Nauka pisania - dziecinnie proste?

Transkrypt

1 Nauka pisania - dziecinnie proste? W jaki sposób dziecko uczy się pisać, z jakimi wymogami się to wiąże, jaki jest prawidłowy przebieg nauki pisania, jakie nowe odkrycia naukowe powinny zostać wzięte pod uwagę, jaką praktyczną pomoc można zapewnić, jak powinno się postępować z leworęcznymi? Edukacja w szkole podstawowej nie przynosi praktycznie żadnych kompleksowych odpowiedzi na te pytania. W związku z tym, swoistym wyzwaniem staje się przyswojenie sobie podstawowej wiedzy na powyższe tematy poznanie uwarunkowań dziecięcych oraz przeniesienie teorii na grunt klasy szkolnej. Równie istotna jest dobra współpraca z rodzicami. Niezbędny jest im wgląd w sposób działania szkoły oraz pomoc praktyczna w zakresie należytego wspierania nauki pisania ich dzieci. 1

2 Właściwy rozwój motoryczny - informacje zakulisowe Aby lepiej pojąć położenie osoby zaczynającej naukę pisania, ważne jest, aby znać przebieg właściwego rozwoju motorycznego. Pryncypia rozwoju motorycznego można w uproszczeniu przedstawić w następujący sposób: od... do... brzydko ładnie prosto skomplikowanie powoli szybko szybko rytmicznie szybko/rytmicznie zautomatyzowanie Rozwój dziecięcej techniki chwytu i trzymania przebiega analogicznie w następujących po sobie krokach. Opóźnienia, przeszkody oraz braki poszczególnych kroków rozwoju mogą znacznie utrudniać późniejszą naukę pisania. Sytuacja rodzinna - informacje zakulisowe Warunki rodzinne wspierania zdolności i gotowości dziecka bywają dziś diametralnie różne. Istnieje wiele rodzin, w których znajduje się czas na zabawę z dziećmi, malowanie, majsterkowanie, czytanie im jak również są inne rodziny, w których z różnorakich względów zdecydowanie brakuje na to czasu. Niektóre dzieci już w wieku przedszkolnym mają wiele zajęć i obowiązków. Nie sposób również wyobrazić sobie dziś codzienności, także w przypadku młodszych dzieci, bez mediów takich jak telewizor czy internet. Z tego powodu zredukowana jest ilość ruchu na świeżym powietrzu. Istnieją także różne kulturowe aspekty, prowadzące do najrozmaitszych trudności wychowawczych związanych z zajmowaniem się dzieckiem. Wiele pozornie nieznaczących, codziennych czynności obecnie zanika. Dzieci w wieku przedszkolnym często są jeszcze ubierane przez rodziców, płaszczyki są zapinane na guziki, zamki błyskawiczne zasuwane, czapki wkładane, rękawiczki naciągane na dłonie, buty kupowane często wyłącznie takie, które są zapinane na rzepy. Następstwa są wyraźnie widoczne. Prawie żadne dziecko w wieku przedszkolnym nie potrafi zawiązać kokardy. Tylko niewielka liczba dzieci umie obchodzić się z nożem, ukroić sobie samodzielnie chleb, trzymać prawidłowo nóż i widelec podczas jedzenia. Praktycznie żadne dziecko nie potrafi pomagać przy gotowaniu, obierać czy kroić. Jakie zaś ma dzisiaj możliwości, aby zapoznać się z narzędziami w warsztacie? Zdarzają się też 3-4 letnie dzieci, który nigdy jeszcze nie trzymały w ręku nożyczek. Dzieci w wieku przedszkolnym z dobrym, swobodnym chwytem narzędzia do pisania będą pojawiać się coraz rzadziej, jako że do właściwego trzymania przyboru do pisania nie przywiązuje się prawie żadnej wagi. Gdy tylko dzieci zaczynają rysować czy kreślić, rodzice niezwykle rzadko zwracają uwagę na to, żeby od samego początku układać dziecku przybór do pisania w dłoni we właściwy sposób czy przyzwyczajać do właściwego używania tegoż. Dziś nabyć można bardzo wiele narzędzi do pisania, dostosowanych zgodnie z zasadami ergonomii specjalnie do dziecięcej dłoni, np. Flamastry STABILO Trio Scribbi. Często również sami rodzice nie wiedzą dokładnie, jak prawidłowo powinno być trzymane narzędzie do pisania i trzymają je niewłaściwie, dziecko zaś to naśladuje. Wielu rodziców nie jest również świadomych, czy ich dziecko, będąc małe, czy też już nieco starsze, w przedszkolu, posługuje się chętniej lewą czy prawą ręką. Nie dostrzegają wagi prowadzenia tego typu obserwacji. 2

3 Sytuacja w przedszkolu - informacje zakulisowe Większość uczniów zaczynających naukę w szkole podstawowej, wcześniej uczęszczała do przedszkola. Jak wszędzie, wyposażenie, stanowiska nauki oraz otoczenie powinno stanowić dla dzieci szeroką ofertę edukacyjną. Wymagania co do przedszkoli są zazwyczaj bardzo wysokie. Ośrodek zainteresowania przesuwa się coraz bardziej na wymagania zdolności intelektualnych i przygotowanie na lekcje w szkole. Podstawowe kompetencje oraz zasadnicze zdolności motoryczne i gotowość zaczynają odgrywać coraz bardziej drugoplanową rolę. Wychowawcy/czynie doświadczają narastającej niesamodzielności dzieci, jeśli chodzi o obszary praktyczne. Stan rozwoju dziecka w aspekcie umiejętności motoryki dużej i motoryki małej różni się znacznie i jest często mierny, co potwierdzają pediatrzy, nauczyciele wychowania fizycznego czy trenerzy. Wiedza, przekazywana odnośnie właściwego rozwoju motorycznego, stanowiąca bazę do nauki pisania, często nie jest dostatecznie akcentowana w procesie kształcenia wychowawców/czyń. Zdarza si ę również, iż dysponują oni niewystarczającą świadomością znaczenia obserwacji lateralizacji oraz leworęczności. Jako, że oczekiwania odnośnie wychowawców/czyń stale rosną, możliwe jest, iż momentami brakuje czasu, aby w codziennej pracy z dziećmi zwracać uwagę na poprawne trzymanie przyboru do pisania i użycie dłoni. Także sami wychowawcy/czynie mają czasem nieprawidłowy sposób trzymania narzędzia do pisania, z którego to nie zdają sobie sprawy. W przedszkolach realizujących wolne pomysły dzieci mogą unikać pewnych lekkich zadań, które sprawiają im trudność czy też takich, przy których odczuwają, że nie idą im one zbyt dobrze. On zawsze był w kąciku budowy lub Ona zawsze bawiła się na zewnątrz. Rysowała czy też majsterkował bardzo rzadko. Często słyszy się to podczas wywiadów, szczególnie gdy dzieci po iluś dniach czy też tygodniach w szkole mają problemy z rysowaniem, malowaniem, radzeniem sobie z narzędziami do pisania oraz nożyczkami. Rozpoczęcie nauki w szkole i pismo drukowane Najważniejszym zadaniem w rzemiośle uczenia jest po pierwsze, aby na podstawie różnorodnego położenia wyjściowego dzieci, dokładnie obserwować uczniów. Jak wygląda ich poziom rozwoju, z czym są trudności, czy wadliwe postawy takie jak deficyty motoryki małej i dużej są utrwalone? Tylko w ten sposób można pomóc w ukierunkowany i indywidualny sposób. 3

4 Pierwszym pismem, jakiego uczą się dzieci, są drukowane litery. Składają się one z elementów podstawowych, które powinny zostać wyćwiczone w ramach wcześniejszego przygotowania. Ułatwiają to rozmaite zeszyty ćwiczeń, książki oraz pomoce. Obszerne ćwiczenia, okresowa rezygnacja z liniatur, trening ruchliwości palców i lateralizacji dłoni, ćwiczenia oraz kontrola prawidłowej postawy siedzącej, a także trzymania przyborów do pisania są podstawą nauki pisania. Pomoce i sugestie co do nauki pisania Rymy i zabawa palcami Wspierają z jednej strony świadomość fonologiczną, z drugiej zaś poprzez zabawę, uczą elastyczności palców. Zabawy ruchowe na orientację Ćwiczą orientację przestrzenną (góra, dół, przed, za, obok, po prawej, po lewej) i pomagają tym samym zautomatyzować kierunek czytania i pisania. Proste ćwiczenia ruchowe w klasie: stań przed krzesłem, przy krześle, usiądź pod biurkiem, rozmieszczanie przedmiotów zgodnie z poleceniami: połóż piórnik przed sobą, obok siebie, przytrzymaj nad sobą. Także zadania i zabawy podczas ćwiczeń sportowych wspierają i rozwijają orientację w przestrzeni, orientację ogólną, reakcje i koordynację. Ćwiczenia postawy siedzącej i trzymania narzędzia do pisania Właściwa postawa siedząca oraz trzymanie przyboru do pisania powinno być pokazywane podczas uczenia, kontrolowane i korygowane. Przydatne ćwiczenia znajdują się m.in. w rozdziale 2 Motoryka pisania. Kierunek pracy Jest niezbędny do pewnej i szybkiej orientacji podczas pisania, ale także podczas czytania i liczenia. Piszemy, czytamy i liczymy z lewej do prawej, z góry na dół.częsta werbalizacja i odpowiednie ruchy ( gimnastykowanie się ) na stojąco automatyzują kierunek pracy. Przy problemach z tymże można zaznaczyć kolorem lewy lub prawy brzeg zeszytu lub blatu biurka, np. lewo zielone, prawo czerwone. Pomocne wskazówki dla wyobraźni: gdy zielone idziemy, na czerwonym stoimy! Wskazówka: Dla wielu dzieci pojęcia góra i dół wprowadzane na przykładzie arkusza roboczego czy strony zeszytu są zbyt abstrakcyjne i niejasne. Należy dać dziecku kartkę papieru, tak aby trzymało ją przed sobą pionowo w górze, a wówczas, przy trzymaniu górnej krawędzi przy położeniu na stolik będzie jasne, dlaczego mówi się nad lub pod kartką. Podstawowe elementy oraz kierunek ruchu podczas pisania Pismo składa się z relatywnie niewielu elementów podstawowych, z których złożone są litery: pionowe kreski, poziome kreski, pochyłe kreski, owale, łuk i girlandy. Do pisma odręcznego dochodzą dodatkowo pętelki. Dzieci są obecnie wcześnie uczone pisma drukowanego. W stosunkowo niewiele tygodni po rozpoczęciu szkoły piszą, wspomagając się tabelką liter, proste słowa, krótkie zdania lub nawet już krótkie historyjki. Aby nie ograniczać dzieci, nie zwraca się prawie wcale uwagi na właściwy kierunek liter, które do tego momentu nie są też wyuczane osobno. Niewłaściwe ruchy podczas pisania mogą jednakże już teraz się utrwalać i później być trudne do skorygowania. Dlatego właśnie każdy pojedynczy rodzaj przygotowanych, towarzyszących nauce pisania liter elementów podstawowych pisma powinien zostać najpierw wyćwiczony. Znajomość poszczególnej kolejności ruchów daje pewność i orientację, a także jest cenna ze względu na późniejszą naukę liter pisanych: pionowe kreski zawsze pisze się z góry na dół (tym samym łatwiejsza staje się reguła, aby pisać proste kreski). 4

5 Poziome kreski piszemy z lewej na prawo. Pochyłe i zygzakowate kreski, jak np. przy A, piszemy z dołu od lewej w górę do środka i później w prawo w dół. Kreski zygzakowate, jak przy V i W piszemy, zaczynając z góry od lewej w prawo w dół, do środka. Owale ćwiczymy w lewą stronę. Łuki i girlandy ćwiczymy szerokimi ruchami, co przygotuje dzieci na często występujące problemy ze zmianą kierunku. Łuki, girlandy i kokardki podczas zapisywania dzielimy najwyżej na trzy grupy. Dzieci ćwiczą pojedyncze elementy i litery początkowo jako szerokie ruchy w powietrzu, wraz z towarzyszącą rytmiczną mową lub adekwatną muzyką. Później piszą palcem np. po stole, także z zamkniętymi oczami, na plecach sąsiada itp., później zaś można dać im gładki papier. Wówczas mogą wypróbować różne wielkości i wykorzystać najrozmaitsze przybory do pisania. Kierunek ruchów podczas pisania liter oraz liczenia powinien zostać podany, a jego trzymanie się sprawdzane. Oszczędza to irytacji podczas nauki pisania i ułatwia połączenie liter. W ćwiczeniach po śladzie, które wymagają szczególnej dokładności, powinno się z tego w miarę możliwości rezygnować. Zeszyty ćwiczeń do nauki pisania oferują z reguły zbyt mało miejsca do ćwiczeń, przez co wskazane są kolejne zeszyty. Gdy są one używane, istnieje konieczność zwracania uwagi, czy budowa liter i słów pokazana jest zarówno od lewej, jak i prawej strony (leworęczni!) Liniatury Jeżeli dziecko ma problem z liniaturami, powinno się wymienić je na prostsze liniatury lub czasowo po prostu z nich zrezygnować. Przy początkowym używaniu liniatur trzeciej klasy, dzieci mogą oznaczać przestrzeń między liniami z lewego brzegu kolorowymi punktami, zaś leworęczni z prawego. Gdy jest to konieczne, można dodatkowo zaznaczyć na kolorowo linie do pisania, na których będą wszystkie wielkie i prawie wszystkie małe litery. Na przykład: Specyficzne problemy Dzieci, które zdecydowanie odstają od reszty, które rzeczywiście bardzo niewiele rysowały i malowały, wymagają szczególnej obserwacji i pomocy. Zawsze powinna odbyć się rozmowa z rodzicami, w szczególnych przypadkach także konsultacje w przedszkolu (w porozumieniu z rodzicami!), aby mieć wgląd w rozwój motoryczny, czy zastosować odpowiednią terapię lub czy nie byłoby wskazane, aby raz jeszcze dziecko obejrzał pediatra. Dzieci, które podczas pracy zmieniają ręce, piszą lustrzane odbicie swoich imion, pojedynczych liter czy liczb, nagle zaczynają pisać, wyrównując do prawego marginesu czy z prawa na lewo, muszą być dokładnie obserwowane. W razie wątpliwości powinny one zostać przebadane na okoliczność wykształcenia leworęczności, aby można było jednoznacznie określić ich lateralizację. 5

6 Rozwój pisma odręcznego Niektóre plany nauki umiejscawiają środek ciężkości nauki poszczególnych kroków pisma w drugiej klasie. Aby stać się doświadczonym piszącym, potrzeba jednakże wiele czasu i wystarczających możliwości, aby właściwie ćwiczyć. Z tego powodu już dzieciom w pierwszej klasie oferuje się zaznajomienie z pismem odręcznym. Tym samym jest dość czasu na intensywne ćwiczenia. Druga klasa tym samym stanowi dla ucznia okres przedłużenia ćwiczenia i możliwości rozważenia poprawności właściwego pisania. Większość zalecanych uproszczeń nauki pisania (VA) umożliwia przejście do pisma odręcznego. Podobieństwo przede wszystkim wielkich liter do liter drukowanych jest bardzo duże i przedstawia jednolite zasady powiązań liter między sobą. Środkowa linia, na której zaczynają się i kończą wszystkie małe litery, ustanawia zarówno punkt orientacji, jak i zatrzymania. W ten sposób litery niepołączone mogą zostać ze sobą powiązane. Dla przygotowanych ćwiczeń obowiązują identyczne zasady, jak dla pisma drukowanego. Już wyćwiczone elementy podstawowe jak kreski, łuki, girlandy, owale wchodzą również w skład pisma odręcznego i tym samym będą teraz powtórzone. Dodatki: Powiązania liter muszą być pokazane i wyjaśnione. Szczególny nacisk należy położyć na punkty zatrzymania. Ułatwiają one orientację przede wszystkim podczas zmiany kierunku i dają leworęcznym piszącym możliwość prowadzenia ręki współprzesuwania się dzięki czemu ręka pisząca każdorazowo znajduje się pod tym, co zostało napisane. Na początku należy ćwiczyć wiele na gładkim papierze, ewentualnie na takim z wyłącznie środkową linią. Litery zawierające podobne elementy przydzielić do odpowiednich grup ćwiczeniowych. Z reguły konieczne jest, aby literę lub połączenie już wyuczonych liter napisać na tablicy, przedstawić poprzez szerokie ruchy, kształt i kolejność poszczególnych elementów litery, napisać ją w powietrzu, na stole itd., aby można było ją potem przepisać do zeszytu i następnie ćwiczyć bez ograniczającej liniatury. Dostępne w sprzedaży kroki nauki pisania podają strukturę i wskazówki, w jakiej kolejności litery powinny być przerabiane. Możliwości ćwiczeń w zeszytach ćwiczeń są jednak niewielkie. Tym samym kurs pisania służy jako wzór, aby ćwiczyć w kolejnych zeszytach z liniałami lub bez. 6

7 Lista kontrolna dla nauczycieli klas pierwszych Ogólniki Uzyskanie informacji o prawo- i leworęcznych osobach w klasie. Przeprowadzić odpowiednie ćwiczenia dla leworęcznych dzieci i udzielić pomocy odnośnie położenia kartki, trzymania ręki i pozycji siedzącej. Przedstawić prawo- i leworęcznym osobom sąsiadującym właściwe zalecenia odnośnie siedzenia. Sprawdzić, kto z uczniów nosi okulary i dowiedzieć się, kiedy muszą być używane. Zwracać uwagę na możliwe wady wzroku u dzieci: gdy dzieci nieprawidłowo rozpoznają lub nie potrafią trzymać się linii, często stoi za tym niezdiagnozowana wada wzroku (konsultacja z rodzicami!). Bezwarunkowo przetestować wielkość biurek, stopy podczas siedzenia muszą spoczywać stabilnie na podłodze. Jako że w obecnych czasach coraz młodsze dzieci posyła się do szkoły, czasami nawet najmniejsze biurka bywają zbyt duże. Ewentualnie można dostarczyć podnóżek. Przygotować we właściwy sposób miejsca nauki. Pokazać oraz regularnie kontrolować właściwą postawę siedzącą oraz sposób trzymania przyboru do pisania. Zapewnić miękkie ołówki i kredki; względnie takie w kształcie trójkąta, np. ergonomiczny STABILO EASYoriginal. Zapewniać częste okazje do swobodnego rysowania i malowania: dziecięce rysunki dostarczają wielu cennych informacji odnośnie możliwych problemów przy nauce pisania. Zbadać przyczyny problemów z odrabianiem zadania domowego:odmowa lub unikanie przez dzieci odrabiania pisemnych zadań domowych zawsze wymaga znalezienia powodu. Dzieci takie zazwyczaj potrzebują dużo czasu i wiele wysiłku, aby odrobić zadaną pracę. Z reguły nie jest to niechęć dziecka, lecz najczęściej problem leży w obszarze motoryki lub koordynacji wzrokowo-ruchowej. Czasami jest to nierozpoznane upośledzenie czy też przyczyną jest niejasna lub przekwalifikowana lateralizacja. Zwracać uwagę na dzieci, które podczas pracy zmieniają ręce, w szczególnych przypadkach nakazać zbadanie lateralizacji u wyszkolonego specjalisty (zajmującego się leworęcznością). Organizować spotkania dla rodziców z informacjami nt. nauki pisania. Specjalnie dla leworęcznych Leworęczni powinni siedzieć zawsze po lewej stronie swoich praworęcznych sąsiadów. Przygotowanie stanowiska pracy: po lewej stronie powinny leżeć zarówno przybory do pisania, jak i piórnik itp. Położenie poszczególnych kartek musi być pokazane oddzielnie. Używać, jeśli tylko jest możliwość, wzorców pisma dla leworęcznych. W zeszycie lub na kartkach na prawym marginesie powinien być zawsze napisany wzorzec. Poinformować współpracowników, zwłaszcza zajmujących się przedmiotami manualnymi, takimi jak zajęcia praktyczno-techniczne czy sport. Poprosić rodziców, aby także w domu sprawdzali ułożenie kartki oraz sposób trzymania narzędzia do pisania. Wzmocnić pewność siebie leworęcznych uczniów: leworęczność jest dokładnie tak samo normalna, jak praworęczność. Dokładne obserwacje, czy lewa ręka trwale pozostaje ręką piszącą, żeby nie nastąpiła nagle niepożądana zmiana na skutek naśladowania uczniów praworęcznych. 7

8 Wspólny wysiłek Rodzice _ Szkoła _ Przedszkole Wspomaganie rozwoju motorycznego, a właściwie motoryki małej jest głównym zadaniem przedszkola i szkoły, ale powinno być także głównym tematem dla rodziców. Może być to jasno przekazane np. poprzez organizowanie wspólnych spotkań dla rodziców w przedszkolu lub spotkania z wychowawcami/czyniami jak ważne jest wychowanie, zarówno jeśli chodzi o pewność siebie dziecka, jak i kwestie praktyczne, dlaczego malowanie, rysowanie oraz majsterkowanie jest niezbędne dla rozwoju dziecka. To, co na początku nieodzowne, przede wszystkim ze strony rodziców, czyli zwracanie uwagi na właściwy sposób trzymania narzędzia do pisania, często może być niewystarczająco zaakcentowane. Gdy coś kształtuje się i utrwala przez kilka lat, później, w szkole, może być trudne lub wręcz całkiem niemożliwe do poprawienia. Gdy tylko dziecko sięgnie po narzędzie do pisania, można bez wywierania presji układać mu je w dłoni, tak aby rozwijać i automatyzować dobry chwyt. Czasami jest wszakże konieczne, aby dorośli, czyli rodzice, wychowawcy lub nauczyciele, dokonali najpierw krytycznej obserwacji samych siebie. Szczególnie w sytuacji, gdy dziecko występuje jako obserwator podczas pisania czy rysowania, powinno się spróbować skorygować własne niewłaściwe trzymanie przyboru do pisania. Jeśli dziecko rzadko lub nigdy nie rysowało czy malowało, czy też szybko zadowalało się najprostszym obrazowaniem ludzie bez rąk i stóp, bez włosów i uszu itd. uznaje ono również często za wysiłek rozpoznawanie i odzwierciedlanie kształtów czy liter. Podczas malowania i rysowania dowiaduje się ono nieświadomie czegoś o różnych formatach kartek papieru w jaki sposób kartkę można podzielić, aby wpasować w nią rysunek i wiele więcej. Może do woli wypróbowywać przybory do pisania, kolory czy kształty, bez ograniczeń wypróbować wszystko i odkryć frajdę, jaką może mu to sprawić. W formie zabawy dziecko uczy się poznawać i przedstawiać siebie i swoje otoczenie. Co powinno zostać powiedziane podczas spotkania dla rodziców w szkole/przedszkolu: miejsce nauki w domu kwestia oświetlenia pozycja siedząca z użyciem przykładu w postaci obrazka/zdjęcia: należy zwracać uwagę, aby stopy zawsze stabilnie spoczywały na podłodze, podnóżku lub czymś podobnym właściwy sposób trzymania narzędzia do pisania, zilustrowany obrazkiem/zdjęciem leworęczność i pomoce wzorzec liter drukowanych i pisanych wraz z rysunkami ze strzałkami, przedstawiającymi właściwy sposób pisania ocena zadania domowego: rodzice nie powinni go poprawiać, to nauczyciel powinien zdecydować, czy jest zadowolony z zdania domowego (rodzice skłonni są czasem do tego, aby nie oceniać dziecka właściwie i poprzez ciągłe poprawianie wymagać zbyt wiele, tym samym odbierając dziecku całą przyjemność z pracy) informacja zwrotna, dotycząca problemów z zadaniem domowym 8

9 Wzór zaproszenia na spotkanie dla rodziców Zaproszenie na spotkanie rodziców o tematyce: Nauka pisania - w jaki sposób mogę najlepiej pomóc swojemu dziecku? Motoryczne umiejętności, istotne do nauki pisania, Państwa dziecko zdobywa już w wieku przedszkolnym. Jednakże, jeśli chodzi o aspekt przyszłych osiągnięć Waszego dziecka, możecie Państwo wiele uczynić również w domu: przykładowo przez to, iż szybko zaczniecie zwracać uwagę na lateralizację swojego dziecka, rozwijać poprzez zabawę jego motorykę małą czy od początku ćwiczyć właściwy sposób trzymania narzędzia do pisania. Na spotkaniu rodziców chcielibyśmy m. in. omówić następujące kwestie: swobodny uchwyt podczas malowania i rysowania urządzenie miejsca pracy pracy oraz właściwe narzędzia do pisania znaczenie lateralizacji u dzieci trudności i pomoc leworęcznemu dziecku Z przyjemnością oczekuję na wieczór spędzony z Państwem! Serdecznie pozdrawiam Proszę o przekazanie dziecku wypełnionego poniższego odcinka Imię i nazwisko: Tak, przyjdę. Nie, niestety nie mogę się zjawić. 9