ZMIENNOŚĆ KONIUNKTURY NA RYNKU TRZODY CHLEWNEJ W POLSCE * THE BUSINESS CYCLE VOLATILITY OF POLAND S HOG MARKET. Wstęp

Transkrypt

1 524 Elżbieta Szymańska STOWARZYSZENIE EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU Roczniki Naukowe tom XIV zeszyt 1 Elżbieta Szymańska Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie ZMIENNOŚĆ KONIUNKTURY NA RYNKU TRZODY CHLEWNEJ W POLSCE * THE BUSINESS CYCLE VOLATILITY OF POLAND S HOG MARKET Słowa kluczowe: rynek, trzoda chlewna, ceny, cykle świńskie Key words: market, swine, price, hog cycle Abstrakt. Celem badań było rozpoznanie tendencji zmian na rynku trzody chlewnej w Polsce i określenie dochodowości gospodarstw trzodowych w różnych fazach cyklu koniunkturalnego. W ocenie sytuacji ekonomicznej uwzględniono ceny skupu żywca wieprzowego oraz wielkość pogłowia trzody chlewnej. Analizą objęto także 60 gospodarstw trzodowych o dużej skali produkcji. Z badań wynika, że zmiany koniunktury na rynku trzody chlewnej zależą od różnych czynników wewnętrznych i zewnętrznych. Istotne znaczenie przypisuje się zmianom cen pasz. Od 2006 r. w Polsce występuje tendencja spadkowa w zakresie pogłowia trzody chlewnej, które w listopadzie 2011 r. stanowiło tylko 13,1 mln szt. Ponadto, w latach o ponad 52,0% zmniejszyła się liczba producentów żywca wieprzowego. Szczególnie dużo rolników rezygnowało z utrzymywania stada podstawowego. Zmiany koniunkturalne na rynku trzody chlewnej przyczyniły się do obniżenia dochodowości gospodarstw trzodowych. Wstęp Rynek trzody chlewnej w Polsce cechuje duża zmienność cen, która kształtuje opłacalność chowu i wpływa na poziom osiąganych dochodów z produkcji żywca wieprzowego. W reakcji na płynące z rynku informacje na temat cen skupu, producenci rolni podejmują działania, które prowadzą do zmian w podaży wieprzowiny. Za każdym razem powstaje inna sytuacja rynkowa, przy czym charakterystyczną cechą każdej z nich są odchylenia od równowagi popytu i podaży w jednym lub drugim kierunku [Pohorille 1972]. Wahania cen są szczególnie dotkliwe dla dużych gospodarstw, wyspecjalizowanych w produkcji żywca wieprzowego. Stanowią poważną przeszkodę w planowaniu produkcji i ograniczają możliwości inwestycji ze względu na zmienne zasoby własnego kapitału i ograniczony dostęp do kredytów. W przypadku dużej zmienności cen, potencjalni kredytodawcy nie są bowiem skłonni do udzielania pożyczek ze względu na wiążące się z tym ryzyko. Zdaniem Stańko [2008] podstawowe znaczenie w wyjaśnianiu zmienności cen mają wahania cykliczne, tendencje i wahania sezonowe. Wyjaśniają one 92,0% zmienności cen. Pozostała zmienność (8,0%) powodowana jest wahaniami przypadkowymi. Mechanizm cyklicznych zmian cen polega na tym że, poprawa opłacalności chowu trzody chlewnej prowadzi do zwiększenia pogłowia tego gatunku zwierząt, a następnie wzrostu produkcji. Z kolei większa podaż wieprzowiny na rynku wpływa na obniżenie cen skupu, których następstwem jest zmniejszenie liczby utrzymywanych zwierząt. Cykliczne zmiany są rezultatem opóźnienia efektów produkcyjnych, w stosunku do momentu podejmowania decyzji, co wynika z trudności technologicznych w dostosowaniu rozmiarów chowu do zmian popytu. W latach ceny skupu trzody chlewnej w Polsce zmieniały się w zakresie od 2,91 do 5,08 zł/kg, a produkcja żywca wieprzowego wahała się od 2,2 do 2,8 tys. t. W tym samym okresie konsumpcja wieprzowiny zwiększyła się z 39,0 do 42,5 kg na osobę. Wahania cen i podaży trzody chlewnej występują w różnych krajach, niezależnie od koncentracji produkcji i realizowanych działań wspierających rynek wieprzowiny. Wynika to z faktu, że zmiany cykliczne stanowią rezultat oczekiwań producentów w zakresie relacji cenowych i przewidywanych zysków w sytuacji, kiedy dysponują oni niedostateczną informacją rynkową. Celem badań było rozpoznanie tendencji zmian na rynku trzody chlewnej w Polsce i określenie dochodowości gospodarstw trzodowych w różnych fazach cyklu koniunkturalnego. Materiał i metodyka badań Podstawę rozważań teoretycznych na temat cyklicznych zmian cen i podaży na rynku trzody chlewnej stanowiły studia polskiej i zagranicznej literatury przedmiotu. W tym obszarze uwzględniono teorie dotyczące przyczyn występowania cykli świńskich oraz ich długości. W badaniach empirycznych dokonano analizy * Praca naukowa finansowana ze środków budżetowych na naukę w latach jako projekt badawczy nr NN

2 Zmienność koniunktury na rynku trzody chlewnej w Polsce 525 zmian cen żywca wieprzowego w Polsce i wybranych krajach UE oraz wielkości pogłowia trzody chlewnej w kraju. Uwzględniono także zmiany opłacalności produkcji wieprzowiny. W tym zakresie wykorzystano dane Głównego Urzędu Statystycznego (GUS oraz informacje Komisji Europejskiej opracowane przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi (MRiRW). Badaniami objęto także 60 gospodarstw wyspecjalizowanych w produkcji żywca wieprzowego w Polsce. Przy pomocy kwestionariusza wywiadu kierowanego zebrano w nich dane za 2006 i 2010 r. Dotyczyły one zasobów gospodarstw, organizacji produkcji roślinnej i zwierzęcej oraz osiąganych przychodów i ponoszonych kosztów. Na podstawie danych obliczono dochód rolniczy w gospodarstwach zgodnie z metodyką FADN [Skarżyńska i in. 2002]. Ocenę sytuacji ekonomicznej badanych jednostek wzbogacono o wskaźniki efektywności obejmujące relacje dochodu do powierzchni UR, zasobów własnej siły roboczej, wartości środków trwałych oraz wielkości produkcji żywca wieprzowego. W opracowaniu dokonano analizy zmian w zasobach i dochodowości gospodarstw w latach 2006 i W prezentacji danych zastosowano statystykę opisową, graficzną i tabelaryczną. Wyniki badań Za podstawę wyjaśnienia zjawiska cyklu świńskiego przyjmuje się teoremat pajęczyny opracowany przez Ezekiela [1938]. Przedstawia on mechanizm dostosowawczy popytu i podaży zachodzący na rynku w warunkach opóźnionej reakcji producentów danego dobra na zmiany jego ceny. Waugh [1964] podaje, że model pajęczyny wyrasta na bazie trzech czynników, których obecność prowadzi do cyklicznych wahań cen i ilości żywca wieprzowego: między momentem podejmowania decyzji o strukturze produkcji a jej realizacją musi wystąpić opóźnienie czasowe, podstawą planów produkcyjnych poszczególnych producentów są ceny bieżące lub ceny ostatnich okresów, ceny bieżące są głównie funkcją bieżącej podaży, która z kolei jest uwarunkowana bieżącą produkcją. Harlow [1962] zmodyfikował ten model w stosunku do sektora trzody chlewnej. Prosty, elementarny model jednorównaniowy zastąpił modelem złożonym z czterech równań podaży odpowiednio dla: liczby prośnych macior, wielkości hodowli świń na bazie poszczególnych miotów, rynkowej wagi świń i podaży zapasów wieprzowiny. Inna forma modyfikacji teorematu pajęczyny, to modele objaśniające tempo zmian produkcji [Larson 1964] lub ujmujące cenę jako zmienną zależną od różnicy między podażą a poziomem popytu w poprzednim okresie [Strojkovic 1964]. W badaniach cyklu świńskiego ścierają się dwie teorie na temat pochodzenia jego przyczyn. Przedstawiciele jednej, źródeł cyklu poszukują w czynnikach zewnętrznych, niemających bezpośredniego związku z jego mechanizmem. Ich zdaniem cykle świńskie są wywoływane przez wahania podaży pasz i ich cen lub złą politykę rządu i takie wydarzenia jak wojny lub wybory, które przerywają normalny układ cen i powodują ich zawirowania. Zwolennicy drugiej teorii uważają, że na powstawanie cyklu świńskiego wpływ mają jedynie czynniki wewnętrzne. Zdaniem Breimyera [1959] cykl powstaje jedynie w wyniku specjalnych znamion produkcji, jak czas potrzebny na osiągnięcie przez zwierzę dojrzałości biologicznej oraz długość okresu inwestycji. Bezpośrednią przyczyną wahań podaży i cen trzody jest natomiast zmienność relacji cen trzoda-kukurydza. Jeszcze inne podejście prezentują autorzy opowiadający się za wpływem na występowanie cykli świńskich zarówno czynników wewnętrznych, jak i zewnętrznych. Ready [1999] twierdzi, że wahania produkcji i cen trzody wynikają z istoty cyklu, ale potrzebny jest czynnik zewnętrzny, by uruchomić jego mechanizm. Takim czynnikiem może być np. zła pogoda, która wpływając na obniżenie plonów powoduje wzrost cen pasz. Zdaniem polskich naukowców Kozłowskiego [1964] i Wosia [2000], źródłem wahań na rynku trzody chlewnej są okresowe zakłócenia równowagi między produkcją trzody a zasobami paszowymi. Z kolei Małkowski [1978] za bezpośrednią przyczynę wahań na rynku trzody chlewnej uznaje niestabilną opłacalność chowu trzody chlewnej. Istotnym elementem dociekań naukowców była także długość cyklu świńskiego, jego poszczególnych faz oraz praktyczna użyteczność znajomości tego mechanizmu. Zdaniem Futrella, Muellera i Grimesa [2003] o długości cyklu decyduje głównie długość fazy wzrostu, natomiast długość fazy spadku jest zazwyczaj stała. Wynika to z faktu, że faza wzrostu uwarunkowana jest nie tylko poziomem opłacalności, ale również biologicznymi aspektami wzrostu produkcji, podczas gdy spadek produkcji determinują tylko czynniki ekonomiczne. Według Bancrofta [2003] o długości cyklu decyduje wiele czynnikowi i okres jego trwania jest różny. Z kolei Harlow [1962] stosując narzędzia statystyczne wykazał, że cykl świński odnoszący się zarówno do podaży, jak i cen trzody chlewnej trwa cztery lata. W opinii Shonkwilera i Spreena [1986] długość cykli jest zmienna. Dominują cykle czteroletnie, ale zdarzają się trzyletnie i siedmioletnie. W Polsce w latach długość cykli świńskich przeciętnie wynosiła 43 miesiące [Hamulczuk 2006, Szymańska, Tatarczuk 2010].

3 526 Elżbieta Szymańska Rysunek 1. Zmiany w pogłowiu trzody chlewnej i cen skupu żywca wieprzowego w latach Figure 1. Live hog inventories and procurement prices during the period na podstawie danych GUS Source: own study based on the CSO data Zmiany cen na rynku wieprzowiny są niekorzystne zarówno dla konsumentów, jak i producentów rolnych. Efekty spadku produkcji żywca wieprzowego są kompensowane w znacznej części wzrostem cen skupu. Skutkiem tego jest wzrost cen detalicznych towarów żywnościowych, który zawęża rynek i powoduje zmniejszenie popytu. Z kolei wzrost produkcji i podaży wywołuje relatywne obniżenie cen otrzymywanych przez rolników [Juchniewicz 2002]. W latach na rynku trzody chlewnej w Polsce odnotowano dwa cykle świńskie. Różniły się one długością i dynamiką poszczególnych faz (rys. 1). Wysokiej dynamice towarzyszył zwykle krótszy czas spadku lub wzrostu, zaś powolne zmiany oznaczały dłuższy okres trwania danej fazy. Od momentu wejścia Polski na wspólny rynek UE sytuacja podażowo-popytowa w innych krajach członkowskich silnie oddziałuje na kształtowanie się cen produktów rolnych w kraju. Wynikać to może z szybkiego przepływu informacji rynkowej oraz efektywnego rynku, który podlega tym samym lub podobnym regulacjom. Mimo istotnych powiązań kierunkowych w zakresie przebiegu cykli świńskich w UE, występują znaczne różnice w poziomie cen między krajami. Wynikają one głównie z poziomu stosowanych dopłat oraz kursów walutowych warunkujących opłacalność wymiany handlowej i poziom presji podażowej [Hamulczyk 2006]. Po integracji Polski do UE ceny trzody chlewnej w kraju z reguły były niższe niż w Niemczech i wyższe niż w Danii (rys. 2). Jedynie w latach osiągnęły podobny poziom jak w Niemczech. W tym samym czasie były zdecydowanie wyższe niż w Danii. Od połowy 2010 r. kierunek zmian cen żywca wieprzowego w Polsce, Danii i Niemczech bardzo zbliżony. Od 2006 r. obserwuje się w kraju stałą tendencję w zakresie spadu pogłowia świń. Jeszcze w listopadzie 2006 r. pogłowie trzody chlewnej wynosiło 18,9 mln szt. Do marca 2009 r. zmniejszyło się do 13,3 mln szt. Kolejny spadek odnotowano na przełomie 2010 i 2011 r. o 1,7 mln szt. Po niewielkim wzroście pogłowia w połowie roku w następnych miesiącach wystąpiła dalsza redukcja stad. W listopadzie 2011 r. pogłowie trzody chlewnej wynosiło 13,1 tys. szt. W porównaniu z analogicznym okresem w 2010 r. zmniejszyło się o 11,7%. Spadek pogłowia świń obserwuje się praktycznie we wszystkich województwach. W 2011 r. największe zmniejszenie stad trzody chlewnej wystąpiło w województwie małopolskim i lubuskim o ponad 1/5. Spadkowej tendencji pogłowia trzody chlewnej towarzyszą duże zmiany cen skupu żywca wieprzowego. Od lipca 2009 r. do marca 2010 r. przeciętna cena skupu zmniejszyła się z 5,08 do 3,72 zł/kg żywca. Z kolei od listopada 2010 r. do listopada 2011 r. odnotowano wzrost cen na podobnym poziomie. Obecna sytuacja w chowie trzody chlewnej jest wynikiem utrzymywania się od wielu miesięcy niekorzystnych relacji produkcyjno-rynkowych dla tego kierunku produkcji. Mimo iż ceny żywca wieprzowego w ostatnim okresie wzrosły, to drożały także pasze, co spowodowało, że opłacalność produkcji tego gatunku zwierząt utrzymywała się na bardzo niskim poziomie. Rysunek 2. Rynkowe ceny trzody chlewnej w Polsce, Danii i Niemczech w latach Figure 2. Hog market prices in Poland, Denmark and Germany during the period na podstawie danych MRiRW Source: own study based on the MARD data

4 Zmienność koniunktury na rynku trzody chlewnej w Polsce 527 Tabela 1. Udział gospodarstw według zmian wybranych cech w latach Table 1. The changes in selected farm characteristics in the period Wybrane cechy gospodarstw/ Udział gospodarstw/percent of farms [%]: Selected farm characteristics zwiększenie/ increase bez zmian/ no changes zmniejszenie/ decrease Powierzchnia użytków rolnych/utilized agricultural area 48,3 18,3 36,7 Liczba osób pełnozatrudnionych/full-time employees 50,0 5,0 45,0 Wartość środków trwałych/fixed asset value 96,7 0,0 3,3 Produkcja żywca wieprzowego/live hog production [kg] 73,3 0,0 26,7 Source: own study Tabela 2. Wybrane wskaźniki efektywności gospodarstw w latach Table 2. The selected farm performance indicators in 2006 and 2010 Wyszczególnienie/ Specification Dochód rolniczy/agricultural income [PLN] Dochód na/income per: ha UR/per ha UAA 7482,1 6903,4 osobę pełnozatrudnioną/per full-time worker , , zł wartości środków trwałych/per 1000 zł value of fixed assets 187,8 94,7 kg żywca wieprzowego/per kg of live hog 1,34 1,18 Source: own study Występuje duże prawdopodobieństwo, że przez najbliższe kilka lat produkcja wieprzowiny nie powróci do poziomu notowanego przed pierwszym załamaniem w latach Aby ona mogła się odbudowywać sektor musi przejść znaczną modernizację i zmianę struktury produkcji w celu zapewnienia maksymalizacji efektywności. W przeciwnym razie nie będzie w stanie sprostać zagranicznej konkurencji. W analizowanej grupie gospodarstw przeciętna powierzchnia UR w 2010 r. utrzymywała się na podobnym poziomie jak w 2006 r. i wynosiła 78,2 ha, przy tym 36,6% gospodarstw zmniejszyło powierzchnię uprawianych użytków rolnych, a 48,3% zwiększyło ją. Jedynie 18,3% właścicieli gospodarstw nie dokonało zmian w tym zakresie. W tym samym czasie średnie zasoby własnej siły roboczej wzrosły zaledwie z 2,17 do 2,29 osoby pełnozatrudnionej. Zmiany tego czynnika produkcji nie dotyczyły jedynie 5,0% gospodarstw. W 45,0% jednostek liczba osób pełnozatrudnionych zmniejszyła się, a w pozostałych zwiększyła się. Odmienna sytuacja dotyczyła środków trwałych. Ich przeciętna wartość zwiększyła się o 150,0%. Jedynie w dwóch gospodarstwach wartość środków trwałych zmniejszyła się z tytułu amortyzacji i sprzedaży majątku. W pozostałych, rolnicy dążąc do utrzymania się na rynku inwestowali w budynki, maszyny i urządzenia i stąd wartość ich majątku zwiększyła się. Mając na uwadze efekty skali ponad 3/4 producentów żywca wieprzowego zwiększało skalę produkcji. W ten sposób spowodowali oni wzrost produkcji żywca wieprzowego w całej grupie o 70,8%. Wobec trudnej sytuacji na rynku wieprzowiny odmienną strategię zastosowało 26,7% rolników, którzy dokonali redukcji stad trzody chlewnej. Prawie 3/4 producentów zwiększyło jednak skalę chowu, powodując wzrost produkcji żywca wieprzowego w całej grupie o 70,8%. Wyższy poziom cen oraz większa skala produkcji wpłynęła na wzrost dochodów gospodarstw. Średni poziom dochodu rolniczego zwiększył się o 40,6%. W odniesieniu do posiadanych zasobów ziemi i środków trwałych oraz wielkości produkcji, dochodowość tych gospodarstw w latach zwiększyła się. Na 1 ha UR dochód rolniczy zmniejszył się o 578,7 zł, a na 1000 zł wartości środków trwałych jego wartość zmniejszyła się prawie połowę. Z kolei na 1 kg żywca wieprzowego dochodowość produkcji zmniejszyła się z 1,34 do 1,18 zł. Oznacza to pogorszenie efektywności gospodarstw trzodowych w 2010 r. Jedynie w przeliczeniu na osobę pełnozatrudnioną przeciętny dochód rolniczy wzrósł ze 125,7 do 186,8 tys. zł. Wynikało to ze wzrostu dochodu rolniczego oraz stałości własnych zasobów siły roboczej. Podsumowanie Zmiany koniunktury na rynku trzody chlewnej zależą od różnych czynników wewnętrznych i zewnętrznych. Istotne znaczenie przypisuje się wahaniom cen zbóż, które zmieniają relacje cen żywca wieprzowego do pasz i w ten sposób inicjują zmiany w pogłowiu trzody chlewnej. Ponadto różna jest długość cykli świńskich determinowana okresem trwania fazy wzrostu. Taki stan rzeczy utrudnia prognozowanie cen i podejmowanie na tej podstawie decyzji produkcyjnych.

5 528 Elżbieta Szymańska Od września 2006 r. w Polsce występuje stała tendencja w zakresie spadku pogłowia trzody chlewnej. Do listopada 2011 r. zmniejszyło się ono o 5,8 mln szt., co stanowi 30,7% stanu z 2006 r. Zmniejszenie pogłowia trzody chlewnej obserwuje się we wszystkich województwach, głównie w gospodarstwach o małej skali produkcji. Wynika to z pogarszającej się koniunktury na rynku trzody chlewnej i wzrostu importu tuczników oraz półtusz wieprzowych z innych krajów UE. W kraju zachodzą zmiany strukturalne w chowie trzody chlewnej. W latach liczba producentów i hodowców żywca wieprzowego zmniejszyła się o 52,0%. Szczególnie dużo gospodarstw rezygnuje z utrzymywania stada podstawowego. Przy chowie prosiąt sprostanie normom profesjonalnej produkcji jest bowiem zdecydowanie trudniejsze niż w tuczarniach. Jednocześnie występuje wzrost importu prosiąt i warchlaków, co stanowi zagrożenie dla rozwoju rodzimej hodowli zwierząt tego gatunku. Zmiany cen na rynku trzody chlewnej wpływają na wyniki osiągane przez producentów żywca wieprzowego. Z badań wynika, że latach zmniejszyła się efektywność gospodarstw trzodowych. Pomimo wyższych cen i większej skali produkcji, dochodowość ziemi oraz środków trwałych obniżyła się. Podobna sytuacja wystąpiła w zakresie dochodowości produkcji żywca wieprzowego. Literatura Bancroft J. 2003: The Big Hog Cycle What goes down, must go up? OMAF Grower-Finisher Specialist, [www. ccsi.ca/meetings/stratford/johnbancroft.pdf], odczyt Breimyer H.F. 1959: Emerging Phenomenon: A cycle in hog. Journal of Farm Economics, 41, Ezekiel M. 1938: The Cobweb Theorem. Quartely Journal of Economics, 53, Futrell G.A., Mueller A.G., Grimes G. 2003: Understanding hog production and hog cycles. Pork Industry Handbook, Chapter 9 Marketing, Pardue University. West Lafayette, Ind. Hamulczuk M. 2006: Cykliczne zmiany na rynku trzody chlewnej w Polsce. Rocz. Nauk Rol., seria G, t. 92, z. 2, Harlow A. 1962: Factors Affecting the Price and Supply of Hogs. USDA Tech. Biul., Juchniewicz M. 2001: Zmienność i transmisja cen na rynku wieprzowiny. Rozprawy i monografie. Wyd. Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn. Kozłowski Z. 1964: W sprawie systemu oddziaływania ekonomicznego na stabilizację rozwoju trzody chlewnej. Cz. I, Wieś współczesna, 3. Larson A.B. 1964: The hog cycle as Harmonic Motion. Jurnal Farm. Econ., 46, Małkowski J. 1971: Efektywność regulowania produkcji i podaży żywca wieprzowego. Spółdzielczy Instytut Badawczy, Warszawa. Pohorille M. 1972: Ceny i dochody w rolnictwie. PWRiL, Warszawa. Ready A.R. 1999: Livestock cycles. Meat. Chapter 8, University of Wisconsin. Shonkwiler J.S., Spreen T.H. 1986: Statistical significance and stability of the hog cycle. Southern Journal of Agricultural Economics, 12, Skarżyńska A., Pokrzywa T., Augustyniak-Grzymek T. 2002: Produkcja, koszty ekonomiczne i dochody wybranych produktów rolniczych w latach IERiGŻ-PIB, Warszawa, 4-7. Stańko S. 2008: Tendencje w produkcji, handlu zagranicznym i konsumpcji wieprzowiny w Polsce w latach Rocz. Nauk. SERiA, t. 10, z. 4, Strojkovic G. 1964: Martet Models for Agricultural Products. [W:] Econometric Model Building. H.O.A. Wold. North-Holland Publishing, Amsterdam. Szymańska E., Tatarczuk E. 2010: Zmiany produkcji oraz cen żywca wieprzowego i zbóż w Polsce w latach Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, z. 4(325), Waugh F. 1964: Cobweb Models. Jurnal Farm. Econ., 46, Woś A. 2000: Porównawcza analiza systemowa. IERiGŻ-PIB, Warszawa. Summary The article identifies trends in Poland s hog market and determines the hog farm profitability in different phases of the business cycle. The economic situation assessment accounts for the hog procurement prices and hog live inventory. The analysis considers 60 large-scale hog farms. Results show that the hog market changes depend on various internal and external factors with a special importance o f feed price changes. Since 2006, there has been a downward trend in hog numbers in Poland, and there were only 13.1 million hogs in November In addition, between 2002 and 2010 the number of hog farmers decreased by more than 52%. Especially, many farms withdrew from maintaining the basic herd. The cyclical changes in hog market contributed to the decrease in hog farm profitability. Adres do korespondencji: dr hab. inż. Elżbieta Szymańska Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie Katedra Ekonomiki i Organizacji Przedsiębiorstw ul. Nowoursynowska Warszawa tel. (22) elzbieta_szymanska@sggw.pl