KONKURENCYJNOŒÆ POLSKICH WYROBÓW ROLNO- SPO YWCZYCH NA RYNKACH KRAJÓW UE, A ZW ASZCZA NA RYNKU NIEMIECKIM

Transkrypt

1 STOWARZYSZENIE EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU Roczniki Naukowe l tom XI l zeszyt Bogus³aw Œlusarczyk Uniwersytet Rzeszowski w Rzeszowie KONKURENCYJNOŒÆ POLSKICH WYROBÓW ROLNO- SPO YWCZYCH NA RYNKACH KRAJÓW UE, A ZW ASZCZA NA RYNKU NIEMIECKIM COMPETITIVENESS OF POLISH AGRI-FOOD PRODUCT IN THE EU WITH SPECIAL FOCUS ON THE GERMAN MARKET S³owa kluczowe: konkurencyjnoœæ, rynek, produkty rolno-spo ywcze, przewaga konkurencyjne Key words: competitiveness, market, agri-food products, competitive advantages Synopsis. Okreœlono determinanty konkurencyjnoœci polskich wyrobów rolno-spo ywczych na rynkach UE, w tym zw³aszcza, na rynku niemieckim. W oparciu o zastosowane wskaÿniki: Sim i Sex, RCA, IIT i przeprowadzon¹ analizê kszta³towania siê tych wskaÿników, wskazano na przewagi konkurencyjne produktów tej bran y na wy ej wymienionych rynkach. Konkurencyjnoœæ polskich wyrobów rolno-spo ywczych na rynku niemieckim Czynniki i kierunki zmian struktury importu i eksportu Polski po wejœciu do struktur unijnych z dniem 1 maja roku stanê³a przed szans¹ dalszego dynamicznego rozwoju powi¹zañ gospodarczych z krajami cz³onkowskimi, a szczególnie z Niemcami, które zajmuj¹ drug¹ i trzeci¹ pozycjê jako partnerzy w wymianie handlowej. Rozwój i charakter powi¹zañ bêdzie jednak zdeterminowany przez czynniki: instytucjonalno-instrumentalne, wœród których najwa niejszymi s¹: dostosowanie systemu prawnego, rozbudowa infrastruktury instytucjonalnej, wprowadzenie w ycie europejskich standardów jakoœci i norm technicznych oraz przepisów fitosanitarnych, strukturalne wywieraj¹ce wp³yw na modernizacjê gospodarki i restrukturyzacjê niektórych jej sektorów oraz budowanie gospodarki opartej na wiedzy, techniczno-technologiczne, które bêd¹ w coraz wiêkszym stopniu decydowaæ o mobilnoœci czynników wytwórczych takich, jak: kapita³ i wiedza techniczna oraz o poziomie efektywnoœci ich wykorzystania, koniunkturalne, w tym zw³aszcza kszta³towanie siê wskaÿników dochodowej elastycznoœci popytu na import z krajów Unii Europejskiej, a szczególnie Niemiec i na eksport z Polski do tych krajów. Oddzia³ywanie tych e czynników ostatecznie wp³ynie na ewolucjê komplementarnoœci gospodarki, w tym g³ównie na zakres i dynamikê rozwoju specjalizacji i handlu wewn¹trzga³êziowego. Przewiduje siê, e wzroœnie udzia³ krajów UE w obrotach handlowych Polski z 69% do ponad 80% wartoœci ca³ego polskiego eksportu, zaœ import z krajów UE osi¹gnie niemal 70% wartoœci ogólnego importu. Co wiêcej, udzia³ handlu wewn¹trzga³êziowego powiêkszy siê z ok. 50% do prawie 60% w 00 roku. W perspektywie ocenianej do 00 roku wymiana handlowa bêdzie prawdopodobnie nadal podstawow¹ form¹ wspó³pracy gospodarczej miêdzy Polsk¹ a krajami UE. G³ównym partnerem dla Polski, podobnie jak dotychczas, bêd¹, ze wzglêdu m.in. na bliskoœæ geograficzn¹ i w zwi¹zku z tym wystêpowaniem przewag komparatywnych w sferze transportu i szeroko rozumianego komunikowania siê. Ich udzia³ w handlu zagranicznym Polski by³ najwiêkszy nie tylko wœród krajów Unii Europejskiej, ale i pozosta³ych partnerów handlowych. W imporcie Polski w r. partycypowa³y w 4%, a eksporcie w tym samym roku w 7,1%. St¹d te prognozuj¹c tendencje wymiany handlowej miêdzy Polsk¹ a krajami UE mo na przyj¹æ tezê, i bêd¹ one kszta³towaæ siê podobnie, jak stosunki wymienne miêdzy Polsk¹ a Niemcami. Uzasadnieniem tej tezy jest przede wszystkim analiza kszta³towania siê wskaÿników podo-

2 36 Bogus³aw Œlusarczyk Tabela 1. Kszta³towanie siê wskaÿnika podobieñstwa struktury importu wybranych partnerów w latach 1993, 1999,, dla sekcji CN Sim bieñstwa struktur globalnego importu i eksportu Polski z odpowiednimi strukturami w jej obrotach z Niemcami i z krajami Unii Europejskiej. Otó struktura obrotów Polski z Niemcami jest, co nale y podkreœliæ, zbli ona do struktury obrotów ogó³em krajów cz³onkowskich Unii Europejskiej (tab.1). Kszta³towanie siê wskaÿnika podobieñstwa importu i eksportu Polski i jej partnerów obliczono dla sekcji CN wg nastêpuj¹cej formu³y: Sim t (a,b) =S min[ Im t, a Imt ] 100 b oraz Sex t (a, b) = S min[ Ex t, a Ext ] 100 b gdzie: a partner I, b partner II, S min suma minimalnych odchyleñ, t analizowany okres, Im, Ex odpowiednio import oraz eksport. Bior¹c pod uwagê kszta³towanie siê tych wskaÿników mo na sformu³owaæ nastêpuj¹ce wnioski: po pierwsze, wskaÿniki podobieñstwa struktury importu i eksportu dla Polski UE, UE Niemiec oraz Polski Niemiec s¹ kilkakrotnie wy sze ni dla pozosta³ych partnerów, co jest rezultatem stopnia zaanga owania w miêdzynarodowym podziale pracy i zró nicowanego poziomu rozwoju gospodarczego tych krajów, w tym zw³aszcza rozwoju techniczno-technologicznego, po drugie, w analizowanym okresie wskaÿniki te (Sim i Sex) wykaza³y siê tendencj¹ rosn¹c¹ z wyj¹tkiem wskaÿników Sim obliczonych dla Rosji, przy czym tempo procesu dostosowania siê struktur eksportu by³o wy sze ni struktur importu, co niew¹tpliwie spowodowane jest wy- szym tempem dopasowywania siê struktury poda y ni struktury popytu w badanych krajach, po trzecie, wystêpuj¹ ró nice w podobieñstwie struktur importu i eksportu pomiêdzy Polsk¹ UE i UE Niemcami oraz Polsk¹ Niemcami, które s¹ nastêpstwem dominuj¹cego znaczenia Niemiec w UE ich poziomu rozwoju gospodarczego oraz stawianych wymagañ przez rynek niemiecki; st¹d te wskaÿniki Sim i Sex dla Polski i Niemiec kszta³tuj¹ siê na ni szym poziomie, co jest symptomem nie tylko asymetrii iloœciowej, ale przede wszystkim asymetrii jakoœciowej; nale y przy tym pamiêtaæ o tym, e spoœród krajów UE najwa niejszym partnerem handlowym s¹ dla Polski, po czwarte, ewolucja podobieñstwa struktur importu i eksportu œwiadczy o wzroœcie znaczenia wymiany typu wewn¹trzga³êziowego, na któr¹ przypada ok. 55% obrotów globalnych Polski z krajami UE, w tym zw³aszcza z Niemcami. Dostosowania do modelu wewn¹trzga³êziowego podzia³u pracy s¹ istotne nie tylko ze wzglêdu na przysz³e miejsce Polski w integracji produkcyj- i eksportu Polski i jej Sex UE 89,09 91, ,84 91,78 93,19 93,48 97,0 83,88 89,3 86,54 86,3 85,78 88,0 93,0 91,35 Rosja 31,58 5,47 1,6 1,13 53,41 54,99 6,03 75,31 5,65 34,97 43,8 47,36 59,0 64, ,0 UE 9,56 94,94 9,81 93,79 91,09 9,37 94,34 9,3 UE Rosja,79 19,06 13,1 13,53 48,06 48,71 56,49 73,34 UE 44,4 9,13 35,71 44,84 54,1 59,54 75,57 81,39 Rosja 18,76 19,07 13,75 13,5 47,07 46,64 56,43 71, ,94 37,01 4,83 49,5 59,3 75,80 79,69 Rosja 7,15 73,87 63,0 3,0 55,06 77,70 7,88 79,09 ród³o: obliczenia w³asne na podstawie danych GUS z analizowanych lat.

3 363 no-handlowej, ale tak e z uwagi na wymiar korzyœci z miêdzynarodowego podzia³u pracy w ramach Unii Europejskiej mierzonego poziomem PKB per capita, ponadto zwiêkszenie konkurencyjnoœci polskiej gospodarki, zarówno w eksporcie strukturalnym (przejœcie od tradycyjnego miêdzyga³êziowego do wspó³czesnego wewn¹trzga³êziowego podzia³u pracy), jak i cenowym (zmniejszenie inflacji obni enie stóp procentowych i stopy zwrotu dla kapita³u spekulacyjnego zmniejszy popyt na walutê lokaty i obni y presjê jej aprecjacji) jest œciœle zwi¹zane z popraw¹ salda handlu zagranicznego w krótkim i d³ugim okresie. Produkty rolno-spo ywcze w polskim handlu zagranicznym W wymianie handlowej z zagranic¹ istotne znaczenie zarówno po stronie importu, jak i eksportu maj¹ produkty rolno-spo ywcze. Ich udzia³ w ogólnych obrotach handlowych jest wysoki i wykazuje tendencjê wzrostow¹, zw³aszcza po stronie eksportu. Niew¹tpliwie wp³yw na to mia³y procesy globalizacji i integracji, które spowodowa³y wiêksz¹ otwartoœæ oraz ³atwiejszy dostêp do rynków zbytu, w tym szczególnie do rynków krajów UE. Jednoczeœnie procesy te zaostrzy³y wymagania jakoœciowe stawiane produktom ywnoœciowym i wzmocni³y mechanizm konkurencji. W okresie 00- obroty artyku³ami rolno-spo ywczymi wzros³y prawie 3-krotnie po stronie eksportu, a po stronie importu -krotnie (tab. ). Stosunkowo wysoka dynamika obrotów zwi¹zana by³a z dokonuj¹cymi siê procesami liberalizacji, w wyniku których nast¹pi³o zniesienie barier administracyjno-celnych oraz obni enie kosztów handlowych i transportowych. Ponadto, na kszta³towanie siê relacji importowo-eksportowych mia³a wp³yw zmiennoœæ si³y nabywczej polskiego z³otego (jego deprecjacja i aprecjacja). Nie ulega w¹tpliwoœci, i rezultatem ostatecznym tych zmian jest dodatnie saldo obrotów produktami rolno-spo ywczymi, które z ujemnego salda 307, EUR w 00 r. wzros³o do dodatniego salda 197 EUR w r. Ta nadwy ka w handlu tymi artyku³ami wp³ywa, na co warto zwróciæ uwagê, na zmniejszenie deficytu ca³ego handlu zagranicznego Polski. O wysokiej dynamice eksportu w tym okresie decydowa³ szybko rosn¹cy popyt na polskie produkty na rynkach UE Tabele 3. Struktura towarowa (rok poprzedni=100) Tabela. Wartoœæ obrotów handlu zagranicznego Polski i udzia³ w nich obrotów produktami rolno-spo ywczymi w latach 00- [mln. EUR i %] 00 Obroty ogó³em [mln EUR] 43347, 4756, , , , , , , , , , Saldo , 6-187, , , -1858, -1768, 3 Obroty produktami rolno-spo ywczymi [mln EUR] 347, , 708, , 5 994, , , , , , 1 797, 3 Saldo -307, 453, 5 835, , 5 076, Udzia³ obrotów rolno- spo ywczych w obrotach ogó³em [%] 8, 0 8, 4 8, 8 9, 8 9, 6 9, 8 6, 5 5, 9 6, 6, 7 6, 3 6, 7 ród³o: Handel zagraniczny [mln EUR] i dynamika eksportu rolno-spo ywczego [%] Struktura towarowa w latach mln EUR m ln EUR % I. Produkty zwierzêce , , , , 0 14 zwierzêta ywe , , , 9 1 5, 8-6 miêso i podroby 496, 8 64, , , , 7 15 przetwory miêsne 98, 1 18, , , 3 36 produkty mleczarskie 39, , , , 6 8 II. Produkty roœlinne 85, 887, , , , 3 17 III. Pozosta³e produkty rolno-spo ywcze ród³o: jak w tab.. 54,3 359, , , 4 13

4 364 Bogus³aw Œlusarczyk oraz wzrastaj¹ca poda produktów pochodzenia zwierzêcego i produktów roœlinnych. Analizuj¹c strukturê eksportu nale y podkreœliæ: znacznie wiêkszy udzia³ produktów roœlinnych ni zwierzêcych (60%), w sekcji produktów zwierzêcych najwiêksze znaczenie maj¹: miêso i podroby oraz produkty mleczarskie, w sekcji produktów roœlinnych dominuj¹: œwie e owoce i przetwory owocowe, œwie e warzywa i przetwory warzywne, wyroby cukiernicze, tytoñ i papierosy oraz przetwory zbo owe, w eksporcie produktów rolno-spo ywczych przewa aj¹c¹ czêœæ stanowi¹ wyroby przetworzone zarówno pochodzenia zwierzêcego, jak i roœlinnego. G³ównymi importerami polskich wyrobów rolno-spo ywczych s¹ kraje Unii Europejskiej, do których obroty wzros³y prawie 3-krotnie w latach - [Œlusarczyk 009]. Wœród krajów Unii Europejskiej g³ównymi partnerami handlowymi Polski w handlu artyku³ami rolno-spo ywczymi s¹:, Wielka Brytania, Czechy, Holandia, W³ochy i Francja, które ³¹cznie importowa³y z Polski 54,4%. Jednak najwiêkszym importerem s¹, których udzia³ w obrotach tymi artyku³ami w analizowanych latach oscylowa³ w przedziale 4,9-5,5%. Nale y podkreœliæ, i nabywcy produktów rolno-spo ywczych z wymienionych krajów maj¹ szczególne wymagania jakoœciowe, poniewa ich dochody kszta³tuj¹ siê na poziomie wy szym ni przeciêtny PKB per capita (ok. 30 tys. USD). Zatem wysokie rozmiary eksportu do tych krajów œwiadcz¹ o konkurencyjnoœci polskich wyrobów na rynkach krajów UE, w tym zw³aszcza na rynku niemieckim. Potwierdzeniem tej tezy s¹ kszta³tuj¹ce siê w latach - wskaÿniki: ujawnionej przewagi wzglêdnej RCA i intensywnoœci handlu wewn¹trzga³êziowego IIT. Z przedstawionych w tabeli 5 danych wynika, i w badanym okresie mia³a przewagê wzglêdn¹ w eksporcie na rynek krajów UE w grupie produktów zwierzêcych (wskaÿnik RCA>1). W tej grupie odnotowa³a przewagi wzglêdne w produktach zw³aszcza przetworzonych. Natomiast w grupie produktów roœlinnych ogólny wskaÿnik RCA by³ mniejszy od 1, ale w odniesieniu do wyrobów przetworzonych pochodzenia roœlinnego wskaÿnik ten by³ wy szy od 1, co oznacza, e posiada³a w obrotach z nimi przewagê. Warto dodaæ, e absolutna wartoœæ wskaÿnika RCA informuje o intensywnoœci wymiany miêdzyga³êziowej miêdzy krajami partnerskimi handlowymi, a tak e poœrednio o charakterze specjalizacji ich produkcji krajowej. Jednak e ze wzglêdów metodologicznych tego rodzaju analiza stanowi¹ca podstawê koncepcji rozwojowych powinna byæ uzupe³niona o wskaÿniki m.in. intensywnoœci handlu wewn¹trzga³êziowego. Z danych zawartych w tabeli 6 wynika, e wskaÿnik intensywnoœci handlu wewn¹trzga³êziowego II dla produktów roœlinnych by³ na wy szym poziomie ni dla produktów pochodzenia zwierzêcego. Oznacza to, e wymiana handlowa w grupie produktów zwierzêcych mia³a charakter miêdzyga³êziowy. Natomiast w grupie produktów roœlinnych zarysowa³a siê i wykaza³a tendencjê rosn¹c¹ wymiana o charakterze wewn¹trzga³êziowym. Najwiêkszym importerem polskich wyrobów rolno-spo ywczych s¹ (tab. 4). Na ten rynek przypada³o ok. 5% ogó³em obrotów tymi artyku³ami. Wœród wyrobów trafiaj¹cych na rynek niemiecki nale y wyró niæ: sok jab³kowy, cukier, mas³o, margaryny, wieprzowinê, mro onki owoców i warzyw, sery i twarogi, napoje bezalkoholowe i wody mineralne, przetwory owocowe, produkty rybne, produkty miêsne, miêso drobiowe i podroby. W roku, jak wynika z danych GUS, pierwszym i najwa niejszym odbiorc¹ polskiej ywnoœci by³y, które ³¹cznie zakupi³y wyrobów tej bran y za ponad,5 mld EUR. Tabela 4. polskich produktów rolno-spo ywczych udzia³ w obrotach [mln EUR i %] w latach - Partner ogó³em, w tym kraje UE do najwa niejszych partnerów i ich polskich produktów w latach m ln EUR % , ,7 54, 378, ,1 708,0 538, ,5 8467,5 6693, ,0 994,5 8041, , 0 4, , 0 5, , 5 08, 0 4, 6 535, 0 5, 5 Wielka Brytania , 5 303, 8 396, 6 538, 4 79, 0 7, 3 Czechy 0, , 6 558, Holandia 37, 9 313, 0 49, , 9 W³ochy 171, 0 4, 3 74, 383, , 1 Francja 115, 0, 7 176, 4, 94, 5 415, 0 4, ród³o: obliczenia w³asne na podstawie: Polski -008.

5 365 W perspektywie do 00 roku mo - na przewidywaæ, e po obni eniu siê obrotów w latach o ok. 5-8%, nast¹pi dalsze umocnienie pozycji konkurencyjnej Polski na rynkach UE, w tym szczególnie na rynku niemieckim, które zdeterminowane bêdzie m.in. [Œlusarczyk 009]: po pierwsze, procesami liberalizacji dokonowanymi w ramach Œwiatowej Organizacji Handlu dotycz¹cymi obrotu produktami rolno-spo ywczymi, po drugie, rozwojem przemys³u spo- ywczego zw³aszcza bazuj¹cego na surowcach rolnictwa ekologicznego, po trzecie, konsekwentn¹ realizacj¹ Wspólnej Polityki Rolnej i wsparciem bud etowym tego sektora, po czwarte, tempem i zakresem procesów modernizacji i restrukturyzacji rolnictwa oraz dynamicznym rozwojem sektora us³ug wspieraj¹cych ca³y kompleks gospodarki ywnoœciowej w Polsce. Podsumowanie Polskie wyroby rolno-spo ywcze w analizowanym okresie mia³y przewagi konkurencyjne na rynkach UE, w tym szczególnie na rynku niemieckim. Umocnienie jednak pozycji konkurencyjnej w perspektywie do 00 roku wymagaæ bêdzie podjêcia wielu przedsiêwziêæ modernizacyjno-restrukturyzacyjnych rolnictwa i sektora rolno-spo ywczego oraz uwarunkowane bêdzie przebiegiem procesów liberalizacji obrotu artyku³ami rolno-spo ywczymi w skali œwiatowej i Unii Europejskiej. Tabela 5. Kszta³towanie siê wskaÿnika przewagi wzglêdnej RCA produktów rolno-spo ywczych w handlu z krajami UE w latach - I. Produkty zwierzêce, w tym: miêso i podroby przetwory miêsne produkty mleczarskie przetwory rybne II. Produkty roœlinne, w tym: przetwory zbo owe cukier wyroby cukiernicze przetwory owocowe przetwory warzywne tytoñ i papierosy rolno- Pozosta³e produkty spo ywcze Tabela 6. WskaŸnik intensywnoœci êziowego IIT w latach - I. Produkty zwierzêce, w tym: miêso i podroby przetwory miêsne produkty mleczarskie, w tym: sery i twarogi przetwory rybne II. Produkty roœlinne, w tym: przetwory zbo owe cukier wyroby cukiernicze przetwory owocowe przetwory warzywne tytoñ i papierosy rolno- Pozosta³e produkty spo ywcze ród³o: jak w tab. 5. WskaŸnik przewagi wzglêdne j RCA w latach handlu wewn¹trzga³ WskaŸnik intensywnoœci w latach Literatura Handel zagraniczny produktami rolno-spo ywczymi, stan i perspektywy : IERiG PIB, Warszawa, nr Polski handel zagraniczny artyku³ami rolno-spo ywczymi : FAPA, FAMMU, Warszawa. Œlusarczyk B. : na rynku g³ównych partnerów handlowych. Stan i perspektywy. Kijów, s Œlusarczyk B. 009: Determinanty miêdzynarodowej pozycji konkurencyjnej gospodarki polskiej w okresie transformacji ustrojowo-systemowe. Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów. Summary The aim of the paper is to show what determines the competitiveness of Polish agri-food products on the EU markets, especially on the German market. The competitive advantages of products from this line of business in the above mentioned markets was indicated on the basis of ratings (Sim and Sex, RCA, IIT) and the analysis which shape those ratings. Adres do korespondencji: dr hab. Bogus³aw Œlusarczyk, prof. UR Uniwersytet Rzeszowski, Wydzia³ Biologiczno-Rolniczy, Zak³ad Polityki Regionalnej i Gospodarki ywnoœciowej ul. Æwikliñskiej, Rzeszów tel. (0 17) , karbas@op.pl 1,97 4,65 8,95 5,73, ,09 1,98 3,45,51 1,09 IT ,76,1 7,53 7,56 1, ,68,06,66, ,7, 1 3,99 6,87 1,8 75 1,1 5,37 1, , ,79,53 4,01 4,9 1, ,05 3,73 1,43 1,86,0 1, ,76, 4,64 3,69, ,04 3,74 1,64 1,8 1,67 1, ,01 1, 3 8 ród³o: obliczenia w³asne na podstawie: Polski