Antropopresja, neodarwinizm, globalne zmiany klimatyczne i teoria ewolucji społecznej Habermasa

Transkrypt

1 Mente et rutro. Studia archeologica Johanni Machnik viro doctissimo octogesimum vitae annum ab amicis, collegis et discipulis oblata. Rzeszów Antropopresja, neodarwinizm, globalne zmiany klimatyczne i teoria ewolucji społecznej Habermasa 1. Antropopresja Antropopresją określa się ogół działań człowieka mających wpływ na środowisko przyrodnicze, w którym żyje. Model przemian kulturowych, gospodarczych, osadniczych i środowiskowych w IV tysiącleciu p.n.e. na wyżynach lessowych zachodniej Małopolski autorstwa Janusza Kruka (1973; 1980) należy do największych osiągnięć polskiej archeologii. Przemiany te miały charakter procesu, będącego sekwencją wzajemnie powiązanych zmian, w którym mechanizmy antropopresji odgrywały ważną rolę. Widać w nim inspiracje osiągnięciami Grahama Clarka (1957) i paleoekonomicznej szkoły brytyjskiej (np. Vita-Finzi, Higgs 1970), których nie można by było sobie wyobrazić bez przełomu w antropologii kulturowej w postaci pojawienia się funkcjonalizmu. Tym przełomem było ukazanie się w 1922 roku dzieł Bronisława Malinowskiego i Alfreda Radcliffe-Browna (polskie wydania: Malinowski 1981; Radcliffe-Brown 2005). Wychodząc z ogólnych ram archeologii funkcjonalnej Janusz Kruk stworzył oryginalny zestaw metod badawczych, opatrzony równie oryginalnymi założeniami teoretycznymi. Byli tego świadomi prominentni przedstawiciele archeologii brytyjskiej (np. Hodder 1977; Howell 1983) i innych krajów (por. Kadrow 1992). Poniżej streszczam zasadnicze dla dalszego wywodu wątki i elementy wspomnianego już wcześniej modelu wzajemnie powiązanych różnorakich przemian. Do początków neolitu zachodniomałopolskie tereny lessowe znajdowały się w stanie pełnej równowagi ekologicznej (Kruk 1973, 215). Zakres zmian środowiskowych wywołanych przez ludność młodszych kultur naddunajskich na wyżynach lessowych był niewielki, porównywalny z okresem wczesnego neolitu. Sytuacja uległa zmianie wraz z pojawieniem się na omawianym obszarze ludności kultury pucharów lejkowatych. Wtedy nastąpiła radykalna zmiana stref zasiedlania terenu i jego gospodarczej eksploatacji (Kruk 1973, 219, 220). Ludność naddunajska skoncentrowała swe osadnictwo w strefie dolinnej. Eksploatowała rolniczo pobrzeża dolin i terasy zalewowe w systemie leśno- -odłogowym. Uprawiano niewielkie pola w różnych odległościach od osad i stosowano ich sukcesywne zmianowanie. Przydomowy chów zwierząt miał niewielkie znaczenie. Na porozrzucanych w zwartych lasach liściastych polach uprawiano warzywa. Zboża miały niewielkie znaczenie. Motyka i kij kopieniaczy były głównymi narzędziami agrotechnicznymi (Kruk 1973, ; Kruk 1980, ). W środkowym i późnym okresie rozwoju społeczności postwstęgowych intensyfikacja systemu leśnoodłogowego powodowała jego przejście w system zaroślowo-odłogowy. Wzrosła w nim rola zbóż, które można było uprawiać na glebach bardziej przesuszonych i uboższych. W tym czasie wzrastała też rola chowu. W niektórych miejscach wraz ze stopniowym wzrostem zakresu wykorzystania suchych wysoczyzn, gdzie wzrastała też rola ognia i zbóż ukształtował się system wypaleniskowo-odłogowy. Obniżenie efektywności upraw zmuszało do zwiększonego zapotrzebowania na mięso, a prześwietlenie lasów sprzyjało wzrostowi stad zwierzęcych (Kruk 1973, 219; Kruk 1980, ). Do intensyfikacji wspomnianych już wyżej zmian doszło w czasie opanowania lessów zachodniomałopolskich przez ludność kultury pucharów lejkowatych. Należy jednak podkreślić, że rozwój osadnictwa wyżynno-lessowego ludności kultury pucharów lejkowatych dokonał się najprawdopodobniej w ścisłym związku z miejscowym substratem lendzielsko-polgarskim, o czym świadczy zarysowany wyżej trend zmian osadniczych i gospodarczych w tym czasie. Następujące wtedy przeobrażenia miały charakter płynny, ewolucyjny. Osady zakładano przede wszystkim na wysoczyźnie, na wypłaszczeniach jej brzeżnej strefy. Są to tak charakterystyczne dla tej kultury wielkie osady. Towarzyszyły im osady mniejsze i okresowo zasiedlane. W kulturze pucharów lejkowatych stosowano obok siebie dwa rodzaje produkcji roślinnej: (a) wypaleniskowo-odłogowy z uprawami zbóż na wysoczyźnie i (b) orno-odło-

2 62 gowy w strefie dolinnej o intensywnym charakterze. Hodowla rozwijała się również dwutorowo: (a) w systemie oborowo-pastwiskowym (wg tradycji młodszych ugrupowań naddunajskich) i (b) sezonowego pasterstwa wędrownego (transhumancji), któremu sprzyjała deforestacja (polegało to na wydłużeniu okresu pastwiskowego w stosunku do oborowego). Transhumancja mogła przekształcić się w pasterstwo wędrowne (Kruk 1973, ; Kruk 1980, ). Kilkusetletni okres wypaleniskowej eksploatacji lasów na wysoczyźnie i równoczesne stosowanie tam wygonalnych wypasów większych stad zwierzęcych powodowało sukcesywne otwieranie (deforestację) coraz szerszych przestrzeni (Kruk 1973, ; Kruk 1980, 330). Zarysowując sekwencję zmian w gospodarce, systemie osadniczym i w stanie środowiska naturalnego Janusz Kruk jednoznacznie łączy z działaniami człowieka na tym obszarze, szczególnie społeczności kultury pucharów lejkowatych. Generatorem zmian w środowisku naturalnym (odlesienia) był człowiek. Pisze on: Niełatwo jest określić przyczyny pojawienia się tych tendencji. Niewątpliwie były one obce właściwym wstęgowcom, których gospodarka tworzy długi chronologicznie i konsekwentny na ogół nurt kopieniaczy. Prawdopodobnie należy je traktować jako wynik wewnętrznego rozwoju systemu gospodarczego, warunkowany ilościowym wzrostem populacji i związaną z tym koniecznością poszerzenia zakresu eksploatacji zasobów środowiska. Nie jest również wykluczone, że istotną rolę mogły przy tym odegrać wpływy nasuwającej się wtedy ludności pucharów lejkowatych, od której przyjęto niektóre gotowe i wypróbowane już wzory (Kruk 1973, 219). Teza o antropogenicznej naturze zmian środowiskowych wypływa z kilku wnikliwie uzasadnionych założeń. Jednym z nich było stwierdzenie braku poważniejszych, zorientowanych w określonym kierunku globalnych zmian klimatycznych na przełomie okresu atlantyckiego i subborelanego. Ogólnie rzecz biorąc, na różnych obszarach Europy zjawiska klimatyczne kształtowały się w tym czasie rozmaicie (Kruk 1973, 126). ( ) oscylacje klimatu miały na jednych obszarach większe znaczenie niż na innych ( ) (Kruk 1973, 127). Jednakże skutki wszystkich tych zmian i wahnięć ( ) prawdopodobnie nie były zbyt istotne. ( ) Znaczną rolę odegrał w tym zakresie wkraczający wtedy w środowisko pierwotne człowiek (Kruk 1973, 128). Drugie ważne założenie mówi o tym, że zasadniczych przyczyn warunkujących kształtowanie się przestrzennych form osadnictwa należy szukać w zespole procesów kulturowych, szczególnie zaś we właściwej danej społeczności strukturze gospodarki. Sposoby zasiedlenia terenu stanowią więc swoistą ilustrację podstawowych tendencji w eksploatacji środowiska naturalnego (Kruk 1973, 11). Kolejne założenie jest blisko związane z drugim i mówi, że proces zajmowania terenu polegał ( ) na wyborze najbardziej dogodnych siedlisk, nie zaś na dostosowaniu się do warunków generalnie niesprzyjających ( ) (Kruk 1973, 11). Wszystkie wyżej wymienione założenia zdecydowanie wskazują na aktywną rolę warunkowanych kulturowo działań człowieka na procesy zmian osadniczych, gospodarczych i środowiskowych. Wnikliwa i dogłębna analiza form przestrzennych osadnictwa (Kruk 1973, 45 60) oraz wykorzystania środowiska naturalnego (Kruk 1973, ) przez ludność kultur naddunajskich i kultury pucharów lejkowatych ujawniła istnienie kierunkowych zmian polegających na wyrazistej preferencji zasiedlania wysoczyzny kosztem stref dolinnych krajobrazu wyżyn lessowych. Towarzyszyły im zmiany w rolnictwie; od systemu leśno-odłogowego na dnach dolin do systemu wypaleniskowo-odłogowego na wysoczyznach (Kruk 1980, ). Wyniki szczegółowych analiz geomorfologicznych i malakologicznych w dorzeczu środkowej Nidzicy (Kruk et al. 1996, 55 94) potwierdzają zmiany środowiska naturalnego, polegające głównie na uruchomieniu procesów deforestacji znacznych partii wyższych partii krajobrazowych, które miały miejsce równolegle do współczesnych im przemian kulturowych, osadniczych i gospodarczych (Kruk et al. 1996, ). W logicznie postępującej sekwencji wzajemnie powiązanych zmian (Kruk 1993, 8 14) poważny problem stwarza jednak chronologia najstarszych śladów odlesień w dolinie Sancygniówki (Kruk et al. 1996, 55 69). Najstarsze ślady deforestacji w postaci akumulacji osadów odpowiadających denudacji mechanicznej (erozji bruzdowej) pochodzące z okolic Bronocic są datowane na okres ok BC (Kruk et al. 1996, 68). W tym czasie w bronocickim regionie osadniczym istniało dość słabe (i nieciągłe) osadnictwo grup ludzkich z kręgu lendzielskiego i polgarskiego (Kruk et al. 1996, 25). Młodsze ślady intensywnego odlesiania, w postaci osadów zmytych ze stoków z materiałem malakologicznym charakterystycznym dla środowisk suchych i otwartych, pochodzą z dna doliny Sancygniówki i są datowane na 3970 BC (Kruk et al. 1996, 69). Oznacza to, że procesy intensywnej deforestacji kontynuowane były w czasie odpowiadającym dalszemu rozwojowi osadnictwa młodszych kultur naddunajskich i najstarszym śladom osadnictwa ludności kultury pucharów lejkowatych z fazy Bronocice I (Kruk et al. 1996, 26).

3 Antropopresja, neodarwinizm, globalne zmiany klimatyczne i teoria ewolucji społecznej... Początki odlesień miały więc miejsce zanim obszar bronowickiego regionu osadniczego został w szerszej skali zasiedlony przez ludność kultury pucharów lejkowatych w czasie odpowiadającym stadium miejsc centralnych (Kruk, Milisauskas 1999, ), co stało się nie wcześniej niż ok BC (Kruk, Milisauskas 1990). Stadium to w sensie chronologicznym odpowiada fazom Bronocice II i III a w sensie taksonomii kulturowej grupie południowo-wschodniej wspomnianej kultury (por. Kadrow 2009, 142). W bronocikim regionie osadniczym, o powierzchni 314 km kw., na 105 stanowisk łączonych z fazami Bronocice II i III przypada tylko jedno stanowisko datowane na fazę Bronocice I (Kruk et al. 1996, 28), reprezentujące w sekwencji osadniczej stadium średnich osad (Kruk, Milisauskas 1999, 120; ryc. 29). Proporcje w liczbie stanowisk w jakimś stopniu oddawać też powinny różnice w stopniu zasiedlenia omawianego obszaru i siły antropopresji obecnych tam populacji na środowisko naturalne. Dostrzegając problem Janusz Kruk dopuszcza możliwość zaistnienia najwcześniejszych dowodów naruszenia równowagi środowiska na długo przed pojawieniem się ludności kultury pucharów lejkowatych, tj. w czasach dominacji na tym obszarze osadnictwa młodszych kultur naddunajskich ze środkowej fazy rozwoju kultur lendzielskich i polgarskich (Kruk et al. 1996, 68, 69). Jest to zgodne z jego wcześniejszymi obserwacjami odnośnie wzrastającej roli eksploatacji lasów strefy wysoczyznowej, początków wypaleniskowo-odłogowego systemu produkcji roślinnej (Kruk 1980, 327, 328) i pojawiania się osiedli wyżynnych w łonie tych właśnie ugrupowań (Kruk, Milisauskas 1985). 2. Neodarwinistyczne ujęcie drugiego etapu neolityzacji ziem polskich W koncepcji Louisa Binforda kultura stała się pozasomatycznym sposobem adaptacji człowieka do warunków zmieniającego się środowiska (Binford 1965, 205). Kultury jednak nie należy szukać w żadnym elemencie systemu lecz na styku miedzy różnymi pod-systemami (Binford 1962, 219). Powinna ona być więc badana w sytuacji gdy różne podsystemy (demograficzny, klimatyczny, florystyczny, technologiczny itd.) wchodzą ze sobą w interakcje. Louis Binford widział zmianę kulturową w kategoriach darwinistycznych. Kultura reprezentuje według niego pulę cech ujawniających się w reakcji na działanie selektywnych cech (doboru naturalnego), jako odpowiednik genetycznej zmienności będącej materią ewolucji biologicznej (Thomas 1999, 449). Kultura angażuje się w adaptację społeczności do 63 środowiska i w trwanie jej wewnętrznej homeostazy. Ze zmianą kulturową mamy do czynienia wtedy, gdy pula cech kulturowych elastycznie reaguje na zmieniające się warunki środowiskowe. Kontynuację podejścia Louisa Binforda do problemów kultury i zmiany widać w tzw. neodarwinizmie (Shennan 2002; Trigger 2007, ). Podejście to w naukach społecznych, w tym również w archeologii, opiera się na dwóch założeniach. Najpełniej przedstawił je w polskiej literaturze przedmiotu Marcin Przybyła (2009). Pierwsze głosi, iż zachowania społeczne człowieka podlegają prawom socjobiologii, których podstawą jest dążenie każdego osobnika do osiągnięcia maksymalnej wartości przystosowawczej, a więc przekazania kolejnej generacji przenoszonego przez niego zestawu informacji genetycznych. Cel ten jest realizowany zarówno dzięki indywidualnym działaniom umożliwiającym przetrwanie i sukces rozrodczy, jak i poprzez reprodukcyjną skuteczność osobników spokrewnionych, a także na drodze kompromisów pozwalających na współdziałanie z innymi członkami większej społeczności. Zgodnie z drugim założeniem rozwój kultury ludzkiej stanowi, podobnie jak ewolucja organiczna, pewien wariant uniwersalnego procesu ewolucyjnego. Dlatego zasady funkcjonowania ewolucji kulturowej mogą być zbliżone do ewolucji biologicznej, choć oba warianty posiadają także specyficzne właściwości. Zachowania, kulturowe przekształcenia środowiska naturalnego, czy też wytwory kultury materialnej są tutaj efektami fenotypowymi: realnymi bytami stanowiącymi odbicie przekształconych przez środowisko kulturowo kodowanych informacji. Przyjęcie tych założeń oznacza, iż zarówno ewolucję całej ludzkości, jak też działania każdej jednostki charakteryzuje i warunkuje obecność dwóch przenikających się linii dziedziczenia biologicznej i kulturowej (Przybyła 2009). Dla naświetlenia interesującego nas tutaj problemu sekwencji wzajemnie powiązanych zmian mających miejsce w neolicie Małopolski w 1. poł. IV tysiąclecia BC, istotne znaczenie ma przytoczenie wyników studiów Marka Nowaka nad drugim etapem neolityzacji ziem polskich (Nowak 2009). Uwzględnił on ogólną perspektywę procesów neolityzacji i teoretyczne założenia dotyczące prawidłowości rozwoju społeczności ludzkich. Wyraźnie odwołuje się przy tym w swoich rozważaniach do zasad kulturowego selekcjonizmu (Nowak 2009, ), będącego jednym z filarów neodarwinizmu w archeologii (por. Rindos 1984, 45 63; Zubrov 1986). Stwierdza on, że procesy neolityzacji odznaczały się ( ) nierównomiernością i skokowością, w wymiarze tak czasowym, jak i przestrzennym (Nowak 2009, 560). Jednostki kultury neolitycznej

4 64 Ryc. 1. Zasięg terytorialny kultury lubelsko-wołyńskiej i jej głównych skupisk osadniczych (I sandomiersko-opatowskie, II lubelskie, III zachodniowołyńskie, IV wołyńskie) i V grupy modlnickiej i złotnicko-wyciążskiej na tle gleb lessowych (szraf). Fig. 1. Territorial range of the Lublin-Volhynian culture and the Modlnica group of the Lengyel culture and their main settlement agglomerations (I Sandomierz-Opatów, II Lublin, III West-Volhynian, IV Volhynia, V Modlnica and Złotniki-Wyciąże group) against the background of loess soils (hachured areas). formowały się całkowicie na określonym, niewielkim terytorium, z którego następnie był relatywnie szybko (z naszej perspektywy) przenoszone, obejmując kolejne, niewielkie enklawy osadnicze i nie podlegając większym transformacjom (Nowak 2009, 560). Początki zmiany kulturowej na lessowych obszarach Małopolski miały według Marka Nowaka swój odległy w czasie i przestrzeni początek na terenach niżowych. Kiedy na wyżynach Polski południowo- -wschodniej rozwijały się naddunajskie w swym charakterze kultura lubelsko-wołyńska i grupa modlnicka kultury lendzielskiej, na Niżu na przełomie V/IV tys. BC uformowały się społeczności wczesno pucharowe. Immanentną cechą wczesnej fazy kultury pucharów lejkowatych było rozproszone osadnictwo. Dzięki temu jej zasięg przestrzenny poszerzał się relatywnie szybko na ziemiach polskich. W sumie nastąpiło dalsze rozprzestrzenienie się systemu kulturowego wczesnej KPL (stadium ekspansji), ułatwione być może pojawiającymi się gdzieniegdzie obszarami prześwietlonymi w rezultacie choroby wiązowej. W rezultacie ok BC system ten sięgnął strefy wyżynnej (Nowak 2009, 570). Kultura pucharów lejkowatych osiągnęła ok. 3800/3700 BC swój maksymalny zasięg, zachowując w niezmienionej formie socjalne, osadnicze i ekonomiczne właściwości modelu wczesnopucharowego. W warunkach nadal wzrastającej populacji, możliwej dzięki efektywnej i dostosowanej do różnych środowisk naturalnych gospodarce rolniczej, musiało dojść do zmian kulturowych. Pojawiły się konstrukcje megalityczne stabilizujące organizację społeczną, jak też legitymizujące prawa społeczności do określonego terytorium oraz większe osady z trwalszymi konstrukcjami budowlanymi (Nowak 2009, 572). Ludność wczesnej fazy kultury pucharów lejkowatych musiała zetknąć się w czasie pierwszych trzech stuleci IV tys. BC z ludnością naddunajską, zamieszkującą obrzeża terenów intensywnie i od dawna przez nią zamieszkiwanych. Ludność wczes-

5 Antropopresja, neodarwinizm, globalne zmiany klimatyczne i teoria ewolucji społecznej... nopucharowa dysponowała atrakcyjnymi dla innych atrybutami w postaci elastycznych wzorców osadnictwa i gospodarki oraz monumentalną ideą sepulkralną, efektywnego czynnika wzmacniającego organizację społeczną i ideologię grupy. Niewykluczone, że struktura społeczna wczesnej KPL, charakteryzująca się istnieniem jednostek o ponadprzeciętnym prestiżu i statusie, również stała się kusząca i godna naśladowania dla niektórych przynajmniej jednostek i grup późnego CL-P. ( ) W efekcie, grupy te stały się również elementem składowym wczesnopucharowych procesów neolityzacyjnych (Nowak 2009, 572). Na obszarach wyżynnych wymienione wyżej procesy doprowadziły do likwidacji osadnictwa naddunajskiego. Stało się tak w wyniku kolonizacji skokowej, mobilności frontowej i infiltracji ok BC ( ) tych terenów przez społeczności i przedstawicieli kultury pucharów lejkowatych (Nowak 2009, 573; por. też Nowak 2004, ). Wtedy też kultura ta zaczęła dominować na ziemiach polskich a postępujący wzrost demograficzny doprowadził do zwiększenia się wielkości osad i ich liczby. W rezultacie wzrosła złożoność socjalna, czego widomą oznaką było być może bardziej intensywne zdobienie powierzchni naczyń (Nowak 2009, 573). Pewną słabością modelu Marka Nowaka (2009, ), znakomicie wyjaśniającego drugi etap neolityzacji na większości ziem polskich, jest jednak jego nieadekwatność do sytuacji panującej na terenach zasiedlonych w 1. poł. IV tys. BC przez ludność kultury lubelsko-wołyńskiej czyli na większości wyżynno-lessowych obszarów Małopolski (ryc. 1). 3. Globalne zmiany klimatyczne W świetle współczesnych badań stwierdzono występowanie zbieżnych w czasie faz wzmożonej aktywności powstawania osadów w różnego typu dolinach rzek środkowej i wschodniej Europy tak na obszarach niżowych, jak wyżynnych i podgórskich (Kalicki 1997; 2006). Równoczesność zachodzenia podobnych zjawisk na szerokich obszarach naszego kontynentu dotyczy całego okresu późnego glacjału i holocenu. Działo się tak niezależnie od znacznych różnic w czasie i stopniu neolityzacji różnych obszarów Europy. Może to wskazywać na klimatyczne uwarunkowania sekwencji tych faz. Zsynchronizowany rytm zmian w stopniu aktywności rzek występował też w neoholocenie na obszarach trwale odlesionych. Rzeki tych obszarów, pomimo licznych antropogenicznych ingerencji pośrednich, a potem bezpośrednich, zachowały naturalny rytm zmian dynamiki sterowany przez wahania klimatyczne, 65 ochłodzenia i zwilgocenia oraz zgrupowania zdarzeń ekstremalnych (Kalicki 2006, 301). Dla prowadzonych tu rozważań ważne jest datowanie fazy wzmożonej aktywności rzek na przełomie okresu atlantyckiego i subborealnego. W dolinie Wisły, w okolicach Krakowa, faza ta jest datowana na okres BP ( BC; por. Kalicki 2006, 158, 292; ryc. 31, 82). Te same fazy w dolinach rzek na terenie Niemiec i Czech datowane są podobnie (Kalicki 2006, ). Na Białorusi wyniki analiz chronologicznych są bardzo zbliżone i sytuują ten okres między 5700 a 5050 BP (Kalicki et al. 1997b, ). Oczywiście faza ta nie była wewnętrznie jednorodna i składała się z wilgotniejszych i suchszych oscylacji (Kalicki 2006, 300). Początek okresu subborealnego charakteryzował się ochłodzeniem i zwilgotnieniem. Na przykład w dolinie Dźwiny na Białorusi z powodu wyższego poziomu wód gruntowych równiny zalewowe były zabagniane i podtapiane (Kalicki et al. 1997a, 28). Na tym obszarze nadal dominowały wtedy populacje o charakterze zbieracko-łowieckim, których oddziaływanie na środowisko naturalne ocenia się zwykle jako nikłe. W morfologii i osadach doliny Wisły pod Krakowem okres większej aktywności rzeki (m.in. we wspomnianym okresie BP) zaznaczył się erozją lub akumulacją, tworzeniem nowych serii aluwialnych z nagromadzeniami pni drzew, ścinaniem zakoli ( ), zmianami typu sedymentacji w obrębie równiny zalewowej, to znaczy jej lokalnym zatorfieniem lub przykryciem osadami powodziowymi (madami) (Kalicki 2006, 158). Częste powodzie uniemożliwiały trwalsze wykorzystanie równiny zalewowej (Kalicki 2006, 261). Jeszcze precyzyjniej zrekonstruowano fazowość zmian klimatycznych, opartą na obserwacjach fluktuacji poziomu lustra wody jezior alpejskich skorelowanych ze zmianami zawartości 14 C w atmosferze (Magny 1993). Praca ta potwierdza wnioski wypływające z analiz rytmu wzmożonej aktywności rzek środkowoeuropejskich (np. Brunnacker 1978; Dreslerova 1995; Kalicki et al. 1997b; 2006; Dobrzańska et al. 2005). Sekwencja występujących na przemian okresów klimatu wilgotniejszego i nieco zimniejszego z okresami cieplejszymi i suchszymi zrekonstruowana została m.in. na obszarach stepowych Mołdawii i Ukrainy oraz w południowej Rosji. Interesujący nas okres zwilgotnienia, charakteryzujący się maksymalnym rozprzestrzenieniem lasów liściastych w dolinach Dniepru i Bohu i niezwykle sprzyjający rozwojowi osadnictwa, datowany jest na BC (Kremenetski 2003, 12 18). Związek zmian środowiskowych w skali lokalnej czytelnych w analizach pyłkowych z globalnymi przemianami klimatycznymi a nie z gospodarczym

6 66 oddziaływaniem człowieka został podkreślony w analizie źródeł archeologicznych i palinologicznych z Góry Cergowa (Szczepanek 2001) w Beskidzie Niskim. Stwierdzono tam, że zmiany roślinności obserwowane w profilu pyłkowym postępują za rytmem zmian klimatycznych zrekonstruowanych dla okresu subborealnego. Obecność późnoneolitycznych społeczności w tym regionie, pozytywnie poświadczona obecnością zabytków archeologicznych, znajduje wyjątkowo skromne odzwierciedlenie w profilu pyłkowym (Budziszewski, Skowronek 2001, 161; ryc. 13). Podobne wnioski można wyciągnąć analizując profil pyłkowy w Cholerzynie (Madeyska, Obidowicz 2001; Kadrow 2008a, 246). Nie licząc ostatnich trzech tysięcy lat, a szczególnie ostatniego tysiąca lat, zmiany w środowisku naturalnym (w tym również zmiany działalności rzek) związane były z wahaniami klimatu. Zmiany antropogeniczne we wcześniejszym okresie powodowały prawdopodobnie jedynie nasilenie odpowiedzi środowiska na impuls klimatyczny ale tej odpowiedzi nie determinowały (Kalicki 2006, ). Najlepszym uzasadnieniem tego stwierdzenia jest fakt zachodzenia fazowych, równoległych zmian na obszarach o zdecydowanie różnym środowisku naturalnym (od środkowoeuropejskich wyżyn lessowych do wschodnieuropejskich nizin i nadczarnomorskich stepów), zasiedlanych przez różnej wielkości populacje, o różnych podstawach gospodarczych i o różnych tradycjach kulturowych. Oczywiście zarysowany wyżej pogląd o uwarunkowaniu przebiegu procesów erozji i akumulacji fluwialnej globalnymi wahaniami klimatu z drugorzędnym wpływem czynników antropogenicznych nie jest we współczesnej nauce jedyny. Wśród konkurencyjnych teorii można wymienić koncepcję autogenicznej dynamiki rzeki. Istnieje też opinia o ciągłym (a nie fazowym) formowaniu równin zalewowych. Prezentowane są też idee pośrednie (Kalicki 2006, 32, 33). Późnoglacjalne i holoceńskie fazy wzmożonej aktywności rzek (skorelowane z fazami zwilgotnienia i oziębienia klimatu) czytelne w skali kontynentalnej są okresami długotrwałymi, liczącymi sobie kilkaset lat (zwykle więcej niż 500 lat). Składają się one z oscylacji, których liczba i sekwencja może się znacznie różnić w poszczególnych regionach. Jest to efekt stanu zaawansowania badań ale też naturalnych różnic między regionami (Kalicki 2006, ; ryc. 82). Jak się wydaje, studia podejmowane właśnie w skali regionalnej i dla krótszych odcinków czasu w rezultacie eksponują różnice miedzy regionalnymi sekwencjami zmian klimatycznych (np. Kruk 1973, ;), podczas gdy operowanie wielkimi przestrzeniami i długimi okresami czasu ułatwia kreślenie skorelowanej globalnie fazowości przemian klimatu (np. Kremenetski 2003; Kalicki 2006). 4. Teoria ewolucji społecznej Jürgena Habermasa na tle innych historyzujących teorii socjologicznych We współczesnej socjologii dominuje obraz społeczności jako dynamicznego, historycznie ukształtowanego zjawiska, ulegającego głównie wewnętrznie determinowanym przemianom (por. np. Giddens 2003, ; Sztompka 2007, 67 77). W nowych modelach podkreśla się powszechność dynamicznych właściwości rzeczywistości społecznej i rezygnuje z przedmiotowego ujmowania tejże rzeczywistości. Na pierwszy plan wysuwa się raczej zdarzenia a nie rzeczy, procesy a nie stany. W konsekwencji przyjęcia dynamicznego obrazu życia społecznego podważa się zasadność badań o charakterze wyłącznie synchronicznym. Zmiany i procesy mają tu rzeczywiście charakter ciągły, nigdy dyskretny lub przerywany. Ważną rolę w tych koncepcjach odgrywa pojęcie praxis, jako poziomu syntetyzującego funkcjonujące struktury i działające podmioty (Bourdieu 2007; Sztompka 2007, ). W koncepcji Anthony Giddensa w rzeczywistości społecznej mamy raczej do czynienia z nieustannymi procesami organizacji i dezorganizacji niż ze stabilnymi grupami społecznymi. Zamiast stabilnych struktur obserwujemy w niej dynamiczne procesy strukturacji, czyli procesy czynnego tworzenia i odtwarzania struktury społecznej (Giddens 2004, ). Podobne intencje co Anthony Giddensowi przyświecają Pierre owi Bourdieu, który usiłuje w swej socjologii przerzucić mosty nad przepaścią dzielącą obiektywizm i subiektywizm. Czyni to za pomocą dwóch kluczowych pojęć: habitusu i pola (Bourdieu 2005, ). Kolejną formą rezygnacji z dychotomii tego co subiektywne i obiektywne, statyczne i dynamiczne w studiach nad społeczeństwem jest w pewnym sensie również rekonceptualizacja teorii ewolucji społecznej i powiązana z nią teoria działania komunikacyjnego autorstwa Jürgena Habermasa. Obie te teorie maja charakter historyczny. Ewolucja społeczna jest według niego procesem różnicowania strukturalnego i powstawania problemów wiążących się z integracją systemów złożonych, która prowadzi do adaptacyjnych zmian systemu, zwiększających zdolność społeczeństwa do radzenia sobie ze środowiskiem. Poglądy i wiedza poszczególnych ludzi określają całościowy poziom wiedzy społeczeństwa, które kształtuje jego zdolność do reagowania

7 Antropopresja, neodarwinizm, globalne zmiany klimatyczne i teoria ewolucji społecznej... na problemy narzucane przez środowisko (Habermas 1983, ). Działanie komunikacyjne jak w soczewce skupia w sobie całokształt życia społecznego. Trzy składniki świata przeżywanego (kultura, społeczeństwo, osobowość) napotykają odpowiadające im potrzeby społeczeństwa (reprodukcję kulturową, integrację społeczną i tworzenie się osobowości) poprzez trzy wymiary, podług których przebiega działanie komunikacyjne: osiąganie rozumienia, koordynowanie interakcji i wynikającą z tego socjalizację (Habermas 1999, , ; 2002, ). Procesy zachodzące w obrębie świata przeżywanego są wzajemnie powiązane z procesami systemowymi (gospodarczymi i politycznymi) w społeczeństwie (Habermas 2002, ). We wszystkich wyżej przytoczonych teoriach w mniejszym lub większym stopniu miejsce stabilnych, samosterowalnych (dążących do equilibrium) systemów (struktur społecznych; por. Parsons 1951) zajmują działające podmioty, ludzie. Ich praktyczne działanie determinowane jest przez dwoiście rozumiane środowisko: (a) środowisko przyrodnicze 67 i (b) środowisko ideologiczne (obrazy świata; por. Sztompka 2007, ). Środowisko działania typu (a) generuje warunki konieczne, ale niewystarczające, podczas gdy ideologia generuje warunki konieczne i jednocześnie decydujące (Habermas 1983, 494). Motywacje ludzkich działań kształtowane są kulturowo i historycznie, a nie poprzez bezpośrednie działanie czynników przyrodniczych lub ekonomicznych (Sztompka 2007, ). 5. Porównanie kultury lubelsko-wołyńskiej i grupy południowo-wschodniej kultury pucharów lejkowatych w Polsce Już w latach trzydziestych XX wieku Konrad Jażdżewski przedstawił pogląd, że grupa południowo- -wschodnia kultury pucharów lejkowatych jest efektem oddziaływań grupy wschodniej tejże kultury na miejscowe populacje tzw. kultur południowych lub naddunajskich (Jażdżewski 1936, 258). Ze względów geograficznych może tu chodzić przede wszystkim o ludność kultury lubelsko-wołyńskiej (ryc. 1) Ryc. 2. Zasięg terytorialny grupy południowo-wschodniej kultury pucharów lejkowatych z jej głównymi skupiskami osadniczymi (A krakowskie, B sandomiersko-opatowskie, C lubelskie, D zachodniowołyńskie, E podolskie) na tle gleb lessowych (szraf). Fig. 2. Territorial range of the South-Eastern group of the Funnel Beaker culture and its main settlement agglomerations (A Cracow, B Sandomierz-Opatów, C Lublin, D West-Volhynian, E Podolian) against the background of loess soils (hachured areas).

8 68 oraz w południowo-zachodnim krańcu grupy południowo-wschodniej KPL o ludność grupy modlnickiej i złotnicko-wyciążskiej (ryc. 2). Nie wykluczony jest też udział zanikających grup schyłkowej fazy (IIb) kultury malickiej (Kadrow 2009, , ryc. 2, 3). Starsza z nich kultura lubelsko-wołyńska datowana jest na okres między 4400/4200 a 3600 BC (Kadrow, Zakościelna 2000, , ryc ; Zakościelna 2006a, 89, 90). Grupa południowo- -wschodnia KPL natomiast zawiera się w czasie od 3650 do 3000/2600 BC (Kruk, Milisauskas 1990; 1999, ; Bronicki et al. 2003, 28 32, ryc. 3, 4, 27; Włodarczak 2006, 57 59, ryc. 21). Centra osadnicze obu jednostek kulturowych znajdują się na wyżynnych terenach lessowych (ryc. 1, 2). W przypadku kultury lubelsko-wołyńskiej jest to niemal wyłączna strefa zasiedlenia. Osadnictwo kultury pucharów lejkowatych wychodziło natomiast w szerokim zakresie na tereny pozalessowe (np. piaski Niecki Nidziańskiej lub Kotliny Sandomierskiej; por. Nowak 1993; Zych 2008). Zagadnienia osadnictwa KL-W nie doczekały się jeszcze solidnych studiów. Kultura ta zwykle była traktowana jako jeden z wielu elementów wspólnie charakteryzowanej, post-wstęgowej mozaiki naddunajskich ugrupowań kulturowych (np. Kruk 1980, 33 46, 79 84, 90 95; Kruk, Milisauskas 1999, ; Nowak 2009, ). Przyczyniało się to w sposób oczywisty do zatarcia jej specyfiki, nie tylko w zakresie osadnictwa. Zwykle głoszone są twierdzenia o stagnacji osadniczej, przejawiającej się utrzymaniem lub nawet zmniejszeniem liczby stanowisk w stosunku do okresów wcześniejszych, w czasie istnienia młodszych naddunajskich ugrupowań kulturowych (np. Kruk, Milisauskas 1999, 61). Sugerowana jest też kontynuacja reguł zasiedlenia terenu i organizacji przestrzennej osadnictwa. Za prawidłowość osadniczą przyjmuje się także zasiedlenie tych samych regionów osadniczych co we wczesnym neolicie (Kruk, Milisauskas 1999, 61, 62). Trzeba jednak przyznać, że zauważone zostały w kulturze lubelsko-wołyńskiej tendencje do lokowania osad na wysoczyznach oraz obronny charakter części z nich (Kruk, Milisauskas 1999, 62). Studia poświęcone krzemieniarstwu (Zakościelna 1996, 19 26, mapa 1) oraz obrządkowi pogrzebowemu KL-W (Zakościelna 2009; 2010) przynoszą również informacje na temat wielkiego zwiększenia się liczby stanowisk tej kultury w stosunku do okresów wcześniejszych, szczególnie na terenie Wyżyny Zachodniowołyńskiej oraz Lubelskiej i w mniejszym stopniu na Wyżynie Sandomiersko-Opatowskiej. Oprócz znanych w literaturze przykładów osad obronnych ze stanowiska Grodzisko II w Złotej (Żurowski 1930; 1934; Sałacińska, Zakościelna 2007, ryc. 8 10) i w Bronocicach (Kruk, Milisauskas 1985, 41 51), wymieniane są osady tego typu w miejscowościach Zimno i Gródek Nadbużny (Kadrow, Zakościelna 2000, 240). Ze względu na obecność rowów (obronnych?) być może do tej kategorii zaliczyć należy także osady w Lesie Stockim (Zakościelna 1986) i w Strzyżowie (Podkowińska 1960). Osady obronne kultury lubelsko-wołyńskiej miały powierzchnię do 3 ha. Były otoczone co najmniej jedną fosą i towarzyszącym jej wałem ziemnym i drewnianą palisadą. Zapewne w zależności od specyfiki ukształtowania terenu miały one dość zróżnicowaną wielkość i kształt (ryc. 3, 4). Osady obronne w kulturze pucharów lejkowatych na terenie Polski południowo-wschodniej rejestrowane są niezbyt często i związane są głównie ze schyłkową fazą tejże kultury, np. w Bronocicach (Kruk, Milisuaskas 1999, 126) i w Stryczowicach (Uzarowicz-Chmielewska 1991). Wielkie osiedla tej kultury, charakterystyczne dla strefy lessowej, są stosunkowo nieliczne. Mają one kilkanaście a nawet kilkadziesiąt hektarów powierzchni (np. Bro- Ryc. 3. Osada obronna kultury lubelsko-wołyńskiej w Bronocicach; 1 przebadane fragment rowu, 2 zrekonstruowany profil rowu, 3 zrekonstruowany wał (wg Kruk, Milisauskas 1985). Fig. 3. Fortified settlement of the Lublin-Volhynian culture at Bronocice; 1 excavated fragments of the ditch, 2 reconstructed sections of the ditch, 3 reconstructed embankment (acc. to Kruk, Milisauskas 1985).

9 Antropopresja, neodarwinizm, globalne zmiany klimatyczne i teoria ewolucji społecznej Ryc. 4. Osada obronna kultury lubelsko-wołyńskiej w Złotej na Grodzisku II (wg Sałacińska, Zakościelna 2007). Fig. 4. Fortified settlement of the Lublin-Volhynian culture at Złota, Grodzisko II site (acc. to Sałacińska, Zakościelna 2007). nocice). Położone są one na skrajach wysoczyzn, wysoko wyniesionych ponad dna dolin rzecznych. Osiedla średniej wielkości położone są w różnych strefach krajobrazowych. Liczne małe osady i obozowiska oraz pojedyncze znaleziska koncentrują się wokół większych osad i często odkrywane są w głębi wysoczyzn. Wielkie osady wyżynne KPL pełniły przypuszczalnie rolę ośrodków organizacji gospodarczej i społeczno-politycznej (Kruk, Milisauskas 1999, 126). Wydaje się, mimo braku odpowiednich studiów, że osady obronne kultury lubelsko-wołyńskiej a także większe osady tej kultury nie posiadające śladów konstrukcji obronnych, spełniały rolę regionalnych centrów osadniczych jak miało to miejsce w kulturze pucharów lejkowatych. W wielu przypadkach obronne osady pierwszej ze wspomnianych kultur były później zasiedlane przez ludność tej drugiej. Działo się tak np. w Bronocicach, Gródku Nadbużnym i w Zimnem. Inaczej było natomiast na osadach obronnych kultury lubelsko-wołyńskiej w Złotej i w Strzyżowie, gdzie nie stwierdzono śladów osadnictwa kultury pucharów lejkowatych. W pewnej więc mierze miejsca centralne pierwszej z nich funkcjonowały nadal jako regionalne centra osadnicze także w ramach systemu osadniczego drugiej z wymienionych kultur. Z pewnymi zastrzeżeniami można postawić tezę, że system osadniczy kultury pucharów lejkowatych kontynuował i rozwijał wydatnie tradycje osadnictwa kultury lubelsko-wołyńskiej zorganizowanego w rozległe skupiska osadnicze, zgrupowane wokół wielkich osiedli miejsc centralnych. Istotną różnicą systemu osadniczego kultury pucharów lejkowatych w porównaniu do jej poprzedniczki była obecność rozbudowanego osadnictwa poza strefą lessową na terenach paraniżowych Polski południowo-wschodniej. Osadnictwo na tych terenach nigdy nie osiągnęło stadium miejsc centralnych, pozostając na etapie stadium średnich osad (por. Nowak 1993; Kruk, Milisauskas 1999, ). Charakterystyczne dla tych terenów były osady trwałe o wielkości 1 2 ha oraz niewielkie osady zamieszkiwane okresowo, a także obozowiska o powierzchni od kilkunastu do 1000 m kw. Znaczna część stanowisk kultury pucharów lejkowatych na tych obszarach to ślady osadnictwa w postaci pojedynczych zabytków, reprezentujące prawdopodobnie ślady krótkiego, jednorazowego pobytu związanego z różnoraką działalnością (Nowak 1993, 65). Osadnictwo na terenach pozalessowych Polski południowo-wschodniej ściśle odpowiada sytuacji na terenach Polski środkowej i północnej na terenach właściwego Niżu (Kruk, Milisuaskas 1999, 124). W obliczu braku studiów nad sposobami utrzymania się ludności kultury lubelsko-wołyńskiej można tylko ogólnie określić ich charakter jako zbliżony do gospodarki rolnej kultury pucharów lejkowatych na obszarach wyżynno-lessowych Polski południowo- -wschodniej. Na obszarze zasiedlonym przez ludność tej kultury intensyfikacja systemu leśno-odłogowego powodowała jego przejście w system zaroślowo-odłogowy. W niektórych miejscach, tam gdzie wzrastał zakres wykorzystania suchych wysoczyzn i rola ognia oraz zbóż ukształtował się system wypaleniskowo-odłogowy. Prześwietlenie lasów sprzyjało wzrostowi stad zwierzęcych (Kruk 1973, 219; Kruk 1980, ). Typowe osadnictwo wysoczyznowe z dużymi osadami centralnymi w tej kulturze sugeruje jednak nie tylko zaczątkowy ale raczej w pełni

10 70 Ryc. 5. Strzyżów, stan. 1D. Inwentarz krzemienny kultury lubelsko-wołyńskiej (wg Kadrow 1989). Fig. 5. Strzyżów, site 1D. Flint inventory of Lublin-Volhynia culture (acc. Kadrow 1989).

11 Antropopresja, neodarwinizm, globalne zmiany klimatyczne i teoria ewolucji społecznej... rozwinięty już wypaleniskowo-odłogowy charakter rolnictwa. Inaczej natomiast rozwijały się pozostałe gałęzie gospodarki w łonie obu interesujących nas kultur. Przemysł krzemienny kultury lubelsko-wołyńskiej oparty jest na surowcach wołyńskich (we wschodniej strefie tej kultury) i na surowcu czekoladowym (w zachodniej partii jej zasięgu; por. Zakościelna 2006a, 88). Działalność krzemieniarska koncentrowała się na produkcji wiórów uzyskiwanych z rdzeni jednopiętowych (ryc. 5). Długość tych wiórów osiągała ponad 20 cm (Zakościelna 1996, 48 55). Niektóre z nich uzyskiwano przy pomocy narzędzi zwiększających siłę nacisku. Krótsze wióry tego typu pozyskiwano używając pośrednika z rogu lub przy użyciu techniki bezpośredniego nacisku (Migal 2003, 61). Podstawowy zestaw narzędzi składa się z wiórowców (31 37%), różnego typu rylców (17 34%), drapaczy (13 25%), półtylczaków (8,5 17%), przekłuwaczy, trójkątnych grocików i trapezów (Zakościelna 1996, 72 76; 2006a, 88, 89). Jest to uśredniona frekwencja zestawów narzędziowych. Z reguły jednak różni się ona od podanej wyżej na poszczególnych stanowiskach. Retusz rynienkowaty służył do kształtowania krawędzi prawie wszystkich wiórowców (ryc. 5: 1 3) oraz trójkątnych grocików, niektórych półtylczaków i drapaczy. Należy on do najbardziej charakterystycznych elementów krzemieniarstwa kultury lubelsko-wołyńskiej (Zakościelna 1996, 92 98). Wśród nich specjalne miejsce zajmują wiórowce, których kształt został uformowany właśnie tego typu retuszem. Zwykle były one deponowane w grobach męskich przy piersiach zmarłego, co może sugerować, że były one zawieszone na szyi i spełniały rolę ceremonialnych sztyletów (Zakościelna 2006a, 89; 2006b, ; ryc. 2). Krzemieniarstwo kultury pucharów lejkowatych składa się z dwóch cykli technologicznych (ryc. 6). W ramach jednego z nich produkowano makrolityczne wióry (ryc. 6: 1, 2, 5, 7 10). Drugi nastawiony był na produkcję siekier (ryc. 6: 6; por. Budziszewski 2000, 258; Budziszewski 2006, 315). Ludność omawianej kultury wykorzystywała różne surowce krzemienne (jurajski G, pasiasty, święciechowski i wołyński; por. Balcer 1983, 131, 132). Rdzenie o płaskich, pojedynczych piętach z szeroką odłupnią były używane do pozyskiwania długich wiórów. Niektóre z tych wiórów były uzyskiwane przez zastosowanie miedzianego pośrednika. Zużyte wióry (wkładki sierpów) i wiórowce były przerabiane na inne narzędzia (Budziszewski 2006, 315, 316). Produkowano również siekiery. Można wyróżnić ich dwa typy. Do jednego należą okazy stopniowo się zwężające od ostrza w kierunku obucha, które 71 produkowane były z surowca pasiastego, jurajskiego i wołyńskiego. Do drugiego typu należą okazy z najszerszą częścią w ok. 1/3 ich wysokości i były one produkowane z krzemienia święciechowskiego (Budziszewski 2006, 318). Zestawy narzędziowe składają się z wiórowców (26 32%), drapaczy (8 14%), wiertników (2 5%), siekier (5 8%) i z innych narzędzi (Balcer 1983, ). Długie wióry i duże siekiery były produkowane raczej ze względu na ich symboliczne znaczenie a nie wartości utylitarne. Prawdopodobnie służyły one jako obiekty prestiżowe (Budziszewski 2000, ). Ich produkcja generowała wielopoziomową specjalizację, obecną na wielu płaszczyznach (regionów, osad i indywidualnych domostw; por. Budziszewski 2006, 318). Wiodącą, ponadregionalną rolę odgrywały krzemienie świeciechowski i pasiasty, których złoża znajdują się w Górach Świętokrzyskich i na ich obrzeżach. Produkowano z nich różne narzędzia. Różny był dostęp do ich złóż i różna organizacja ich wydobycia. To samo można powiedzieć o ich systemach dystrybucji. Na Wołyniu zespoły importowanych zabytków z krzemienia świeciechowskiego i pasiastego różnią się liczbą wyrobów oraz rodzajem importowanych narzędzi i krzemienia z jakiego zostały wyprodukowane. Z obszaru świętokrzyskiego dystrybuowano tylko gotowe narzędzia. Cyrkulowały one jako część systemu wymiany obiektów prestiżowych (Budziszewski 2006, 318). Począwszy od fazy klasycznej kultury lubelsko- -wołyńskiej pojawiają się wyroby z miedzi (ryc. 7). Były to zwykle ozdoby w typie zausznic i bransolet z okrągłego w przekroju drutu lub z miedzianej taśmy. W późnej fazie tej kultury wzrasta liczba wyrobów metalowych. Większość z nich była deponowana w grobach, w tym: trójkątne sztylety, dłuta, siekiery, topory, spiralne zawieszki typu Stollhof i większe ilości ozdób różnego rodzaju (Kadrow, Zakościelna 2000, 223, 226, 230, ryc. 32a-c, 33, 34; Wilk 2004, , ryc. 11, 14, 19; Wilk 2006, 254, ryc. 7; Zakościelna 2006a, 84, 85, ryc. 5). Znaleziska tygli i dysz ceramicznych do miechów na osadzie w Złotej (Podkowińska 1953, tabl. XVIII2), Lesie Stockim (Zakościelna 1985, ryc. 1) i w Łańcucie (Kadrow, Kłosińska 1989, 23, ryc. 6, 13) poświadczają lokalną metalurgię miedzi. Brakuje natomiast bezpośrednich dowodów na lokalną metalurgię miedzi na osadach kultury pucharów lejkowatych w południowo-wschodniej Polsce. Miedziane wyroby (np. szydła) z Gródka Nadbużnego (Gumiński 1989, ) pochodzą ze zmieszanych warstw, zawierających zabytki kultury pucharów lejkowatych oraz kultury lubelsko-wołyńskiej (por. Bronicki et al. 2003, 25 27). Jednakże liczne długie wióry odbijane przy pomocy miedzia-

12 72 Ryc. 6. Gródek Nadbużny, stan. 1C. Inwentarz krzemienny kultury pucharów lejkowatych (wg Balcer 1983). Fig. 6. Gródek Nadbużny, site 1C. Flint inventory of Funnel Beaker culture (acc. to Balcer 1983).

13 Antropopresja, neodarwinizm, globalne zmiany klimatyczne i teoria ewolucji społecznej Ryc. 7. Wyroby miedziane kultury lubelsko-wołyńskiej (wg Zakościelna 2006a). Fig. 7. Copper artefacts of Lublin-Volhynia culture (acc. to Zakościelna 2006a).

14 74 nego pośrednika potwierdzają użytkowanie miedzianych narzędzi w centrach produkcji krzemieniarskiej (Budziszewski 2000, 259, 279). O ile systemy osadnicze obu interesujących nas kultur korespondują w części dość blisko ze sobą, o tyle obrządek pogrzebowy dzieli je wyraźnie. Na początku istnienia kultury lubelsko-wołyńskiej groby były prawdopodobnie lokowane w obrębie osad i były zapewne powiązane w jakiś sposób z domostwami. W końcu fazy klasycznej pojawiły się małe cmentarzyska. Były one lokowane niedaleko osiedli i składały się z kilku (5 7) grobów (np. stanowisko 2a w Strzyżowie; por. Zakościelna 2010, 48, 49; ryc. 10). W fazie późnej cmentarzyska oddalają się od osad, często na eksponowane wyniesienia (Zakościelna 2006a, 89). Dotychczas zarejestrowano ok. 150 grobów kultury lubelsko-wołyńskiej, które zawierają szkielety dorosłych i dzieci (ryc. 8). Zmarli byli układani w grobach w pozycji skurczonej. Mężczyźni układani byli na prawym (ryc. 9), a kobiety na lewym boku (ryc. 11). Wszyscy zmarli mają głowy zorientowane na południe. Najczęściej są to groby pojedyncze, znacznie rzadziej podwójne lub potrójne. Większość grobów była wyposażona w różnego typu zabytki. Niektóre z nich można uznać za bogato wyposażone. Groby męskie zawierają siekiery (ryc. 9) i topory (ryc. 10) oraz miedziane dłuta, kościane i miedziane sztylety, długie wióry i grociki krzemienne. W grobach kobiet deponowano natomiast ozdoby i paciorki z muszli. Naczynia ceramiczne, ozdoby z miedzi i zawieszki z kłów dzika odkrywane są tak w grobach męskich, jak i żeńskich (Wilk 2004; 2006; Zakościelna 2006b; 2009, 131, 132; Zakościelna, Matraszek 2007, , 428). Kilka grobów męskich i żeńskich z późnej fazy kultury lubelsko-wołyńskiej, współczesnej kulturze bodrogkereszturskiej, zawiera bogate inwentarze, porównywalne z najbogatszymi grobami z cmentarzysk kultur kręgu polgarskiego. Bogaty grób mężczyzny, np. grób 3 ze stanowiska 2 w Książnicach Wielkich (ryc. 10) zawiera topór miedziany typu Şiria, długie wiórowce i naczynie ceramiczne (Wilk 2004, , ryc. 6). Grób 5 z tego samego cmentarzyska (ryc. 9) zawiera siekierę miedzianą typu Felsőgalla (wariant Szendrő) i długie wiórowce (Wilk 2006, , ryc. 7 9), włącznie z wiórowcem formowanym retuszem rynienkowatym, prawdopodobnie używanym jako sztylet (Zakościelna 2006b, 271, ryc. 2). Bogato wyposażony grób Ryc. 8. Cmentarzyska i groby kultury lubelsko-wołyńskiej (wg Zakościelna 2009). Fig. 8. Cemeteries and graves of Lublin-Volhynia culture (acc. to Zakościelna 2009).

15 Antropopresja, neodarwinizm, globalne zmiany klimatyczne i teoria ewolucji społecznej Ryc. 9. Książnice Wielkie, grób 5 (wg Wilk 2006). Fig. 9. Książnice Wielkie, grave 5 (acc. To Wilk 2006).

16 76 Ryc. 10. Książnice Wielkie, grób 3 (wg Wilk 2004). Fig. 10. Książnice Wielkie, grave 3 (acc. To Wilk 2004). żeński jest reprezentowany przez grób 2 (ryc. 11) z omawianego stanowiska w Książnicach Wielkich. Zawiera on ceramikę, wyroby krzemienne i ozdoby miedziane: naszyjnik i naramiennik z miedzianego drutu oraz miedzianą bransoletę z taśmy dekorowanej dwoma rzędami pucowanych dołków (Wilk 2004, ; ryc. 4, 11). Obrządek pogrzebowy społeczności kultury lubelsko-wołyńskiej kontynuuje reguły zwyczajów grzebalnych kultury Hamangia i Varna z zachodniego wybrzeża Morza Czarnego oraz kultur kręgu polgarskiego ze wschodniej części Kotliny Karpackiej (ryc. 12). Grupy ludzkie kultury pucharów lejkowatych z południowo-wschodniej Polski kultywowały

17 Antropopresja, neodarwinizm, globalne zmiany klimatyczne i teoria ewolucji społecznej Ryc. 11. Książnice Wielkie, grób 2 (wg Wilk 2004). Fig. 11. Książnice Wielkie, grave 2 (acc. To Wilk 2004).

18 78 jednak zupełnie inne ceremonie pogrzebowe. Widać tam dwie linie ewolucji zwyczajów pogrzebowych: megalityczną i niemegalityczną (por. Florek 2006; Iwaniszewski 2006; Libera, Zakościelna 2006). Ten typ dwoistości obrządku pogrzebowego został już wcześniej stwierdzony na Niżu Polskim (Chmielewski 1952, 33, 34; Wiślański 1969, ). Do tej pory odkryto 414 grobów kultury pucharów lejkowatych w południowo-wschodniej Polsce (ryc. 13). Znajdują się one na 53 stanowiskach, w tym na 18 stanowiskach z konstrukcjami megalitycznymi. Są wśród nich groby pojedyncze (także z pochówkami w jamach osadowych; por. Florek 2006, ryc. 9), cmentarzyska i megality (Libera, Zakościelna 2006, 135, 136, 162, tab. 1; Nowak 2009, ). Niezależnie od płci, zmarłe osoby były układane w grobach na plecach w pozycji wyprostowanej, tak jak na innych obszarach kultury pucharów lejkowatych w Europie (np. Häusler 1994, 47 50). Pod tym względem nie ma też różnic pomiędzy grobami płaskimi i megalitycznymi (Florek 2006, ). Do tzw. grobów niemegalitycznych należą groby jamowe z elementami konstrukcji kamiennych lub bez Ryc. 12. Cmentarzyska i groby ze zróżnicowanym względem płci obrządkiem pogrzebowym: A kultury Hamangia i Varna; B tiszapolgarska i bodrogkereszturska; C lubelsko-wołyńska; D grupa brzesko-kujawska. Fig. 12. Cemeteries and graves with gender differenciated burial rites: A Hamangia and Varna cultures, B Tiszapolgár and Bodrogkeresztúr cultures, C Lublin-Volhynia culture, D Brześć Kujawski group.

19 Antropopresja, neodarwinizm, globalne zmiany klimatyczne i teoria ewolucji społecznej Ryc. 13. Cmentarzyska i groby grupy południowo-wschodniej kultury pucharów lejkowatych (wg Libera, Zakościelna 2006). Fig. 13. Cemeteries and graves of South-Eastern group of Funnel Beaker culture (acc. to Libera, Zakościelna 2006). nich oraz szczególny rodzaj pochówków w jamach osadowych. Niemegalityczne (płaskie) groby są lokowane obok siebie na tych samych cmentarzyskach co groby megalityczne lub na cmentarzyskach złożonych tylko z nich (Florek 2006; 2008). Megality różnią się rozmiarami, technikami konstrukcji, formą i chronologią w ramach kultury pucharów lejkowatych w Polsce południowo- -wschodniej (Kruk 2006, 10, 11). Żaden z megalitów odkrytych w Małopolsce nie posiada komory grobowej. Odkryto cmentarzyska z grobami pod czworobocznymi brukami kamiennymi, które pierwotnie były przykryte nasypami ziemnymi (np. Karmanowice Nogaj-Chachaj 1991; 1996 i Kichary Nowe Kowalewska-Marszałek et al. 2006). Inny typ megalitu reprezentowany jest przez długie grobowce z ziemnymi nasypami i z obstawami kamiennymi (lub bez nich) i z grobami pod brukami kamiennymi (np. Lublin-Sławinek Jastrzębski, Ślusarska 1985; Grzybów Garbacz 1992; 2003; 2006; Stryczowice Matraszek 2001; Matraszek, Sałaciński 2006). Innym typem jest trapezoidalna lub prostokątna konstrukcja (Zagaje Stradowskie, ryc. 14 Burchard 1998; 2006; Niedźwiedź Burchard 1973; Pawłów, ryc. 15 Bargieł, Florek 2003; 2006; Słonowice Tunia 1996; 2006). Interesująco przedstawia się zróżnicowany przestrzennie rozkład grobów i cmentarzysk kultury lubelsko-wołyńskiej (ryc. 8) i kultury pucharów lejkowatych (ryc. 13). Stanowiska sepulkralne pierwszej z wymienionych kultur koncentrują się głównie nad górnym Bugiem i na Wyżynie Zachodniowołyńskiej. Na lessach sandomierskich i krakowskich jest ich zdecydowanie mniej. Odmienna sytuacja występuje w przypadku kultury pucharów lejkowatych. Jej groby skoncentrowane są na Płaskowyżu Nałęczowskim, na Wyżynie Sandomiersko-Opatowskiej i na lessowych wyżynach zachodniej Małopolski. Nie ma ich natomiast prawie wcale na Wyżynie Zachodnio- -Wołyńskiej, za wyjątkiem cmentarzyska w Łubczu (Bagińska 2006).