Rozwiązania wdrożonej w 1999 r. fundamentalnej

Transkrypt

1 Zabezpieczenie emerytalne w Kanadzie Stworzenie skutecznego i stabilnego systemu zabezpieczania dochodów na starość stało się w ostatnich dekadach wyzwaniem dla wielu krajów, zwłaszcza w grupie gospodarek wysokorozwiniętych. Także w Polsce podjęto próbę zmiany systemu emerytalnego i znalezienia rozwiązań zapewniających akceptowalny społecznie (i politycznie) poziom dochodów ludności w wieku poprodukcyjnym, a jednocześnie gwarantujących długookresową finansową stabilność systemu. Maria A. Szczur Rozwiązania wdrożonej w 1999 r. fundamentalnej reformy systemu emerytalnego w ostatnim okresie poddane zostały istotnym zmianom. Wiązało się to przede wszystkim z rosnącą nierównowagą finansową systemu i obawami co do możliwości finansowania deficytu FUS w dłuższym okresie. W tym kontekście nie dziwi fakt, iż poszukuje się w innych krajach wzorców, zwłaszcza w tych, gdzie udało się uniknąć nierównowagi finansowej systemu emerytalnego. Jednym z przywoływanych w tym kontekście przykładów jest system emerytalny Kanady. Podobieństwo Polski i Kanady w niektórych aspektach ważnych z punktu widzenia funkcjonowania systemu emerytalnego (m.in. odsetek osób w wieku poprodukcyjnym) zachęca do podjęcia analizy możliwości przeniesienia na grunt Polski rozwiązań z powodzeniem stosowanych w tym kraju. W artykule, czwartym z serii prezentującej systemy zabezpieczenia emerytalnego, przedstawiony zostanie kanadyjski system emerytalny, zarówno jego ogólna konstrukcja, jak i poszczególne elementy składowe, przy czym szczególny nacisk położono na jego publiczną część. Konstrukcja systemu Kanadyjski system zapewnienia dochodów po zaprzestaniu aktywności ekonomicznej składa się z kilku części. Podobnie jak w wielu innych krajach jego podstawę stanowi bazowy system publiczny, z którego dochody uzupełniane są dodatkowymi świadczeniami z części prywatnej (por. tabela 1). System publiczny (z którego korzystają prawie wszyscy obywatele po osiągnięciu wieku emerytalnego) składa się z dwóch części: Programu Zaopatrzenia Emerytalnego (Old Age Security Program), mającego charakter obywatelski (uniwersalny), powszechny, Programów emerytalnych Kanady/Quebecu (Canada Pension Plan/Quebec Pension Plan), mających charakter ubezpieczeniowy, gdzie świadczenie jest bezpośrednio związane z faktem wykonywania pracy zawodowej i opłacania składek. Intencją twórców systemu było zapewnienie względnie niskich, ale powszechnie dostępnych świadczeń z systemu publicznego przy założeniu, iż powszechnie (aczkolwiek na zasadzie dobrowolności) obywatele korzystać będą z dodatkowych źródeł dochodu na starość w postaci prywatnych planów emerytalnych. Te ostatnie funkcjonują w różnej formie, regulowane zazwyczaj przez prawodawstwo federalne bądź regionalne (prowincji). Najczęstszą formą organizacji dodatkowego zabezpieczenia emerytalnego są zakładowe plany emerytalne (occupational pension plan): uczestniczy w nich ponad 40 proc. pracowników. Zazwyczaj mają formę planów o zdefiniowanym świadczeniu DB (około 80 proc.). W ostatnim jednak okresie, wśród nowo tworzonych planów przeważają te o zdefiniowanej składce DC. 60 Kurier Finansowy 4(38)/2014

2 Drugą najczęściej występującą formą prywatnych oszczędnościowych planów emerytalnych są wprowadzone w 1957 r. indywidualne plany emerytalne RRSP (Registered Retirement Pension Plan), wpisywane do specjalnego rejestru prowadzonego przez służby podatkowe. Działają one na zasadach podobnych do spotykanych w innych krajach: składki wnoszone do planów RRSP są odliczane od podstawy wymiaru podatku PIT, natomiast uzyskiwane dochody z inwestycji są zwolnione z opodatkowania. Przepisy podatkowe określają przy tym roczny maksymalny limit składek wpłacanych do planu RRSP. W przypadku osób należących do zakładowych planów emerytalnych limit ten jest niższy. Limit, który nie został wykorzystany w danym roku podatkowym przechodzi na lata następne. Konstrukcja systemu zabezpieczenia emerytalnego stanowiącego element składowy systemu zabezpieczenia społecznego nawet w krajach o zbliżonym poziomie rozwoju gospodarczego i społecznego może się istotnie różnić. W literaturze przedmiotu spotyka się dwa podejścia do rozwiązywania problemu, które są wynikiem odmiennego traktowania polityki społecznej i roli państwa w dziedzinie kształtowania socjalnego bezpieczeństwa obywateli (por. Systemy emerytalne z elementami zaopatrzenia, Kurier Finansowy nr3 z 2014 r., s ). TABELA 1. KONSTRUKCJA KANADYJSKIEGO SYSTEMU ZABEZPIECZENIA EMERYTALNEGO FILAR I FILAR II FILAR III FILAR IV P U B L I Z N Y P R Y W A T N Y Maria A. Szczur, profesor Akademii Finansów w Warszawie, dr nauk ekonomicznych, członek zarządu ZUS ds. finansowych. Autorka publikacji o ubezpieczeniach społecznych, systemach emerytalnych, prawie wspólnotowym w zakresie koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego. PROGRAM ZAOPATRZENIA EMERYTALNEGO OAS OLD AGE SECURITY PROGRAM PROGRAMY EMERYTALNE KANADY/QUEBECU CCP/QCP CANADA PENSION PLAN/QUEBEC PENSION PLAN ZAKŁADOWE PLANY EMERYTALNE OCCUPATIONAL PENSION PLAN INDYWIDUALNE PLANY EMERYTALNE RRSP (REGISTERED RETIREMENT PENSION PLAN) Źródło: Opracowanie własne W Kanadzie kraju przez długie lata związanym z Wielką Brytanią przy konstrukcji systemu zabezpieczenia społecznego, w tym emerytalnego znajdujemy elementy obu spotykanych w teorii i praktyce podejść: z jednej bowiem strony, mamy do czynienia z względnie niską emeryturą uniwersalną, którą otrzymują w zasadzie wszyscy obywatele, a z drugiej z rozbudowanymi systemami dodatkowymi i uzupełniającymi, w których udział jest dobrowolny. Pomostem między tymi elementami systemu jest Program Emerytalny Kanady/Quebeku, łączący w sobie filozofię opieki państwa nad obywatelem (obowiązkowość systemu) i indywidualnej przezorności (uzależnienie świadczenia od indywidualnych wyborów). Program Zaopatrzenia Emerytalnego Program Zaopatrzenia Emerytalnego (Old Age Security Program OAS), który jest częścią kanadyjskiego systemu zabezpieczenia społecznego funkcjonuje od 1952 r. Przewiduje on następujące świadczenia: (a) emeryturę uniwersalną (powszechną) z zaopatrzenia emerytalnego (Old Age Security Pension Fot. Archiwum własne Kurier Finansowy 4(38)/

3 Fot. OAS), (b) gwarantowany dodatek dochodowy (Guaranteed Income Supplement GIS), (c) rentę rodzinną (Allowance for the Survivor) oraz (d) wdowi zasiłek emerytalny. Cały program ma charakter zaopatrzeniowy i jest finansowany z podatków ogólnych. Emerytura uniwersalna z OAS Najważniejszym świadczeniem z programu zaopatrzenia emerytalnego OAS jest emerytura uniwersalna (OAS). Świadczenie to ma charakter powszechny, a prawo do niego obwarowane jest spełnieniem następujących kryteriów 1 : ukończenie 65. roku życia (bez względu na płeć) 2 oraz, posiadanie obywatelstwa kanadyjskiego lub udokumentowanie legalnego zamieszkiwania w Kanadzie przez okres co najmniej 10 lat poprzedzających złożenie wniosku lub przez co najmniej 20 lat, jeżeli wnioskodawca w momencie składania wniosku przebywa poza Kanadą. 3 Uzyskanie prawa do świadczenia jest zatem zupełnie oderwane od faktu pracy zarobkowej. Nie wymaga się także zaprzestania pracy zarobkowej w związku z pobieraniem świadczenia. Wysokość emerytury z zaopatrzenia społecznego zależy od długości okresu zamieszkiwania w Kanadzie. Za każdy rok zamieszkiwania w Kanadzie (przy czym maksymalnie uwzględnia się okres 40 lat po ukończeniu 18. roku życia) osoba uprawniona otrzymuje 1/40 obowiązującej w danym roku maksymalnej emerytury. W I połowie 2014 r. wynosiła ona 551,54 CAD miesięcznie, co stanowi około TABELA 2. ŚWIADCZENIA Z PROGRAMU ZAOPATRZENIA EMERYTALNEGO OAS, 2014 RODZAJ ŚWIADCZENIA Z OAS MAKSYMALNE MIESIĘCZNE ŚWIADCZENIE, CAD KRYTERIUM DOCHODOWE EMERYTURA 551,54 NIE DOTYCZY GWARANTOWANY DODATEK DOCHODOWY (GIS) OSOBA SAMOTNA 747, WSPÓŁMAŁŻONEK EMERYTA 495, ZASIŁEK 1 047, ZASIŁEK (RENTA) RODZINNA 1 172, Źródło: Opracowanie własne 62 Kurier Finansowy 4(38)/2014

4 15 proc. przeciętnej płacy brutto w tym roku. 4 Rozwiązanie takie oznacza, że wszyscy, których okres zamieszkiwania w Kanadzie wznosi 40 lat lub więcej, otrzymują takie samo świadczenie, niezależnie od zarobków uzyskiwanych w okresie aktywności zawodowej. Mimo że świadczenie emerytalne z zabezpieczenia społecznego ma charakter powszechny, faktycznie nie wszyscy mogą z niego korzystać. Choć każdy, kto spełnia warunek zamieszkiwania i wieku nabywa do niego prawo, to osoby najzamożniejsze zobowiązane są do zwrotu całości lub części świadczenia przy okazji składania rocznego rozliczenia podatkowego (PIT). I tak, osoby osiągające łączne dochody netto przekraczające ustalony dla danego roku podatkowego poziom (w 2014 r CAD rocznie, co stanowiło ponad 150 proc. przeciętnych rocznych zarobków w Kanadzie) są zobowiązane zwrócić 15 proc. nadwyżki ze świadczeń uzyskanych z OAS. Gdy z kolei dochód roczny przekracza kolejny próg (w 2014 r CAD, czyli prawie 2,5-krotność przeciętnych rocznych zarobków) należy zwrócić fiskusowi kwotę równą uzyskanym świadczeniom z OAS. Świadczenie OAS jest indeksowane co kwartał według wskaźnika cen konsumenta, a także podlega opodatkowaniu podatkiem PIT na zasadach ogólnych. Gwarantowany Dodatek Dochodowy Gwarantowany Dodatek Dochodowy (Guarantee Income Supplement GIS) to wprowadzony w 1967 r. dodatek do emerytury. Prawo do tego dodatku mają świadczeniobiorcy emerytury OAS, którzy dodatkowo spełniają kryterium dochodowe. Wysokość dodatku GIS zależy od poziomu uzyskiwanego przez daną osobę dochodu, stanu cywilnego, wieku partnera. Wysokość maksymalnego rocznego dochodu uprawniającego do dodatku GIS oraz przeciętne i maksymalne świadczenia w zależności od cech świadczeniobiorcy zawiera tabela 2. Test dochodowy stosuje się corocznie, opierając się o roczne rozliczenia podatkowe świadczeniobiorcy (z uwzględnieniem dochodów partnera). W teście dochodowym uwzględnia się wszystkie dochody brane pod uwagę przy opodatkowaniu podatkiem PIT, z wyjątkiem emerytury OAS, dodatku GIS oraz rent. Dodatek GIS jest także w pełni indeksowany według CPI, ale w przeciwieństwie do emerytury powszechnej jest nieopodatkowany. Podlega z kolei redukcji wraz ze wzrostem dochodu rodziny ponad poziom emerytury OAS: świadczenie obniżane jest o 50 centów wraz z każdym dolarem dodatkowego dochodu. Renta rodzinna oraz zasiłek W ramach Programu OAS wypłacane są jeszcze dwa świadczenia: zasiłek (allowance) oraz renta rodzinna (allowance for the survivor). Prawo do renty rodzinnej po zmarłym partnerze ma osoba w wieku lata, która jest obywatelem Kanady lub mieszka aktualnie w Kanadzie, bądź mieszkała w Kanadzie przez co najmniej 10 lat w okresie po ukończeniu 18 lat i której dochód jest niższy od ustalonego limitu (por. tabela 2). W przypadku ponownego wstąpienia w związek małżeński następuje utrata prawa do renty rodzinnej. Z chwilą ukończenia 65 lat zamiast renty rodzinnej osoba uprawniona otrzymuje emeryturę powszechną. Wysokość renty rodzinnej zależy od dochodu w roku poprzedzającym. Z kolei zasiłek to forma wsparcia dochodowego osób w wieku przedemerytalnym osiągających niskie dochody. Świadczenie to wprowadzono w 1975 r. i początkowo nazywano je zasiłkiem wdowim. Do świadczenia tego mają prawo osoby, które oprócz kryterium dochodowego spełniają następujące warunki: są w wieku lata, są obywatelami Kanady lub legalnie ją zamieszkują w momencie przyznawania świadczenia, mieszkały w Kanadzie przez min. 10 lat po ukończeniu 18. roku życia, ich małżonek pobiera lub jest uprawniony do poboru emerytury z systemu zabezpieczenia emerytalnego i dodatku GIS. Program OAS: podsumowanie Emerytury z programu OAS wraz z dodatkami to podstawowe źródło dochodu Kanadyjczyków w okresie po zakończeniu aktywności zawodowej. Podstawowe świadczenie ma charakter uniwersalny i ma za zadanie nie tyle zastąpić dochód z okresu aktywności zawodowej, ile przede wszystkim chronić emerytów przed ubóstwem. Stopa ubóstwa wśród seniorów w Kanadzie spadła z poziomu 21,4 proc. w 1980 r. do 5,2 proc. w 2011 r. Od kilku lat trwają w Kanadzie dyskusje nad zmianą elementu systemu, głównie spowodowane obawami o jego finansowanie w dłuższej perspektywie. Szacuje się, że przy zachowaniu realnego poziomu świadczeń koszty finansowania świadczeń z programu OAS wzrosną do roku 2030 dwukrotnie. Z drugiej strony, wraz ze wzrostem znaczenia pozostałych elementów systemu emerytalnego (Planu Emerytalnego Kanady/Quebecku oraz programów dodatkowych i uzupełniających) oczekuje się, iż wzrośnie stopa oszczędności pry- Kurier Finansowy 4(38)/

5 watnych, co przełoży się na wzrost dochodów osób przechodzących na emeryturę. W efekcie obniży się więc liczba osób uprawnionych do pobierania dodatku GIS. Obecnie pełne lub częściowe świadczenie GIS pobiera około 36 proc. osób w wieku 65 lat i więcej. Obecnie świadczenia z systemu OAS pobiera ponad 5,2 mln osób i stanowią one (emerytura uniwersalna oraz dodatek GIS) około 33 proc. przeciętnej płacy. Natomiast relacja ta utrzymuje się na względnie stałym poziomie w okresie ostatnich 25 lat, w połowie lat 60. XX w., kiedy wprowadzono dodatek GIS relacja ta wzrosła o około 7 pkt. proc. Wydatki na świadczenia emerytalne z OAS zależą od trzech czynników: liczby ludności w wieku emerytalnym, zmian poziomu świadczeń oraz odsetka osób uprawnionych do gwarantowanego dodatku dochodowego (GIS). Wydatki te w latach kształtowały się na poziomie ponad 40 mld CAD, co stanowi około 2,5 proc. kanadyjskiego PKB. Według prognoz Biura Nadzoru Instytucji Finansowych Kanady 5 do roku 2030 udział wydatków na te świadczenia w PKB wzrośnie do 3,17 proc. w przypadku indeksacji cenowej i aż 4,39 proc. w przypadku zastosowania waloryzacji płacowej. Ten ostatni scenariusz oznacza prawie dwukotny wzrost wydatków (w relacji do PKB) w ciągu 30 lat. Program emerytalny Kanady/Quebecu Pierwsze prace nad publicznym składkowym planem emerytalnym w Kanadzie prowadzono na szczeblu federalnym w latach W szczegółach projekt dopracowano w latach Następnie nastąpił etap uzgodnień propozycji z władzami prowincji. Wobec sprzeciwu prowincji Quebec niezbędna okazała się zmiana konstytucji. Ustalono, że odpowiednie przepisy uchwalone w 1965 r. wejdą w życie od stycznia 1966 r. Pierwotnie program CPP został zaprojektowany jak system pay-as-you-go, w którym składki zostały ustalone na takim poziomie, aby możliwe było finansowanie na bieżąco wypłacanych świadczeń emerytalnych oraz utrzymanie Funduszu Rezerwowego CPP na poziomie dwuletnich wydatków programu na świadczenia. Ze środków nadwyżki udzielano prowincjom pożyczek, inwestowano w walory non-marketable emitowane zarówno przez władze federalne, jak i prowincji. Początkowo, składkę ustalono na poziomie 1,8 proc. wynagrodzenia brutto, przy czym wprowadzony został górny limit wynagrodzenia podlegającego oskładkowaniu. W kolejnych latach, wraz ze zmianą sytuacji demograficznej i gospodarczej, aby zapewnić pokrycie bieżących wydatków na świadczenia oraz generować nadwyżkę gromadzoną w Funduszu Rezerwowym składka rosła. Na początku lat dziewięćdziesiątych okazało się jednak, iż dalsze utrzymywanie takiej polityki i dalsze finansowanie programu CPP przez mechanizm pay-as-you-go prowadzić będzie do znaczącego wzrostu normy oskładkowania (do 10,1 proc. do 2016 r. i 14,2 proc. do 2030 r.). Na skutek działania różnych czynników zagrażających równowadze finansowej programu (zmiany demograficzne, wydłużenie długości życia, zmiana wysokości świadczeń, wzrost liczby rent inwalidzkich). Ponadto wskazywano, że już w 2015 r. może pojawić się niebezpieczeństwo wyczerpania środków Funduszu Rezerwowego CPP. W rezultacie intensyfikowano prace nad reformą, a po okresie długich i szeroko zakrojonych konsultacji społecznych, rząd Podstawowe świadczenie ma charakter uniwersalny i ma za zadanie nie tyle zastąpić dochód z okresu aktywności zawodowej, ile przede wszystkim chronić emerytów przed ubóstwem. Stopa ubóstwa wśród seniorów w Kanadzie spadła z poziomu 21,4 proc. w 1980 r. do 5,2 proc. w 2011 r. federalny zaproponował zmiany mające zagwarantować długookresową stabilność finansową programu. Zaproponowano wprowadzenie następujących zmian: stopniowe podnoszenie składki od 6 proc. (w 1997 r.) wynagrodzenia do 9,9 proc. w 2003 r., wprowadzenie hybrydowego (mieszanego) mechanizmu finansowania programu, a więc uruchomienie dodatkowego potencjalnego źródła dochodów programu CPP w postaci przychodów z inwestowania nadwyżki; czysty mechanizm pay-as-you-go uzupełniono mechanizmem kapitałowym; zakładano, że w 2014 r. dochody z tego źródła pokryją 20 proc. zobowiązań programu CPP; w kolejnych latach udział elementu kapitałowego miał rosnąć, aż do osiągnięcia w 2075 r. 30 proc. (Fundusz Rezerwowy CPP 64 Kurier Finansowy 4(38)/2014

6 Fot. będzie równał się 30 proc. zobowiązań emerytalnych systemu dochody z inwestycji mają w szczególności służyć finansowaniu świadczeń wypłacanych w okresie, kiedy prawa do świadczeń nabędą roczniki baby boomu; wprowadzenie zasady, że wszelkie konsekwencje finansowe zmian legislacyjnych w programie CPP (np. związane z wprowadzaniem nowych świadczeń bądź podwyższaniem poziomu już istniejących) będą finansowane wyłącznie z dochodów kapitałowych; utworzenie Rady Inwestycyjnej CPP (CPP Investment Board CPPIB), której zadaniem jest zarządzanie Funduszem Rezerwowym CPP; wprowadzenie zasady, że co trzy lata będzie dokonywany przegląd i ocena sytuacji programu CPP i CPPIB; wprowadzenie zasady nieprzerwanego szukania sposobów ograniczenia kosztów administrowania i kosztów operacyjnych programu CPP. Program Emerytalny Kanady (CPP Canada Pension Plan) oraz Program Emerytalny Quebec (QCC Quebec Pension Plan) wprowadzone w życie w 1966 r. mają charakter publiczny i obowiązkowy. Zakresem swym program CPP (oraz QPP) obejmuje wszystkich pracujących w wieku powyżej 18 lat w ciągu ich aktywności zawodowej. Są to programy ubezpieczeniowe, a nie zaopatrzeniowe, a zatem zarówno nabycie prawa do emerytury, jak i jej wysokość zależą od faktu wnoszenia składek i poziomu zarobków uzyskiwanych w okresie aktywności zawodowej. Świadczenia w przeważającej części finansowane są na zasadzie pay-as-you-go (a zatem świadczenia osób emerytowanych finansowane są z bieżących składek opłacanych przez pracujących). W ostatnim okresie coraz większą rolę odgrywa element kapitałowy systemu. W 2013 r. świadczenia z programu CPP otrzymało 5,2 mln Kanadyjczyków (co stanowi około 95 proc. populacji osób w wieku 65 lat i więcej 6 ), a wartość tych świadczeń osiąga 37,3 mld CAD. Liczba wypłaconych świadczeń emerytalnych przekroczyła 4,4 mln (prawie 28,2 mld CAD), liczba rent rodzinnych przekroczyła milion (1,1 mln dla pozostających przy życiu małżonków i 70 tys. dla dzieci), a ich wartość osiągnęła prawie 4,5 mld CAD. Liczba świadczeń z tytułu niepełnosprawności (dla osób niezdolnych z tego tytułu do pracy i ich dzieci) przekroczyła 300 tys., a wartość świadczeń 4,3 mld CAD. Programy CPP oraz QPP zarządzane są przez rząd federalny (i jego regionalne agendy) oraz władze poszczególnych prowincji. Bezpośrednio programami CPP administruje Urząd ds. Zasobów Ludzkich i Rozwoju Społecznego 7. Wszelkie zmiany w zasadach funkcjonowania CPP wymagają akceptacji 2/3 kanadyjskich prowincji, reprezentujących co najmniej 2/3 ludności kraju. Ponadto, odpowiednio z zapisami konstytucji, każda z prowincji odpowiada za ubezpieczenie emerytalne ludności zamieszkującej na jej terytorium. A zatem poszczególne prowincje mają pełną swobodę tworzenia własnych planów emerytalnych. Intencją twórców programu CPP było stworzenie stabilnego finansowo systemu finansowania świadczeń emerytalnych. Kurier Finansowy 4(38)/

7 Składkę ustalono na poziomie nie tylko zapewniającym wypłatę bieżących świadczeń, ale także dającym możliwość akumulowania funduszy rezerwowych niezbędnych do stabilizacji systemu w czasie. Mimo niekorzystnych zmian demograficznych, nadal zbierane składki w pełni wystarczają na pokrycie bieżących wypłat: w 2013 r. zebrano 41,4 mld CAD składek, zaś wypłata świadczeń pochłonęła 35,6 mld CAD. Przewiduje się, iż taka sytuacja utrzyma się do roku Generowana corocznie nadwyżka zasila aktywa funduszu, która przyniesie dodatkowe dochody (lub straty) inwestycyjne. Na koniec 2013 r. wartość aktywów netto zgromadzonych w funduszu CPP wynosiła 216,6 mld CAD. Program CPP jest systemem o mieszanym mechanizmie finansowania, połączeniem systemu kapitałowego i pay-as-you-go. Jest to jednak połączenie w zupełnie innym znaczeniu niż to, z którym mamy do czynienia w Polsce w postaci I i II filaru polskiego systemu emerytalnego, gdzie wysokość emerytury z II filaru uzależniona jest od wyników inwestycyjnych uzyskanych przez OFE. W systemie kanadyjskim wysokość świadczenia ustalana jest niezależnie od wyników inwestowania funduszu CPP. Finansowanie W przeciwieństwie do świadczeń z podsystemu OAS, oba programy CPP i QPP są finansowane ze składek. Składka, wynosząca obecnie 9,9 proc. (od 2003 r. pozostaje na tym samym poziomie) wynagrodzenia brutto (payroll), finansowana jest w równych częściach (po 4,95 proc.) przez pracownika i jego pracodawcę, a w przypadku pracujących na własny rachunek przez samego ubezpieczonego. Podstawa wymiaru składki jest ograniczona z dołu (YBE Year s Basic Exemption) i z góry (YMPE Year s Maximum Pensionable Earnings). Zarobki przekraczające wyznaczony dla danego roku poziom nie podlegają oskładkowaniu. W 2013 r. maksymalna roczna podstawa wymiaru (YMPE) składek wynosiła CAD (ok. 110 proc. przeciętnego rocznego wynagrodzenia). Poziom YMPE podlega corocznej indeksacji odpowiednio do wzrostu przeciętnego wynagrodzenia. Natomiast, osoby, które nie osiągnęły w danym roku podatkowym dochodów na poziomie minimum (YME) ustalonym dla danego roku fiskalnego (od 1997 r CAD rocznie) są zwolnione z opłaty składek. Z opłaty składek zwolnione są także osoby pracujące, które ukończyły 70 lat bądź otrzymują świadczenie emerytalne, bądź rentowe. Poborem składek na program CPP zajmuje się Kanadyjska Agencja ds. Dochodów 8. Do jej zadań należy także ustalanie i weryfikacja zarówno zarobków ubezpieczonego podlegających oskładkowaniu, jak i naliczonych składek. Federalny minister finansów wspólnie z ministrami finansów poszczególnych prowincji dokonują co trzy lata oceny funkcjonowania programu CPP w celu sformułowania wniosków i zaleceń odnośnie poziomu składek i świadczeń. W pracach tych uwzględnia się też zalecenia przedstawione przez głównego aktuariusza w raporcie publikowanym co trzy lata 9. Wszystkie zmiany legislacyjne dotyczące poziomu świadczeń gwarantowanych przez program CPP, normy oskładkowania i polityki Obecny, wprowadzony po 1997 r., mechanizm finansowania świadczeń z programu CPP, a także inne zmiany reguł funkcjonowania tego programu, powodują spadek udziału zobowiązań emerytalnych niemających pokrycia w kapitale, co w efekcie pozwala ustabilizować poziom normy oskładkowania i bardziej sprawiedliwie obciążać kosztami emerytalnymi poszczególne generacje. inwestycyjnej programu CPP można wprowadzać wyłącznie w drodze ustawowej i wymagają one akceptacji co najmniej 2/3 prowincji, reprezentujących 2/3 ludności Kanady. Obecny, wprowadzony po 1997 r., mechanizm finansowania świadczeń z programu CPP, a także inne zmiany reguł funkcjonowania tego programu, powodują spadek udziału zobowiązań emerytalnych niemających pokrycia w kapitale, co w efekcie pozwala ustabilizować poziom normy oskładkowania i bardziej sprawiedliwie obciążać kosztami emerytalnymi poszczególne generacje. Oczywiście w okresie przejściowym obciążenia składkami będą dalej rozkładać się nierównomiernie (z bieżących składek finansowane są świadczenia bieżących emerytów oraz budowany jest kapitał na przyszłą własną emeryturę). W ramach ostatnich reform rząd federalny wyodrębnił dla programu CPP osobny rachunek (CPP Account), na którym rejestrowane są operacje finansowe programu CPP: składki, odsetki, wypłacone emerytury i inne świadczenia, a także 66 Kurier Finansowy 4(38)/2014

8 wydatki administracyjne programu. Na rachunku tym rejestruje się także transfery do i z Funduszu Inwestycyjnego CPP i Rady Inwestycyjnej CPP. Aktywa programu CPP nie stanowią części składowej dochodów i wydatków rządu federalnego. Na mocy porozumienia zawartego między rządem federalnym i Radą Inwestycyjną (CPPBI) nadwyżki, nawet krótkookresowe, powstałe w programie CPP są transferowane do CPPBI. Od września 2004 r. każdego tygodnia program CPP transferował do CPPBI od 100 mln do 1,2 mld CAD, a otrzymywał na koniec miesiąca 1,5 2 mld na finansowanie wypłaty świadczeń. W 1997 r. ustawą parlamentu została powołana do życia Rada Inwestycyjna CPP (Canada Pension Plan Investment Board CPPIB). Jest to niezależna od rządu federalnego wyspecjalizowana instytucja zajmująca się zarządzaniem aktywami. Co prawda rada dyrektorów CPPIB jest odpowiedzialna przed federalnym rządem, ale jednocześnie od niego niezależna. Monitoruje ona i inwestuje środki, które pozostają po zrealizowaniu przez program CPP wypłaty bieżących świadczeń. CPPIB gromadzi przekazane aktywa w funduszu rezerwowym. CPPIB przygotowuje kwartalne raporty, zatrudnia wysokokwalifikowanych menedżerów, którzy nadzorują operacje realizowane na rzecz funduszu rezerwowego, planuje zmiany kierunków inwestowania. W najlepszym interesie ubezpieczonych i świadczeniobiorców CPPIB inwestuje aktywa tak, aby osiągnąć jak najwyższą stopę zwrotu. Przy czym w podejmowanych decyzjach inwestycyjnych musi brać pod uwagę sytuację finansową programu CPP i jego zdolność do realizacji zobowiązań finansowych. Według stanu na 31 marca 2014 r. aktywa netto CPP wynosiły 223,2 mld CAD. Z tego bez mała 220 mld było zarządzane przez CPPBI. W ostatnich latach widoczna jest wyraźna zmiana filozofii inwestowania CPPIB. Obecna polityka inwestycyjna CPPBI koncentruje się na maksymalnej dywersyfikacji portfela zarówno w zakresie klasy aktywów, ich umiejscowienia geograficznego, jak i połączenia aktywnej i pasywnej polityki. W ostatnich latach obserwuje WYKRES 1. ŚWIADCZENIA I WYDATKI CPP W POSZCZEGÓLNYCH LATACH FISKALNYCH Świadczeniobiorcy (mln) 5,5 5,0 4,5 4,5 3,5 3,0 Świadczeniobiorcy Wydatki Wydatki (mld) Źródło: Annual Report of the Canada Pension Plan się tendencje do wzrostu udziału w portfelu papierów zagranicznych (w 2013 r. ponad 60 proc.). CPPIB zamierza w najbliższym czasie zwiększyć zainteresowanie papierami emitowanymi na wschodzących rynkach. W ciągu 10 lat istnienia CPPBI uzyskano średnioroczną stopę zwrotu w wysokości 7,1 proc. bądź 95,1 mld skumulowanego dochodu z inwestycji. Świadczenia W ramach programu CPP gwarantowane są następujące świadczenia: emerytura, renta inwalidzka, renta rodzinna oraz zasiłek pogrzebowy. Ponadto ze środków tego programu finansowane są świadczenia rehabilitacyjne, których celem jest przywrócenie zdolności do pracy. Z roku na rok rośnie liczba świadczeniobiorców, a więc i wydatki programu CPP na gwarantowane ubezpieczonym świadczenia (por. wykres 1). Przeważają wydatki na emerytury ponad 75 proc. wydatków ogółem. Od 1973 r. wszystkie świadczenia finansowane z programu CPP są w pełni waloryzowane odpowiednio do wzrostu kosztów utrzymania (CPI) i w pełni opodatkowane, zarówno podatkami federalnymi, jak i lokalnymi Kurier Finansowy 4(38)/

9 Fot. Ubezpieczenia społeczne Emerytura Warunkiem nabycia prawa do emerytury jest osiągnięcie ustawowego wieku emerytalnego oraz opłacanie składek przez co najmniej jeden rok kalendarzowy w trakcie całego okresu składkowego. Okres składkowy definiuje się jako okres od ukończenia 18 lat do ukończenia 70 lat bądź rozpoczęcia pobierania emerytury, w zależności, który moment jest wcześniejszy. Począwszy od 1984 r. w przypadku programu QPP, a 1987 r. programu CPP już po osiągnięciu 60 lat można wystąpić z wnioskiem o przyznanie wcześniejszej emerytury. Standardowy wiek emerytalny wynosi obecnie 65 lat10, a wcześniej przyznana emerytura jest obniżana o 0,5 proc. za każdy brakujący miesiąc do ukończenia przez ubezpieczonego roku życia. Z drugiej jednak strony, poziom wypłacanego świadczenia rośnie za każdy miesiąc odroczenia momentu przejścia na emeryturę ponad granicę 65 lat12. Z chwilą ukończenia 65 lat program CPP gwarantuje wypłatę emerytury o stałej wysokości. Przy ustaleniu poziomu świadczenia emerytalnego dla danej osoby uwzględnia się jej zarobki z całego okresu zatrudnienia (ubezpieczenia). Podstawą tej kalkulacji są zarobki uzyskane w okresach składkowych z pominięciem miesięcy (a) pobierania renty inwalidzkiej, (b) spędzonych na wychowywaniu dzieci w wieku do 7 lat, kiedy osiągane wynagrodzenie wynosiło zero lub było niższe od przeciętnego rocznego wynagrodzenia, (c) po ukończeniu 65 lat, a przed rozpoczęciem wypłaty emerytury, (d) 15 proc. pozostałych miesięcy o niskich lub zerowych dochodach spowodowanych bezrobociem, chorobą itp Kurier Finansowy 4(38)/2014 Następnie oblicza się relację zarobków uzyskiwanych każdego miesiąca danego okresu składkowego do 1/12 YMPE dla tego samego okresu, przy czym w kalkulacji uwzględnia się wskaźniki nie większe od jedności. Zarobki, które jednego miesiąca danego okresu składkowego przewyższają poziom 1/12 YMPE tego samego okresu składkowego, można dodać do innego miesiąca tego samego roku kalendarzowego, w którym zarobki były niższe od 1/12 YMPE, co skutkuje wzrostem podstawy wymiaru świadczenia. Zarobki uzyskane w ciągu całego okresu pracy dyskontuje się w celu wyznaczenia ich wartości bieżącej. A więc, najpierw oblicza się średnią z relacji indywidualnych zarobków do YMPE w poszczególnych latach okresu składkowego14. Następnie tę średnią z relacji mnoży się przez 25 proc., aby otrzymać wysokość rocznego świadczenia. A więc, emerytura osoby, która uzyskiwała wynagrodzenie na poziomie przeciętnym w ciągu całego życia zastępuje 25 proc. jej zarobków. W 2014 r. maksymalny możliwy poziom nowo przyznanej emerytury wynosił 1038,33 CAD, natomiast przeciętnego świadczenia emerytalnego 611,85 CAD. Renty rodzinne Kalkulacja renty rodzinnej opiera się w całości bądź częściowo na zarobkach ubezpieczonego. Współmałżonek/ współmałżonka ma prawo do renty rodzinnej w przypadku, gdy zmarły partner opłacał składki przez 10 lat bądź 1/3 liczby lat opłaconych przez niego składek, zależnie od tego, która z tych wielkości jest mniejsza. Osobom, które nie ukończyły 65 lat wypłaca się rentę rodzinną w zryczałtowanej wysokości

10 powiększonej o 37,5 proc. świadczenia emerytalnego należnego zmarłemu z programu CPP. Nie nabywa prawa do renty rodzinnej po zmarłym partnerze osoba w wieku poniżej 35 lat, chyba że wychowuje dzieci, a w przypadku osób w wieku lat świadczenie jest obniżane o 1/120 za każdy miesiąc, jakiego brakuje uprawnionemu do ukończenia 45 lat. Partnerzy osób zmarłych, którzy ukończyli 65 lat otrzymują świadczenie równe większej z dwóch następujących wielkości: (a) 37,5 proc. emerytury zmarłego partnera powiększonej o 100 proc. własnego świadczenia emerytalnego, (b) 60 proc. emerytury zmarłego partnera powiększonej o 60 proc. własnego świadczenia emerytalnego. Dzieci zmarłego uczestnika programu CPP są uprawnione do zryczałtowanego świadczenia do ukończenia 18 lat lub 25 lat, jeśli studiują. Dla osoby uprawnionej do renty rodzinnej, która ukończyła 65 lat świadczenie to w 2014 r. maksymalnie może wynosić 623,00 CAD miesięcznie, a przeciętna renta rodzinna wypłacona w tym okresie wynosiła 310,33 CAD miesięcznie. Natomiast renta rodzinna na uprawnione dziecko zmarłego ubezpieczonego wypłacana jest w wysokości zryczałtowanej i w 2014 r. wynosi 230,72 CAD miesięcznie. Renty inwalidzkie W 1997 r. zostały zaostrzone przepisy dotyczące przyznawania rent inwalidzkich. Osoba ubiegająca się o to świadczenie musi legitymować się okresem zatrudnienia i opłaty składek na program CPP przez co najmniej 4 lata w ciągu ostatnich 6 lat 15 przed powstaniem niezdolności do pracy. Podstawowa renta inwalidzka w formie zryczałtowanej wypłacana jest wszystkim niepełnosprawnym pracownikom, natomiast część świadczenia uzależniona od wynagrodzeń to 75 proc. świadczenia emerytalnego, obliczona na podstawie okresu składkowego kończącego się w dniu powstania niezdolności do pracy. W 2014 r. renta inwalidzka wypłacana maksymalnie może wynosić 1236,35 CAD, a przeciętna 902,33 CAD. Podsumowanie Konstrukcja systemów emerytalnych Kanady i Polski różni się zasadniczo, co wynika ze zróżnicowanych uwarunkowań historycznych i ekonomicznych, w jakich były one kształtowane. Oba systemy to konstrukcja wielofilarowa, przy czym poszczególne filary części publicznej różnią się zarówno charakterem, funkcjami, jak i mechanizmem finansowania. 1) System kanadyjski zawiera filar zaopatrzeniowy, a więc finansowaną z podatków ogólnych emeryturę powszechną (uniwersalną) o charakterze obywatelskim. Zwykle świadczenia z tego typu systemów są stosunkowo niskie, a głównym ich celem jest ochrona przed ubóstwem. Ponadto zazwyczaj świadczenia są mało zróżnicowane albo wręcz wypłacane w zryczałtowanej (jednakowej) wysokości. W związku z tym konieczne jest ich uzupełnienie dodatkowymi filarami. Nie inaczej jest i w Kanadzie: podstawowe świadczenie z programu OAS wynosi maksymalnie 551,54 CAD (marzec 2014 r.), co stanowi nieznacznie ponad 15 proc. przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia. Jeśli uzupełni ją dodatek GIS w maksymalnej wysokości (dla osoby samotnej) to świadczenie emerytalne z pierwszego filaru wzrośnie do 1299,40 CAD to jest prawie 30 proc. przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia. Podstawowa renta inwalidzka w formie zryczałtowanej wypłacana jest wszystkim niepełnosprawnym pracownikom, natomiast część świadczenia uzależniona od wynagrodzeń to 75 proc. świadczenia emerytalnego, obliczona na podstawie okresu składkowego kończącego się w dniu powstania niezdolności do pracy. W 2014 r. renta inwalidzka wypłacana maksymalnie może wynosić 1236,35 CAD, a przeciętna 902,33 CAD. Jako element systemu zabezpieczenia społecznego, świadczenia tego typu pełnią też funkcję redystrybucyjną. W części tzw. starego polskiego systemu emerytalnego funkcję taką pełniła tzw. część socjalna formuły kalkulacji świadczenia (24 proc. obowiązującej w danym okresie kwoty bazowej, tj. przeciętnego wynagrodzenia obowiązującego od ostatniej waloryzacji świadczeń). Ta socjalna część była uzupełniana o część emerytury zależną od zarobków. Tzw. nowy polski system emerytalny części socjalnej nie zawiera. 2) Kształtując mechanizm finansowania systemu emerytalnego zarówno w Kanadzie, jak i Polsce zdecydowano się na rozwiązanie mieszane: repartycję połączoną z częściową Kurier Finansowy 4(38)/

11 kapitalizacją. W polskim przypadku zróżnicowano mechanizmy I i II filaru. Wprawdzie, polski I filar finansowany jest repartycyjnie (FUS), ale w jego ramach mamy Fundusz Rezerwy Demograficznej jako szczątkowy element kapitałowy. Natomiast II filar to luźno powiązany z I filarem składnik systemu emerytalnego. W przypadku kanadyjskiego II filaru w postaci programu CPP i programu QPP mamy do czynienia co prawda też z mieszanym finansowaniem, z początkowo niewielkim elementem kapitałowym w postaci funduszu rezerwowego, ale w rezultacie podjętych w 1996 r. zmian następuje systematyczne poszerzanie części finansowanej kapitałowo. Tymczasem w Polsce wobec trudnej sytuacji finansów publicznych, a przede wszystkim budżetu państwa, podjęto decyzje, które skutkują istotnym zmniejszeniem aktywów FRD, a więc ograniczające znaczenie szczątkowego elementu kapitałowego. Także obniżenie składki emerytalnej przekazywanej do OFE będzie skutkować spadkiem znaczenia filaru kapitałowego polskiego systemu, a więc udziału kapitałowej części emerytury. Jest to tendencja odwrotna od tej realizowanej w Kanadzie, gdzie znaczenie kapitałowego pierwiastka w publicznej części systemu z roku na rok rośnie. 3) Zwrócić należy uwagę też na fakt, że prace nad reformą w Kanadzie podjęto stosunkowo wcześnie, kiedy jeszcze istniała pewna swoboda manewru (w r., podczas gdy potencjalne zagrożenie miało pojawić w 2019 r.) i przygotowania się do stawienia czoła zagrożeniom. 4) Ostatnio coraz częściej można spotkać propozycje podjęcia prac nad kolejną reformą systemu emerytalnego w Polsce, stawiając za wzór kanadyjski system zabezpieczenia emerytalnego. Czy możliwe jest zaadaptowanie rozwiązań kanadyjski w Polsce? Niewątpliwie rozwiązania zastosowane w publicznych elementach kanadyjskiego systemu emerytalnego należy uznać za atrakcyjny sposób ograniczenia publicznych wydatków emerytalnych i zapewnienie finansowej stabilności systemu. Odbywa się to jednak kosztem przeniesienia ciężaru zadbania o dochody na okres emerytalny na obywateli. 16 Ponadto przebudowa polskiego systemu zabezpieczenia dochodów na starość na wzór systemu kanadyjskiego wydaje się nieakceptowalna społecznie ze względu na stosunkowo niski poziom w porównaniu z Polską gwarancji zabezpieczenia z systemu publicznego. W Kanadzie emerytury z programów publicznych OAS i CPP/QPP podnoszone są emeryturami z systemów dodatkowych i uzupełniających. Jednak zainteresowanie tymi ostatnimi w Polsce PPE, IKE czy IKZE jest niewielkie, choć stosowne regulacje prawne istnieją od 1999 r. Przypisy 1 Przywołane kryteria dotyczą świadczenia w pełnej wysokości. Istnieje także możliwość uzyskania świadczenia w obniżonej wysokości, które otrzymują osoby niespełniające w pełni warunku dotyczącego okresu zamieszkiwania na terytorium Kanady. 2 Od 2023 r. planowane jest stopniowe podnoszenie ustawowego wieku emerytalnego do 67 lat, poziom ten zostanie osiągnięty w 2029 roku. 3 Uprawnienie do świadczenia uzyskać można także w przypadku podlegania pod system zabezpieczenia społecznego w kraju, z którym Kanada zawarła odpowiednią umowę. 4 Na podstawie danych o przeciętnych tygodniowych zarobkach, STATCAN. 5 Office of the Superintendent of Financial Institutions 6 Podano jako kategorię porównawczą. Wśród beneficjentów znajdują się nie tylko osoby w wieku emerytalnym. 7 Human Resources and Social Development Canada. 8 Canada Revenue Agency CRA 9 Przepisy stanowią, że główny aktuariusz ma obowiązek przygotowania raportu aktuarialnego w dowolnym momencie, w przypadku gdy parlament przygotowuje ustawę, która może wpływać na sytuacje finansową CPP i oceny zawarte w ostatnim raporcie. 10 Patrz przypis 2 11 Od 2012 r. współczynniki dostosowania (obniżki) świadczenia rosną. W 2014 r. 0,56 za każdy miesiąc wcześniejszego poboru świadczenia, co powoduje, że przejście na emeryturę w wieku 60 lat skutkuje odbitką świadczenia o 33,6 proc. Odpowiednio w 2016 r., gdy wskaźnik ten wynosi 0,6, świadczenie będzie niższe aż o 36 proc. 12 W latach wskaźnik korekty rośnie od 0,57 w 2011 r., poprzez 0,6 w 2012 r. do 0,7 w 2013 r. 13 Przy czym 3 ostatnich tytułów do wyłączeń nie można stosować do obniżania długości okresu składkowego poniżej 120 miesięcy po uwzględnieniu okresu pobierania renty inwalidzkiej. 14 Do 1998 r. emerytury były waloryzowane według przeciętnej zmiany YMPE w ciągu 3 lat poprzedzających rok otrzymywania świadczenia. Dla świadczeń wymagalnych od 1998 r. ten okres wydłużono do 4 lat, a dla świadczeń z 1999 r. do 5 lat. Zmiany te skutkowały obniżeniem poziomu świadczeń. 15 Zamiast 2 z ostatnich 3 bądź 5 z ostatnich 10 lat, jak przewidywała wcześniej obowiązująca ustawa. 16 Udział w PKB wydatków publicznych na finansowanie emerytur liczony według metodologii OECD wynosił w 2012 r. odpowiednio: Kanada 4,5 proc., Polska 11,8 proc., przy średniej w OECD 7,8 proc. 70 Kurier Finansowy 4(38)/2014

12 cena 5,00 zł (w tym 8% VAT) NR 1(35) styczeń marzec 2014 majątek rodzina praca bezpieczeństwo ISSN X > z optymizmem i nadzieją w 2014 r. Miniony rok w opiniach środowiska bankowego oceniono jako wymagający, a jednocześnie umiarkowanie korzystany dla branży bankowej. większość obecnie istniejących systemów charakteryzuje się wielofilarowością budowy. Finanse publiczne strategia i taktyka Pojęcia strategii i taktyki wywodzą się ze sztuki wojennej. Taktyka to umiejętność doraźnego reagowania na polu walki: gdzie przerzucić własne siły w odpowiedzi na ruch wroga? doradca bankowy jako pierwsze ogniwo... Jednym z czynników decydujących o ocenie banku z perspektywy klienta jest jakość obsługi. prenumerata 2015 INDEKS ISSN X KurierFinansowy wokół zmian PolsKiego systemu emerytalnego EmErytury ustawowe w NiEmczEch Kwartalnik Kurier Finansowy Poświęcony finansom osobistym, informuje o aktualnej sytuacji na rynkach finansowych. Ma działy poświęcone giełdzie, obligacjom, towarzystwom funduszy inwestycyjnych, otwartym funduszom emerytalnym, nieruchomościom itp. Podpowiada, w co warto inwestować, jakie kredyty i w jakich bankach zaciągać, jaki rodzaj ubezpieczenia wybrać. prenumeratę (wersja papierowa) 20 zł prenumeratę 12 zł (wersja elektroniczna) oferta specjalna prenumeratę (wersja papierowa i elektroniczna) 25 zł Finansowanie Nieruchomości Jest to jedyne w Polsce specjalistyczne czasopismo (kwartalnik) poświęcone finansowaniu nieruchomości i rozwojowi tego rynku. Adresowane jest do osób zawodowo związanych z tym rynkiem do pracowników banków, firm ubezpieczeniowych, funduszy inwestycyjnych oraz emerytalnych, a także firm deweloperskich. prenumeratę (wersja papierowa) 190 zł prenumeratę (wersja elektroniczna) prenumeratę 49 zł 200 zł (wersja papierowa i elektroniczna) Ważne informacje dodatkowe: przy zamówieniu prenumeraty papierowej otrzymują Państwo: wersję papierową pisma wersję elektroniczną pisma dostęp do całego archiwum pisma oferta specjalna: BANK + NBS + FN prenumeratę (wersja papierowa) prenumeratę (wersja elektroniczna) prenumeratę (wersja papierowa i elektroniczna) 399 zł 90 zł 420 zł Zamawiam prenumeratę roczną na 2015 r. Tytuł prenumeratę (wersja papierowa) Liczba zamówionych prenumerat prenumeratę (wersja elektroniczna) Liczba zamówionych prenumerat prenumeratę (wersja papierowa i elektroniczna) Liczba zamówionych prenumerat Miesięcznik Nowoczesny Bank Spółdzielczy 185,00 zł 49,00 zł 220,00 zł Miesięcznik Finansowy BANK 273,00 zł 49,00 zł 320,00 zł Kwartalnik Finansowanie Nieruchomości 190,00 zł 49,00 zł 200,00 zł Rocznik Europejski Doradca Samorządowy 45,00 zł 40,00 zł 60,00 zł Kwartalnik Kurier Finansowy 20,00 zł 12,00 zł 25,00 zł OFERTA SPECJALNA! (NBS, BANK, FN) 399,00 zł 90,00 zł 420,00 zł Suma zamówienia: zł Rabat za zamówione prenumeraty: 2 10%, 3 20%, 4 30%, 5 i więcej 40% Suma zamówienia po rabacie: zł Zobowiązuję się do uregulowania należności w ciągu 7 dni od daty otrzymania faktury proforma. DANE PRENUMERATORA Nazwa firmy (nazwisko i imię) adres tel. NIP Upoważniam Centrum Prawa Bankowego i Informacji Sp. z o.o. do wystawienia faktury VAT bez mojego podpisu; wyrażam zgodę na zamieszczenie danych w bazie adresowej w celach marketingowych. Aby mieć dostęp do archiwum, prosimy założyć konto na stronie Oświadczam, że powyższy dostęp elektroniczny będzie wykorzystywany wyłącznie przez Panią/Pana: Podpis prenumeratora (pieczątka firmy) Aby złożyć zamówienie, wystarczy wypełnić poniższy druk i przesłać go faksem na numer: lub pocztą na adres: Centrum Prawa Bankowego i Informacji Sp. z o.o., ul. Solec 101 lok. 5, Warszawa (z dopiskiem wydawnictwo )

13