KREDYTY PREFERENCYJNE NA ZAKUP UŻYTKÓW ROLNYCH A STRUKTURA OBSZAROWA GOSPODARSTW ROLNYCH W POLSCE

Transkrypt

1 Kredyty STOWARZYSZENIE preferencyjne na zakup EKONOMISTÓW użytków rolnych ROLNICTWA a struktura obszarowa I AGROBIZNESU gospodarstw... Roczniki Naukowe tom XV zeszyt Anna Rosa Politechnika Koszalińska KREDYTY PREFERENCYJNE NA ZAKUP UŻYTKÓW ROLNYCH A STRUKTURA OBSZAROWA GOSPODARSTW ROLNYCH W POLSCE PREFERENTIAL CREDIT FOR THE PURCHASE OF ARABLE GROUND VERSUS THE FARM STRUCTURE IN POLAND Słowa kluczowe: kredyt preferencyjny na zakup gruntów rolnych, struktura obszarowa, ARiMR Key words: preferential credits for the purchase of arable ground, farm structure, ARMA Abstrakt. Celem badań było przedstawienie wpływu linii kredytowej nkz (kredyt na zakup użytków rolnych) na zmiany w strukturze gospodarstw rolnych według grup obszarowych użytków rolnych w Polsce. W Polsce kredyty preferencyjne stanowią instrument pomocy krajowej, który jest oferowany od 1994 r. przez ARiMR. Kredyty te są dostępne w ramach tzw. linii kredytowych, które precyzują cel przeznaczenia środków otrzymanych w formie kredytu. Przedstawiono liczbę oraz wartość kredytów udzielonych na zakup ziemi, a także ilość zakupionych gruntów rolnych w latach Od 1995 r. z linii tej skorzystało tys. gospodarstw rolnych i kredyty te pozwoliły na sfinansowanie zakupu ponad 975 tys. ha użytków rolnych. Wstęp Rolnictwo jest najstarszą dziedziną działalności gospodarczej ludzkości i nadal jest najważniejszym obiektem interwencjonizmu państwowego w gospodarce. Ze względu na duży wpływ warunków przyrodniczych na efekty produkcji rolnej, zarówno wielkość produkcji, jak i dochody rolnicze podlegają silnym wahaniom, co ma w konsekwencji niekorzystny wpływ na rynek żywnościowy oraz na sytuację ekonomiczną rolników [Wilkin 23]. W tym kontekście wsparcie, w tym wsparcie finansowe, rolnictwa i obszarów wiejskich jest jedną z zasad polityki gospodarczej krajów, które posiadają rolnictwo zarówno rozproszone, jak i skoncentrowane. W Polsce charakterystyczną cechą rolnictwa jest regionalne zróżnicowanie, dlatego w szczególności w okresie transformacji systemowej, jednym z podstawowych celów polityki rolnej była poprawa struktury obszarowej gospodarstw rolnych. Wskutek przemian w polskim rolnictwie oczekiwano zmniejszenia liczby gospodarstw oraz wzrostu ich powierzchni, a jednym z narzędzi umożliwiających te zmiany stały się kredyty preferencyjne. Kredyt te stanowią instrument interwencyjny, który ma wspomóc rozwój działalności rolniczej przez finansowe wsparcie produkcji oraz przez poprawę warunków pracy [Jochimsen, Leiner 1978]. W Polsce kredyty preferencyjne są instrumentem pomocy krajowej oferowanym od 1994 r. przez Agencję Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (ARiMR). Ten system finansowego wsparcia działalności rolniczej polega na dopłatach ARiMR do oprocentowania kredytów, udzielanych ze środków własnych banków zarówno komercyjnych, jak i spółdzielczych, współpracujących z agencją [Rosa 211]. Proponowana przez ARiMR pomoc finansowa była realizowana na podstawie rozporządzeń Rady Ministrów. A po przystąpieniu Polski do struktur unijnych dostosowano warunki udzielania tych kredytów do przepisów UE. Kredyty preferencyjne są oferowane w ramach tzw. linii kredytowych, które precyzują cel przeznaczenia środków otrzymanych w formie kredytu. Jedną z dostępnych linii jest kredyt na zakup użytków rolnych (nkz). Celem badań było ukazanie wpływu linii kredytowej nkz na zmiany w strukturze obszarowej gospodarstw rolnych w Polsce.

2 262 Anna Rosa Materiał i metodyka badań Celem opracowania było przedstawienie wpływu kredytu na zmiany w strukturze gospodarstw rolnych według grup obszarowych użytków rolnych (UR) w Polsce, oceniane na podstawie liczby nowo powstałych gospodarstw oraz wielkości zakupionych gruntów rolnych. Przedmiotem analizy w opracowaniu była liczba oraz wartość kredytów udzielonych na zakup ziemi w latach W analizie porównawczej struktury gospodarstw rolnych wykorzystano dane Powszechnego Spisu Rolnego z 1996, 22 i 21 r. oraz dane ze sprawozdań ARiMR. Materiał badawczy poddano analizie liczbowej i opisowej. Wyniki badań Już w okresie transformacji systemowej zostały wprowadzone rozporządzeniem Rady Ministrów z kwietnia 199 r. pierwsze kredyty preferencyjne na zakup ziemi. W latach również można było otrzymać kredyt z przeznaczeniem na zakup ziemi i były to tzw. kredyty wiosenne [Daniłowska ]. Od 1994 r. w Polsce funkcjonuje system kredytów preferencyjnych, a linia kredytowa, która dotyczy tylko preferencyjnego kredytowania zakupu UR, to linia nkz (uruchomiona 15 maja 1995 r.). Ideą tego kredytu jest pokrycie przez ARiMR części kosztów z nim związanych, a ponieważ koszt obsługi kredytu z dopłatą ARiMR do oprocentowania jest niższy w porównaniu z obsługą kredytów komercyjnych, to kredyty te były popularnym źródłem finansowania inwestycji mających na celu powiększenie gospodarstwa rolnego bądź utworzenie nowego. Udział linii kredytowej na zakup gruntów rolnych w kredytach preferencyjnych ogółem przedstawiono na rysunku 1. Z analizy udziału liczby kredytów na zakup gruntów rolnych w ogólnej liczbie udzielonych kredytów preferencyjnych wynika, że linia ta cieszyła się dużym zainteresowaniem. Kredyty z linii nkz w okresie 18 lat stanowiły średnio 29% liczby udzielonych kredytów preferenycjnych, a ich udział w latach kształtował się od 22 do 52%. Łącznie w analizowanym okresie rolnicy zaciągnęli tys. kredytów na zakup gruntów rolnych na kwotę 4165,7 mln zł. O kredyt w ramach linii nkz mogli się ubiegać rolnicy indywidualni posiadający pełną zdolność do czynności prawnych, z wyłączeniem emerytów i rencistów mających ustalone prawo do renty z tytułu niezdolności do pracy, osoby prawne i jednostki organizacyjne nieposiadające osobowości prawnej. Środki uzyskane z kredytu mogły być przeznaczone na sfinansowanie zakupu UR w celu % Rysunek 1. Udział kredytów na zakup użytków rolnych w kredytach preferencyjnych dla rolnictwa w latach Figure 1. The share of credits for the purchase of agricultural ground in agriculture preferential credits in the years Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z ARiMR Source: own calculation based on ARiMR utworzenia lub powiększenia gospodarstwa rodzinnego. Kredyt mógł być przeznaczony na utworzenia nowego gospodarstwa rolnego o powierzchni UR nie mniejszej niż średnia w danym województwie (na podstawie przepisów o płatnościach do gruntów rolnych w ramach systemów wsparcia bezpośredniego) i nie większej niż 3 ha oraz powiększenie gospodarstwa rolnego mającego powierzchnię ogólną co najmniej 1 ha UR do powierzchni UR nie mniejszej niż średnia w danym województwie i nie większej niż 3 ha. Wraz z wejściem w życie 18 września 212 r. rozporządzenia Rady Ministrów z 21 sierpnia 212 r., zmieniającego rozporządzenie w sprawie realizacji niektórych zadań ARiMR, nastąpiły też modyfikacje w dotychczasowych zasadach udzielania kredytów przez banki współpracujące z

3 Kredyty preferencyjne na zakup użytków rolnych a struktura obszarowa gospodarstw ARiMR. Jedna z ważniejszych zmian dotyczyła wprowadzenia ograniczenia maksymalnej kwoty kredytów preferencyjnych na zakup UR do wysokości 1,5 mln zł dla jednego podmiotu, przy czym kwota kredytu na zakup UR nie może przekraczać 8% wartości inwestycji. Ponadto UE wyraziła zgodę na przedłużenie pomocy państwa przy zakupie ziemi rolniczej, a to oznacza, że do końca 213 r. Polska będzie mogła stosować dopłaty do kredytów dostępnych w ramach tej linii. Dane ilościowe i wartościowe skali udzielonych kredytów na zakup użytków rolnych przedstawiono w tabeli 1. Jak wynika z danych w tabeli 1 największą popularnością kredyty cieszyły się na początku funkcjonowania tej linii. Największa liczba kredytów została udzielona w 1996 r., a najmniejsza w 1998 r. Przeciętna wartość kredytów w analizowanym okresie wyniosła 33,83 tys zł. Zaciągnięte w ramach tej linii kredyty pozwoliły na zakup gruntów oraz na powstanie nowych gospodarstw, ich liczbę oraz powierzchnię przedstawiono na rysunku 2. Przy udziale preferencyjnych kredytów inwestycyjnych z linii nkz rolnicy w analizowanym okresie zakupili ponad 975 tys. ha UR, przy czym największa powierzchnia zakupionych gruntów miała miejsce w 1996 i r., a najmniejsza w 1998 r. Korzystając z kredytów z linii nkz rolnicy utworzyli ponad 22 gospodarstw (aż 362 w 212 r.). Od 1996 r. można zaobserwować systematyczny spadek liczby funkcjonujących gospodarstw rolnych (z 366,5 tys. do 2278 tys. pod koniec 21 r.), ponadto struktura obszarowa gospodarstw rolnych wykazywała w analizowanym okresie duże zróżnicowanie. Istotnie zmniejszyła się liczba małych gospodarstw o Tabela 1. Liczba i wartość udzielonych kredytów na zakup użytków rolnych w latach Table 1. The number and value of credits for the purchase of agricultural ground in the years Rok/ Year Liczba udzielonych kredytów/ Numbers of credits Wartość [mln zł]/ Value [mln PLN] Przeciętna wartość kredytu [tys. zł]/ Average creditsin [thous. PLN] ,44 23, ,93 18, ,2 19, , 22, ,53 24, ,79 26, ,1 27, ,9 29, ,52 31, ,4 41, ,45 53, ,21 11, ,5 1, ,11 11, ,21 12, ,51 13, ,95 15, ,3 16,4 Razem/ Total ,67 33,83 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych z ARiMR Source: own calculation based on ARiMR Rysunek 2. Liczba nowo powstałych gospodarstw i wielkość zakupionych UR w latach Figure 2. Number of startup farms and agricultural ground purchased in the years Źródło: jak na rys. 1 Source: see fig tys. ha/thous. ha liczba/number wartość wielkość w zakupu tys ha UR [tys. ha]/ liczba gospodarstw/ value of AL [thous. ha] number of farms

4 264 Anna Rosa Tabela 2. Struktura gospodarstw rolnych według grup obszarowych użytków rolnych w latach 1996, 22 i 21 Table 2. The structure of farms according to the arable ground area group in the years 1996, 22, 21 Gospodarstwa według powierzchni/farms by area [ha] Struktura gospodarstw roku/ Structure of farms in years [%] <1 33,2 33,3 31, ,9 39,1 37, ,9 14,6 15, ,1 6,2 6, ,9 2,9 3, ,5 3,3 4,2 >5,4,7 1,2 Liczba gospodarstw [tys.]/ Number of farms [thous.] 366,5 2933, Źródło: opracowanie własne na podstawie Powszechnego Spisu Rolnego z 1996, 22, 21 r. Source: own calculation based on of the Agricultural Census 1996, 22, 21 powierzchni do 1 ha (z 11,7 tys. pod koniec 1996 r. do 715 tys. pod koniec 21 r.) i od 1 do 5 ha (spadek o 267 gospodarstw rolnych), choć ich udział jest nadal wysoki i wynosi około 7%. Wydaje się, że kredyty preferencyjne, w tym kredyt linii nkz, przyczynił się do zwiększenia liczby gospodarstw powyżej 2 ha UR, ponieważ ich udział w latach wzrósł. Mimo przyrostu liczby i stanu posiadania zasobów ziemi przez największe gospodarstwa, stanowiły one zaledwie ponad 5% pod koniec 21 r., a więc nadal dominującą rolę w rolnictwie polskim miały małe i średnie obszarowo gospodarstwa rolne (od 1-2 ha UR). Wnioski 1. Strukturę obszarową gospodarstw rolnych w Polsce charakteryzuje duże zróżnicowanie ich wielkości. 2. Spadła ogólna liczba gospodarstw rolnych w 1996 r. było ich 366,5 tys., w tym 119,7 tys. stanowiły gospodarstwa o powierzchni UR do 1 ha, podczas gdy w 21 r. ogólna liczba gospodarstw obniżyła się o 788 (do 2278 tys., z czego już tylko 715 tys. stanowiły gospodarstwa o powierzchni UR do 1 ha). 3. Poprawie uległa struktura gospodarstw rolnych, zauważalne było zjawisko polaryzacji (zmniejszył się udział najmniejszych gospodarstw i gospodarstw w grupie obszarowej od 1 do 5 ha, natomiast zwiększył się udział największych gospodarstw, choć nadal pozostawał on niewielki). Zmiany te jednak wciąż nie powodowały istotnych przeobrażeń w polskim rolnictwie. Gospodarstwa rolne o wielkości do 1 ha stanowiły ponad 8% ogólnej liczby gospodarstw, a gospodarstwa liczące powyżej 2 ha zaledwie 5,4% pod koniec 21 r. 4. W 21 r. w stosunku do 22 r., wzrosła o 18,4% średnia wielkość gospodarstwa rolnego i wyniosła 1,23 ha, a w 212 r. 1,38 ha. 5. Ponadto należy również zaznaczyć, że planując powiększenie areału gospodarstw rolnych ich właściciele mogli nabyć grunty nie tylko przy pomocy środków pozyskanych w ramach linii nkz, ale również korzystając z innych linii, np. na utworzenie lub urządzenie gospodarstw rolnych przez osoby, które nie ukończyły 4. roku życia. Jednak linia nkz była i jest linią cieszącą się dużym zainteresowaniem i jest przeznaczona tylko i wyłącznie na zakup użytków rolnych. Literatura Daniłowska A. : Kredyty preferencyjne w przekształceniach struktury obszarowej gospodarstw rolnych w Polsce w latach , [W:] Kwestia agrarna w Polsce i na świecie, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Prace Naukowe nr 36, Wyd. SGGW, Warszawa, s Jochimsen H., Leiner G. 1978: Zur Beurteilung des einzelbetrieblichen Förderungsprogrammes wirtschaftliche Entwicklung und Planrealisation geförderter Betriebe. Ber. Landwirtsch, ss Rosa A. 211: Kredyty preferencyjne jako forma finansowania działalności rolniczej w Polsce, Zesz. Nauk. SGGW, Ekonomika i organizacja gospodarki żywnościowej nr 91, Warszawa, s. 99. Rozporządzenia Rady Ministrów z 3 stycznia 1996 r. w sprawie szczegółowych kierunków działań ARiMR oraz sposobów ich realizacji, Dz.U. nr 16, poz. 82 z późn. zm.

5 Kredyty preferencyjne na zakup użytków rolnych a struktura obszarowa gospodarstw Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 21 sierpnia 212 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie realizacji niektórych zadań ARiMR, Dz.U. poz Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 22 stycznia 29 r. w sprawie realizacji niektórych zadań ARiMR, Dz.U. z 29 r. nr 22, poz. 121 z późn. zm. Sprawozdania z działalności Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa za lata Ustawa z dnia 11 kwietnia 23 r. o kształtowaniu ustroju rolnego, Dz.U. nr 64, poz Wilkin J. 23: Interwencjonizm państwowy w rolnictwie-dlaczego był, jest i będzie, [W:] Dostosowanie polskiego rynku rolnego do wymogów Unii Europejskiej, ARR, IERiGŻ-PIB, SGH, Warszawa, s. 4. Summary Preferential credits are an instrument of national help, which has been offered since 1994 by the Agency for Restructuring and Modernization of Agriculture. These credits are available within the so-called credit lines, which are awarded for a certain aim. The aim of the article is to show the influence of the type of the credit line (credit for the purchase of arable ground) on the farm structure change in Poland. This paper shows the number and the value of preferential credit for the purchase of arable groundand the amount of purchased agricultural land in the years Adres do korespondencji dr Anna Rosa Politechnika Koszalińska Wydział Nauk Ekonomicznych, Katedra Finansów ul. Kwiatkowskiego 6e, Koszalin tel. (94) , anna.rosa@tu.koszalin.pl