej których następuje strata informacji oraz utrudnienie percepcji treści planów. Istotne wydaje się więc podejmowanie badań czytelności i efektywności planów miast, odnoszących się nie tylko do analizy odbioru poszczególnych symboli, ale także do całości obrazu, czyli badań odbioru informacji kartograficznej na wyższym, syntetycznym poziomie. 99

8 Agata Ciołkosz-Styk Literatura Kałamucki K., 2001, Kształtowanie się treści i formy planów miast wydawanych przez Polskie Przedsiębiorstwo Wydawnictw Kartograficznych, Polski Przegląd Kartograficzny, t. 33, nr 3, s Konopska B., 2007, Cenzura w kartografii okresu PRL na przykładzie map do użytku ogólnego, Polski Przegląd Kartograficzny, t. 39, nr 1, s Nerlo W., 1986, Nowa generacja planów miast PPWK, Polski Przegląd Kartograficzny, t.18, nr 3, s Ostrowski J., Ostrowski W., 1992, Koncepcja treści i rozwiązania graficznego ogólnoinformacyjnych planów miast na przykładzie planu Łukowa, Polski Przegląd Kartograficzny, t. 24, nr 3, s Agata Ciołkosz-Styk, mgr Wydział Geografii i Studiów Regionalnych Uniwersytet Warszawski 100