480 Marcin Żekało STOWARZYSZENIE EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU

Transkrypt

1 480 Marcin Żekało STOWARZYSZENIE EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU Roczniki Naukowe tom XV zeszyt 4 Marcin Żekało Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej PIB w Warszawie SYTUACJA PRODUCENTÓW ŻYWCA WIEPRZOWEGO I KONSEKWENCJE DLA RYNKU WIEPRZOWINY W POLSCE THE SITUATION OF PRODUCERS OF PIGS FOR FATTENING AND THE IMPACT ON PORK MARKET IN POLAND Słowa kluczowe: produkcja żywca wieprzowego, koszty produkcji, opłacalność Key words: pigs for fattening production, costs of production, profitability Abstrakt. Niekorzystna sytuacja producentów żywca wieprzowego w Polsce była wynikiem wielu przyczyn. Obserwatorzy rynku wieprzowiny wskazywali m.in. na brak wsparcia rozwoju gospodarstw specjalizujących się w produkcji trzody chlewnej, duże rozdrobnienie i małą skalę produkcji, małą siłę grup producenckich oraz brak profesjonalizmu w zarządzaniu produkcją, w tym problemy z kontrolą kosztów produkcji. Z pewnością poprawa sytuacji na rynku wieprzowiny wymaga wielu długotrwałych zabiegów na różnych ogniwach tego łańcucha, natomiast na poziomie operacyjnym rolnicy mogą wesprzeć procesy decyzyjne kalkulacjami ekonomicznymi kosztów produkcji. Gospodarstwa uczestniczące w systemie AGROKOSZTY w wiodących w produkcji żywca wieprzowego regionach Wielkopolska i Śląsk oraz Mazowsze i Podlasie (razem ponad 70% pogłowia krajowej trzody chlewnej) wykazywały straty z tej produkcji. Wskaźnik opłacalności kształtował się na poziomie 88,7 i 93,5%. Wstęp Stan pogłowia trzody chlewnej w Polsce budzi prawdziwy niepokój na krajowym rynku mięsa. Według statystyki publicznej, liczebność świń (stan na koniec lipca 2012 r.) wykazała gwałtowny spadek z poziomu 18,9 mln szt. w 2006 r. do 11,6 mln szt. w 2012 r., czyli w ciągu zaledwie sześciu lat redukcja pogłowia wyniosła aż 38,6% [Rolnictwo w 2011 r 2012]. Na koniec 2012 r. liczebność trzody spadła o kolejne 3,9% do poziomu 11,1 mln szt. Niestety prognozy ekspertów zakładają dalszy ubytek krajowej trzody chlewnej. W ślad za gwałtownym spadkiem pogłowia świń podążyło załamanie produkcji żywca. W latach produkcja krajowa żywca wieprzowego mln t 2,774 2,775 mln szt./mln pcs. Rysunek 1. Produkcja trzody chlewnej i pogłowie świń w Polsce w latach Figure 1. The number and production of pigs for fattening in Poland in years Źródło/Source: Rolnictwo w 2011 r 2012 (uboje przemysłowe i gospodarcze uwzględniające bilans eksportu i import żywych zwierząt) zmniejszyła się o 13,8% z poziomu 2774 tys. t do 2391 tys. t. Spadkowy kierunek produkcji trzody chlewnej w Polsce w latach został przedstawiony na rysunku 1. Statystyki rynku wieprzowiny obrazują sytuację, do której doprowadziło wiele czynników. Jak wskazują eksperci, dużym zaniedbaniem był brak zapewnienia bezpośredniego wsparcia z funduszy unijnych dla producentów żywca wieprzowego w celu perspektywicznego rozwoju sektora. Po wstąpieniu Polski do

2 Sytuacja producentów żywca wieprzowego i konsekwencje dla rynku wieprzowiny w Polsce 481 Unii Europejskiej (UE) właściciele gospodarstw trzodowych tylko pośrednio mogli otrzymać wsparcie na rozwój działalności, np. na zakup sprzętu do produkcji pasz. Możliwości większego finansowania pojawiają się w przypadku zawiązania przez rolników grup producenckich, jednak nie jest to jeszcze powszechna forma współdziałania wśród małych i średnich specjalistów produkujących wieprzowinę. W porównaniu z działaniem grupy producentów pojedyncze jednostki mają często trudności z utrzymaniem wyrównanej produkcji i stabilnej jakości surowca, nie mają też dużych możliwości negocjacji cen sprzedaży żywca i zakupu środków do produkcji, głównie pasz. To właśnie mała skala oraz duże rozdrobnienie produkcji żywca wieprzowego w Polsce rodzi duże problemy w utrzymaniu krajowej produkcji na stabilnym poziomie. Należy jednak stwierdzić, że koncentracja produkcji postępuje, jednak dużo wolniej niż tempo spadku pogłowia ogółem. Jeszcze w 2000 r. gospodarstwa utrzymujące poniżej 20 szt. świń stanowiły 72,4% ogółu gospodarstw trzodowych i skupiały 23,4% pogłowia. W 2012 r. odsetek małych gospodarstw, w których utrzymywane było już niewiele ponad 10% pogłowia trzody chlewnej zmienił się do 65% [Rolnictwo w 2011 r 2012]. W tym samym czasie odsetek gospodarstw mających ponad 200 szt. świń, które w 2000 r. stanowiły niespełna 1% wszystkich gospodarstw trzodowych, wzrósł 3-krotnie w 2012 r. i zajmował w tym roku już prawie 48% pogłowia, zamiast około 16% w 2000 r. Koncentracja produkcji być może zmieni także sytuację zakładów przetwórczych, których liczba niestety także spada. Okazuje się, że dobrze rozwinięte dzięki unijnym dotacjom zakłady przetwórcze ciągle wykazują niewielką rentowność, a możliwości ubojowe jednostek są tylko częściowo wykorzystywane. Wydaje się, że redukcja krajowego pogłowia świń nie jest problemem zakładów mięsnych, ponieważ mogą one zaopatrzyć się w surowiec w innych krajach UE, bez potrzeby budowania stałej bazy surowcowej opartej na rynku krajowym. Ważnym z punktu widzenia ekonomiki jest problem kosztów produkcji, a szczególnie kosztów związanych z paszami stosowanymi w żywieniu trzody chlewnej. Hodowla i chów trzody chlewnej są silnie związane z produkcją roślinną, a opłacalność produkcji żywca wieprzowego jest uzależniona od cen zbóż paszowych [Blicharski 2011]. Relacja cen zboża paszowego do ceny żywca wieprzowego jest czynnikiem decydującym o opłacalności produkcji trzody chlewnej. Relacja na poziomie 1:9 liczona dla żyta wskazuje na opłacalność produkcji, natomiast jako granicę opłacalności przyjmuje się relację 1:7. Problemy z utrzymaniem korzystnej relacji żyto:żywiec zaczęły się, gdy w 2007 r. ceny zbóż gwałtownie wzrosły i spowodowały załamanie opłacalności produkcji żywca wieprzowego. Najbardziej niekorzystna relacja wystąpiła na przełomie 2007/2008 r. (1:4,7), w późniejszych latach ( ) ceny zbóż spadły, a relacje do cen żywca kształtowały się w granicach 1:9-10. Niestety od września 2010 r. relacje cen żyta do cen trzody są znowu bardzo niekorzystne dla chowu (poniżej 1:7), w tym wypadku wielu producentów wycofuje się z rynku. Produkcja żywca wieprzowego w Polsce wykazuje zróżnicowanie terytorialne i można wskazać tereny, na których ten kierunek produkcji jest znacznie częściej spotykany. Największa liczba gospodarstw trzodowych występuje w województwach: wielkopolskim (33% pogłowia świń), kujawsko-pomorskim (11,6%), łódzkim (8,9%) i mazowieckim (8,2%). Struktura gospodarstw według skali chowu trzody chlewnej w tych województwach sprzyja rozwojowi produkcji żywca wieprzowego. Małe gospodarstwa (do 20 szt. świń) stanowią niewielki odsetek we wspomnianych województwach odpowiednio: 3,9, 5,7, 11,6 i 16,3% ogółu gospodarstw trzodowych, natomiast duża skala produkcji (200 szt. i więcej) jest reprezentowana odpowiednio w 60,7, 43,2, 45,4 i 50,0%. Wysoki udział pogłowia i postępujące procesy koncentracji produkcji wskazują, że prawdopodobnie w obrębie tych województw będzie w przyszłości skupiała się produkcja krajowa żywca wieprzowego. Celem badań była analiza opłacalności produkcji żywca wieprzowego w wiodących pod względem produkcji żywca wieprzowego regionach rolniczych Wielkopolska i Śląsk (51,1% pogłowia trzody ogółem) oraz Mazowsze i Podlasie (25,7% pogłowia trzody ogółem).

3 482 Marcin Żekało Materiał i metodyka badań Materiał do rozważań stanowiły rzeczywiste dane rachunkowe gromadzone w gospodarstwach produkujących żywiec wieprzowy w 2 regionach wydzielonych na potrzeby FADN: Wielkopolska i Śląsk (województwa: wielkopolskie, kujawsko-pomorskie, dolnośląskie i opolskie) oraz Mazowsze i Podlasie (województwa: łódzkie, mazowieckie, podlaskie i lubelskie). Dane rzeczywiste zgromadzono w 2011 r. według założeń metodycznych systemu Zbierania Danych o Produktach Rolniczych AGROKOSZTY. W odniesieniu do produkcji żywca wieprzowego zastosowano metodykę liczenia nadwyżki bezpośredniej [Augustyńska-Grzymek i in. 2000]. Jest to pierwsza kategoria dochodowa, przy której obliczaniu od wartości produkcji odejmuje się koszty bezpośrednie poniesione na jej wytworzenie. W przypadku żywca wieprzowego wartość produkcji podaje się w przeliczeniu na 100 kg żywca brutto (przyrost wagowy + waga zwierząt z zakupu). Do wyceny wartości produkcji stosuje się średnioroczne ceny realizacji. Koszty bezpośrednich w przypadku żywca wieprzowego, to: wymiana stada, pasze zakupywane oraz wytwarzane we własnym gospodarstwie, czynsze dzierżawne za użytkowanie powierzchni paszowej krócej niż 1 rok, ubezpieczenia zwierząt, lekarstwa i środki weterynaryjne oraz koszty specjalistyczne (w tym specjalistyczne wydatki, usługi oraz najem do prac specjalistycznych). Z rachunku do dochodu z działalności pozyskiwane są także informacje z Polskiego FADN. W opracowaniu podjęto także próbę określenia opłacalności, w tym także opłacalności bezpośredniej produkcji żywca wieprzowego, liczonej jako relacja wartości produkcji do kosztów ogółem lub bezpośrednich w ujęciu procentowym [Skarżyńska 2011]. Wyniki badań Rezultaty produkcyjno-ekonomiczne uzyskane w grupach gospodarstw w wybranych regionach rolniczych przedstawiono w tabeli 2. Ze względu na stosunkowo niewielką reprezentację badanych gospodarstw (razem 102 jednostki) wyników nie należy utożsamiać z całą populacją gospodarstw produkujących żywiec wieprzowy w tych regionach. Badane gospodarstwa w wybranych regionach rolniczych wyróżniały się (względem 2 pozostałych regionów Małopolska i Pogórze oraz Pomorze i Mazury) stosunkowo dużą skalą produkcji, a za sprzedaż żywca rolnicy otrzymali cenę wyższą niż średnio w kraju w 2011 r. (według GUS średnio 4,52 zł/kg) [Fizyczne rozmiary 2011]. Wartość produkcji pozwoliła na pokrycie kosztów bezpośrednich i wypracowanie nadwyżki bezpośredniej na poziomie 51 i 36 zł w przeliczeniu na 100 kg żywca brutto. Wśród kosztów bezpośrednich dużą część stanowiły koszty wymiany stada, głównie zakup młodych zwierząt (56,7-58,1% kosztów bezpośrednich ogółem), natomiast pasze ogółem (zakupione oraz własne) stanowiły 40,1%. Szacunkowe koszty pośrednie także zostały pokryte, natomiast po uwzględnieniu kosztów amortyzacji w przypadku obu regionów zanotowano stratę na poziomie wartości dodanej netto z działalności (tab. 1). Wskaźnik opłacalności bezpośredniej produkcji żywca wieprzowego w regionie Wielkopolska i Śląsk kształtował się na poziomie 112,6% (dla obserwacji w typowym obszarze zmienności w granicach 102,3-122,5%), natomiast w regionie Mazowsze i Podlasie 108,3% (typowy obszar zmienności 101,5-121,8%). Po uwzględnieniu kosztów ogółem produkcji wskaźniki opłacalności wyniosły odpowiednio dla regionów 88,7% (typowy obszar zmienności 76,5-92,8%) i 93,5% (typowy obszar zmienności 70,1-89,8%).

4 Sytuacja producentów żywca wieprzowego i konsekwencje dla rynku wieprzowiny w Polsce 483 Tabela 1. Produkcja, koszty i dochody z produkcji żywca wieprzowego w badanej grupie gospodarstw w 2011 r. (dane rzeczywiste) Table 1. Production, costs and income from pig for fattening production in surveyed group of farms in 2011 (actual data) Wyszczególnienie/Specification Produkcja żywca wieprzowego brutto/ Gross production of pigs for fattening 1 Cena sprzedaży żywca wieprzowego/ Selling price for pigs for fattening Wnioski Średnio w badanych gospodarstwach/ Average in surveyed farms jedn./units Wielkopolska Mazowsze i Śląsk i Podlasie dt/gosp./ dt/farm zł/kg/pln/ kg 4,57 4,72 na 100 kg żywca brutto/ per 100 kg of gross live weight Wartość produkcji ogółem/total production value Koszty bezpośrednie ogółem, z tego:/ Total specific costs, of which: wymiana stada/livestock replacement pasze z zewnątrz gospodarstwa/purchased feedingstuffs pasze własne towarowe/farm-produced marketable feedingstuffs pozostałe/other 7 11 Nadwyżka bezpośrednia bez dopłat, w tym/ Gross margin, without subsidies: zł/pln Koszty pośrednie rzeczywiste/actual indirect costs Wartość dodana brutto z działalności/ Gross value added from activity 2 4 Amortyzacja, w tym/depreciation, in which: budynków i budowli/buildings maszyn i narzędzi/machinery and equipment środków transportu/vehicles Wartość dodana netto z działalności/net value added from activity Koszty czynników zewnętrznych/cost of external factors 19 6 Dochód z działalności/income from activity Koszty ogółem/total costs przyrost + waga zakupionych zwierząt/increases + weight of purchased animals, 2 koszty pośrednie rzeczywiste bez kosztów czynników zewnetrznych /actual indirect costs without the cost of external factors Źródło: opracowanie wlasne Source: own study Krajowa recesja w produkcji żywca wieprzowego spowodowała upadek wielu podmiotów na rynku. Jednocześnie można wskazać regiony rolnicze (a nawet województwa), w których skupiać się będzie przyszła produkcja trzody chlewnej. Postępująca koncentracja produkcji oraz znaczący udział w krajowym pogłowiu trzody chlewnej wskazują na to, że preferowanymi regionami są Wielkopolska i Śląsk oraz Mazowsze i Podlasie. Badane gospodarstwa o dużej skali produkcji żywca wieprzowego w wiodących regionach Wielkopolska i Śląsk oraz Mazowsze i Podlasie wykazywały straty z prowadzonej działalności, uwzględniając koszty ogółem produkcji. Opłacalność produkcji w tych jednostkach kształtowała się w granicach 70,1-92,8% dla typowych obserwacji w grupie badanych gospodarstw.

5 484 Marcin Żekało Wyniki badań wskazały, że koszty bezpośrednie produkcji żywca wieprzowego związane były głównie z zakupem młodych zwierząt (na wymianę stada) i z kosztami pasz z zakupu oraz własnych. Wyjście z kryzysu na rynku wieprzowym przez uzyskanie opłacalności produkcji żywca będzie ciągle zależało w bezpośredni sposób od relacji cenowych zbóż paszowych do cen żywca, ale także od możliwości pozyskania dobrego materiału hodowlanego do prowadzenia dalszego chowu trzody chlewnej. Literatura Augustyńska-Grzymek I. i in. 2000: Metodyka liczenia nadwyżki bezpośredniej i zasady typologii gospodarstw rolniczych, FAPA, Warszawa. Bujoczek K. 2013: Rynek świń: historia upadku! Top Agrar, 3. Blicharski T. 2011: Sytuacja na rynku trzody chlewnej, przyczyny kryzysu i prognozy, Trzoda Chlewna, Vol. 49, nr 11, s Fizyczne rozmiary produkcji zwierzęcej w 2010 r. Tablice wynikowe. 2011: GUS, Warszawa. Rolnictwo w 2011 r. 2012: GUS, Warszawa. Skarżyńska A. 2011: Skala produkcji rolniczych działalności produkcyjnych a ich opłacalność, Rocz. Nauk Roln., seria G, r. 98, z. 1, s Summary The unfavorable situation of pig producers in Poland seems to be the result of a number of reasons. Pork market observers indicate, inter alia, to the lack of support for the development of farms specialised in pig production, fragmentation and small-scale production, small power of producer s groups and the lack of professionalism in the management of production, including problems with the control of production costs. Certainly improvement of the situation in the pork market requires a lot of long-term treatments, while at the operational level farmers can support decision-making with economic calculations of production costs. Farms participating in 2011 in the Agrokoszty system in the leading pig production regions Wielkopolska i Śląsk and Mazowsze i Podlasie (including more than 70% of the national herd of pigs) showed economic loss of this production. Profitability of production ratio was at 88.7% and 93.5%. Adres do korespondencji mgr inż. Marcin Żekało Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej PIB ul. Świętokrzyska Warszawa tel. (22) zekalo@ierigz.waw.pl