Polityka antymonopolowa i regulacje rynku

Transkrypt

1 Polityka antymonopolowa i regulacje rynku

2 Polityka antymonopolowa w USA Trzy główne dokumenty polityki antymonopolowej w USA: Ustawa Shermana (1890), Ustawa Claytona (1914) Ustawa Federalnej Komisji ds. Handlu (1914). 2

3 Polityka antymonopolowa w USA Ustawa Shermana zakazuje zmowy i ograniczania swobody handlu, a także wszelkiego rodzaju monopolizacji i prób doprowadzenia do niej. The Sherman Anti-Trust Act was created to keep the marketplace competitive, and to keep prices down by stopping companies from forming monopolies. 3

4 Polityka antymonopolowa w USA Ustawa Claytona wymienia rodzaje zakazanego zachowania sprzecznego z zasadą swobody konkurencji: (1) różnicowanie cen, (2) zawieranie umów o wyłączności, (3) nabywanie akcji firm konkurencyjnych i pełnienie funkcji w radach nadzorczych konkurentów. 4

5 Polityka antymonopolowa w USA Ustawa Federalnej Komisji ds. Handlu (1914) zakazuje nieuczciwych metod konkurencji. Ustawa powołała do życia agencję rządową, Federalną Komisję ds. Handlu, której zadaniem jest szczegółowa interpretacja tego aktu prawnego i wymuszanie jego przestrzegania. Państwo może wytoczyć proces w celu wymuszenia przestrzegania różnych przepisów prawa antymonopolowego. 5

6 Polityka antymonopolowa w USA Podział monopoli. Na podstawie Ustawy Shermana państwo może zażądać podziału przedsiębiorstwa, mającego w gałęzi pozycję monopolistyczną lub zbliżoną do monopolistycznej podział Standard Oil of New Jersey na 30 niezależnych spółek (przedsiębiorstwo kontrolowało ponad 90% rynku przetwórstwa i handlu produktami naftowymi) AT&T zgodziło się na podział na 23 niezależne przedsiębiorstwa telekomunikacyjne o zasięgu lokalnym. Próby nieudane: U.S. Steel, IBM, Microsoft. 6

7 Polityka antymonopolowa w USA Zapobieganie powstawaniu monopoli. Państwo stara się nie dopuszczać aby potężne przedsiębiorstwa podejmowały działania, których celem jest ograniczenie lub zlikwidowanie konkurencji, np. umowy o sprzedaży wiązanej, sprzedaży wyłącznej, różnicowanie cen i narzucanie cen. Lata 90. XX w wiele procesów sądowych, jednak wygranie sprawy jest bardzo trudne. Nintendo of America z powodzeniem bronił się przed oskarżeniem o praktyki monopolistyczne ze strony Atari Corporation. 7

8 Polityka antymonopolowa w USA Zapobieganie powstawaniu monopoli Microsoft zawarł porozumienie z federalną agencją regulacyjną, w którym zgodził się udostępniać informacje o swoim systemie operacyjnym Windows producentom oprogramowania oraz zgodził się zaprzestać ściągania od producentów komputerów osobistych opłat licencyjnych od wszystkich wyprodukowanych komputerów. Drugi precedensowy proces prowadzony w latach przez Departament Sprawiedliwości przeciwko Microsoft zakończył się polubownym porozumieniem. 8

9 Polityka antymonopolowa w USA Nielegalne stosowanie cen niszczących występuje wtedy, gdy wielkie przedsiębiorstwo ustala cenę poniżej kosztów po to, aby wyprzeć mniejszych konkurentów z rynku. Następnie cena zostaje podniesiona. Wyparte przedsiębiorstwa nie wracają do gałęzi, ponieważ wiedzą, że wejście stanie się przyczyną kolejnej fali obniżek cen. Problemem trudnym do rozstrzygnięcia dla sądów jest odróżnienie cen niszczących od rzeczywistej konkurencji cenowej. 9

10 Polityka antymonopolowa w USA Zapobieganie połączeniom, które ograniczają konkurencję. Państwo przeciwdziała również fuzjom, prowadzącym do osiągnięcia pozycji monopolistycznej lub zbliżonej do monopolistycznej, a także połączeniom, które oznaczałyby znaczne ograniczenie konkurencji państwo nie dopuściło do połączenia firm Brown Shoe i Kinney Shoe, zajmujących IV i VIII miejsce na liście największych producentów obuwia. Wynikiem połączenia miało być uniemożliwienie innym przedsiębiorstwom korzystania z sieci sprzedaży detalicznej Kinneya. 10

11 Polityka antymonopolowa w USA Zapobieganie połączeniom, które ograniczają konkurencję Departament Sprawiedliwości nie dopuścił do połączenia gigantów przemysłu obronnego Lockheed Martin i Northrup Grumman Komisja ds. Ochrony Konkurencji UE zablokowała planowane połączenie General Electric i Honeywell International, mimo że przedsiębiorstwa te miały odpowiednie pozwolenia władz amerykańskich. Europejscy regulatorzy zablokowali również połączenie wytwórni muzycznych Time Warner i EMI Group. 11

12 Polityka antymonopolowa w USA Zapobieganie zmowom. Przedsiębiorstwa mogą tworzyć kartele i współpracować w celu zmniejszenia produkcji oraz doprowadzenia do wzrostu ceny. Tego rodzaju zmowy wywierają taki sam wpływ na dobrobyt społeczny jak monopole, w związku z czym działania mające na celu ich powstanie są nielegalne. Nielegalne jest również uzgadnianie cen Sąd uznał, że producenci urządzeń sanitarnych działali nielegalnie, kiedy ustalili wspólną cenę i ograniczyli wielkość produkcji. 12

13 Polityka antymonopolowa w USA Zapobieganie zmowom działające w przemysle spożywczym olbrzymie przedsiębiorstwo Archer Daniels Midland skazano na grzywnę wysokości 100 mln dol. za ustalanie cen kwasu cytrynowego (dodatek do żywności) i lizyny (dodatek do pasz) po oskarżeniach o ustalanie cen, 30 firm brokerskich zapłaciło 900 mln dol. kary Infineon Corporation za udział w ustalaniu cen procesorów pamięci komputerowej zgodziła się zapłacić jedną z największych grzywien w historii w wysokości 160 mln dol. 13

14 Polityka antymonopolowa w Polsce Jeszcze w latach 80-tych przedsiębiorstwa państwowe wytwarzały 90% krajowej produkcji przemysłowej i zatrudniały ponad 95% krajowej siły roboczej. Struktury te cechował ogromny stopień koncentracji działalności gospodarczej w stosunkowo niewielkiej liczbie dużych przedsiębiorstw państwowych. Dominacja przedsiębiorstw państwowych stanowiła jedną z ważnych przeszkód na drodze wprowadzenia gospodarki rynkowej, opartej na zasadach konkurencji. 14

15 Polityka antymonopolowa w Polsce W dniu 24 lutego 1990 roku wprowadzono w Polsce Ustawę o Przeciwdziałaniu Praktykom Monopolistycznym. Podobnie jak światowe regulacje antymonopolowe, polska ustawa określa i definiuje praktyki monopolistyczne podmiotów gospodarczych działających na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, które podlegają zakazom. Równocześnie ustawa określa odpowiedzialność za stosowanie praktyk monopolistycznych oraz wyznacza administracyjny i sądowy tryb postępowania w zapobieganiu praktykom monopolistycznym. 15

16 Polityka antymonopolowa w Polsce Tryb ten realizowany jest przez Urząd Antymonopolowy, powołany przez Prezesa Rady Ministrów. Od decyzji Urzędu Antymonopolowego podmioty gospodarcze mogą odwoływać się do Sądu Antymonopolowego, którego wyroki są ostateczne. Obecnie w Polsce obowiązuje ustawa z dnia 15 grudnia 2000 roku O ochronie konkurencji i konsumentów, według której pod pojęciem Urząd Antymonopolowy rozumie się Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (UOKiK). 16

17 Polityka antymonopolowa w Polsce Kompetencje Prezesa UOKiK w zakresie ochrony konkurencji obejmują: kontrolę koncentracji przedsiębiorców, zwalczanie nadużywania przez nich pozycji dominującej, wykrywanie karteli. Priorytetem obecnego Prezesa UOKiK jest zwiększanie skuteczności w zakresie zwalczania niedozwolonych porozumień. 17

18 Polityka antymonopolowa Kartele mogą powstawać na rynku międzynarodowym, a jego członkami mogą być wówczas państwa. Najsłynniejszym kartelem międzynarodowym jest OPEC Organizacja Krajów Eksportujących Ropę Naftową utworzony w 1960 r., grupujący kraje, których udział w światowej produkcji ropy naftowej stanowi ok. 50%, a jej eksport ponad 80% eksportu światowego. Ustawodawstwa antymonopolowe wielu krajów zakazują powstawania karteli wewnątrz poszczególnych krajów, próbując chronić odbiorców (konsumentów), którzy w wyniku porozumień kartelowych tracą podwójnie mniejsza liczba produktów i usług na rynku, a ceny wyższe. 18

19 Polityka antymonopolowa Ciągle rośnie liczba postępowań w sprawie karteli (w roku 2006 UOKiK prowadził ich 91). Wraz z pojawieniem się w Polsce międzynarodowych korporacji przyszły do nas również perfekcyjnie przygotowane umowy kartelowe, które dokonują podziału obowiązków między wszystkie ogniwa porozumienia. W grudniu 2006 Urząd wszczął trzy postępowania przeciwko producentom i dystrybutorom farb oraz 11 największym producentom cementu wszyscy podejrzewani są o zawarcie nielegalnych porozumień. Jedna z cementowni utrudniała prowadzenie kontroli, co spowodowało nałożenie kary w wysokości 2 mln zł. 19

20 Polityka antymonopolowa Spółka Castorama i ICI zawarły niedozwolone porozumienie ustalając cenę sprzedaży farb i lakierów. Nałożona kara to ponad 45 mln zł. Polifarb Cieszyn-Wrocław zawarł nielegalne porozumienie z właścicielami siedmiu sklepów wielkopowierzchniowych (Bricomarche, Castorama, Leroy Merlin, Nomi, Obi, Platforma i Praktiker) dotyczące ustalania cen produktów. Nałożono karę 110 mln zł. 85 przedsiębiorców złamało prawo ustalając ceny farb i lakierów. Inicjator zabronionych działań spółka Tikkurila musi zapłacić ponad 2 mln zł. 20

21 Polityka antymonopolowa W 2011 roku Prezes UOKiK nałożyła karę o łącznej wysokości ponad 113 mln zł na czterech operatorów telefonii komórkowej: Polkomtel, Polska Telefonia Cyfrowa, PTK Centertel oraz P4. Sprawa dotyczyła przetargu UKE na rezerwację częstotliwości umożliwiających m.in. odbiór telewizji na urządzeniach mobilnych w technologii DVB-H. Po przegranym przetargu 4 operatorów (Mobile TV) zawiązało porozumienie określające sposób zachowania wobec spółki, która wygrała przetarg, wymieniali poufne informacje i wspólnie prowadzili publiczną kampanię przeciwko wygranej spółce (Info-TV-FM). Za utrudnianie kontroli przez UOKiK PTC oraz Polkomtel dostały dodatkowe kary w wysokości: 123 mln zł i 130 mln zł. UKE Urząd Kontroli Elektronicznej 21

22 Polityka antymonopolowa Producent drożdży spółka Lesaffe Bio-Corporation zawarła nielegalne porozumienie z 45 hurtownikami, którzy zostali zobowiązani do zaopatrywania się wyłącznie u niego, ograniczając w ten sposób dostęp do sieci dystrybucji innym producentom. Karę finansową łącznej wysokości 1 mln zł nałożono na Narodowy Fundusz Zdrowia za zawarcie z Przedsiębiorstwem Informatycznym Kamsoft porozumienia ograniczającego konkurencję na rynku programów komputerowych stosowanych w branży medycznej. 22

23 Polityka antymonopolowa PKS Zielona Góra oraz firma Marvel przewoźnik świadczący usługi zawarli nielegalne porozumienie polegające na bezpośrednim ustalaniu cen biletów jednorazowych i miesięcznych. Nałożono łączną karę wysokości 187 tysięcy zł. Spółka Xella Polska producent materiałów budowlanych zawarła z dystrybutorami porozumienie ograniczające konkurencję, polegające na ustaleniu minimalnej ceny odsprzedaży ściennych materiałów budowlanych. 23

24 Polityka antymonopolowa W 2012 roku Prezes UOKiK nałożyła karę o łącznej wysokości ponad 56 mln zł na PZU oraz Maximus Broker za zawarcie porozumienia ograniczającego konkurencje. Współpraca dotyczyła ubezpieczeń grupowych dzieci i młodzieży (NNW) oraz placówek oświatowych. PZU sprzedawała swoje ubezpieczenia jedynie za pośrednictwem Maximus Broker, natomiast pośrednik reklamował swoim klientom tylko ofertę PZU niezależnie od jej atrakcyjności i warunków oferowanych przez innych ubezpieczycieli. 24

25 Polityka antymonopolowa Kartele są bardzo szkodliwe dla całej gospodarki. Te nielegalne praktyki mają wpływ na poziom cen oraz jakość oferowanych konsumentom produktów i usług. Nie pozostają również bez wpływu na rynkowych konkurentów. Istotną rolę odgrywa w Polsce instytucja leniency, czyli łagodniejsze traktowanie przedsiębiorców, którzy uczestnicząc w kartelu decydują się na jego ujawnienie i współpracę z UOKiK. Nowelizacja ustawy wprowadziła instytucję leniency plus 25

26 Polityka antymonopolowa Konkurencja na rynkach, na których jeszcze wczoraj działał monopol, jest zawsze zniekształcona. Często zniekształca ją obecność byłego monopolisty, zajmującego tam pozycję dominującą. Przeważnie stara się wykorzystać ją do wyeliminowania konkurentów, bądź niedopuszczenia ich do rynku. Stąd też, w okresie liberalizacji kolejnych segmentów rynku zdarzają się najczęściej przypadki naruszeń prawa antymonopolowego przez firmy dominujące. Obawiając się konkurencji ze strony nowych, starają się zapewnić sobie przewagę, np.: wymuszając na klientach zawieranie długookresowych umów na wyłączność lub utrudniając dostęp do infrastruktury. 26

27 Polityka antymonopolowa Ilustrację stanowią praktyki PKP Cargo obliczone na eliminację niezależnych przewoźników towarowych. W ciągu półroku UOKiK dwukrotnie kwestionował je jako sprzeczne z prawem, nakładając kary warte łącznie 60 mln złotych. Rynkowy dominat (do PKP Cargo należy niemal 70% przewozów towarowych koleją) wykorzystywał swoją pozycję do narzucania kontrahentom uciążliwych warunków umów, które na wiele lat miały uchronić go przed pojawieniem się konkurencji. Przedsiębiorcy przewożący towary o największej masie są związani z PKP Cargo wieloletnimi umowami, które blokują korzystanie z usług innych przewoźników. 27

28 Polityka antymonopolowa Wobec TP SA toczyła się rekordowa liczba postępowań antymonopolowych. W ostatnim czasie urząd antymonopolowy nałożył na spółkę następujące kary: 20 mln zł za nadużywanie pozycji dominującej na rynku wdzwanianego dostępu do internetu. 7 mln zł za jednostronne zmienianie warunków umów o świadczenie usług internetowych (przez łącza ISDN). 4,2 mln zł za niezastosowanie się do polecenia usprawnienia Błękitnej Linii, czyli telefonicznego biura obsługi klientów. 1,5 mln zł za zmuszanie klientów do udostępniania kopii umów, jakie zawarli z operatorem niezależnym. 28

29 Polityka antymonopolowa W styczniu 2004 roku Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów zarzucił Telekomunikacji Polskiej stosowanie praktyk monopolistycznych. TP SA miała uchylać się od zawierania umów międzyoperatorskich z konkurentami, którzy chcieli świadczyć usługi dostępu do Internetu. Trwało to aż osiem lat! TP SA wydłużała w nieskończoność negocjacje, notorycznie przekładała terminy spotkań z konkurencją, a nawet - jak twierdzi UOKiK - "gubiła" dokumentację. 29

30 Polityka antymonopolowa Prezes UOKiK nałożył na spółkę 20 mln zł grzywny. TP SA oczywiście odwołała się od tej decyzji. Wiele podobnych kar udawało jej się unieważnić przed sądami za pomocą rozmaitych kruczków formalno-proceduralnych. Tym razem jednak było inaczej. Sąd Ochrony Konkurencji i Konsumentów w pełni podtrzymał stanowisko prezesa UOKiK zarówno co do samego stwierdzenia zakazanych praktyk, jak i wysokości kary. 30

31 Teoria regulacji Teoria regulacyjnego oddziaływania państwa na gospodarkę 1. Teorie regulacji jako działania w celu realizacji interesu publicznego 2. Teorie regulacji jako skutek presji grup interesu 31

32 Regulacje - definicje Regulacja jest lokalną, krajową lub unijną (państwową) kontrolą zachowań indywidualnych lub zachowań przedsiębiorstw poprzez mechanizm ustalania cen lub kontroli ilości i jakości dóbr i usług wytwarzanych w określonych działach gospodarki. Np. ustalanie taryf na energię elektryczną. Np. ustalanie standardów jakości dla pasów bezpieczeństwa w pojazdach. 32

33 Teorie regulacji Podejście normatywne (tj. wyjaśnienie potrzeby interwencji państwa); Zgodnie z teoria normatywną ustawodawca powinien podejmować decyzje regulacyjne po przeprowadzeniu analizy normatywnej i stwierdzeniu czy występuje niesprawność rynku oraz jakie jest jej źródło, a dopiero później wskazać sposób pożądanej interwencji rządu. Analiza normatywna powinna określić prawdopodobieństwo wystąpienia niesprawności regulacyjnych działań państwa. 33

34 Teorie regulacji Niesprawność rynku (market failure) to sytuacja, w której mechanizm rynkowy samoczynnie nie doprowadza do efektywnej alokacji zasobów. Ta teoria pozwala na dokonywanie normatywnej krytyki roli rządu i zdolności rynków do dokonywania wzajemnie korzystnych wymian. Zgodnie ze współczesna teorią ekonomiczna niesprawność rynku sprawia, że produkt prywatny netto jest mniejszy od potencjalnego produktu społecznego. 34

35 Teorie regulacji Główne przyczyny niesprawności rynku: sytuacja monopolu (nadużywanie siły rynkowej), problem dóbr publicznych, występowanie efektów zewnętrznych, zjawisko asymetrii informacyjnej. 35

36 Teorie regulacji Identyfikacja niesprawności rynku jest koniecznym, lecz niewystarczającym powodem do regulacyjnej interwencji rządu. Niezbędnym warunkiem jest dostarczenie silnych argumentów na rzecz tezy, że oczekiwane korzyści płynące z interwencji rządu przewyższą koszty tej interwencji. Niesprawność rynku jest uzasadnieniem interwencji rządu w obszarach: ochrony konkurencji, ochrony środowiska, standardów technicznych, rynku papierów wartościowych, kontraktów ubezpieczeniowych, ochrony własności intelektualnej. 36

37 Teorie regulacji Podejście ekonomii pozytywnej (wyjaśnienie rzeczywistej interwencji państwa) - kluczowe pytania o genezę, formę i skutki regulacji przy założeniu, że podmioty dążą do maksymalizacji własnej użyteczności poprzez wykorzystanie regulacyjnego działania państwa w celu jej zwiększenia. teorie postrzegające interwencje regulacyjne jako skutek presji grup interesu (prywatne korzyści). Podejście ekonomiczne Ekonomiczna teoria regulacji 37

38 Regulacje - definicje Regulacje [G. Stigler] są polityczno-administracyjną ingerencją w rynkowe procesy gospodarcze. Regulacje są produktem, który partie polityczne mogą oferować swoim klientom. Istota decyzji politycznych w ustroju demokratycznym: kolektywne (głosowanie), transparentne (nie można nikogo wykluczyć). 38

39 Regulacje jako bariera w handlu Wewnętrzne regulacje prawne i administracyjne mogą wywierać bezpośredni lub pośredni wpływ na handel międzynarodowy. Wpływ pośredni istnieje wtedy, gdy regulacje zmieniają strukturę dóbr będących przedmiotem handlu. Wpływ bezpośredni to wpływ wywieranych przez konieczność spełnienia przez importowane dobra wymogów regulacyjnych wprowadzonych w kraju importera. 39

40 Regulacje jako bariera w handlu W demokratycznych społeczeństwach krajowa polityka regulacyjna jest wyrazem preferencji obywateli i interesów producentów krajowych. Preferencje regulacyjne różnią się pomiędzy krajami, co może stanowić barierę dla handlu międzynarodowego. Niektóre kraje są w stanie narzucić partnerom handlowym swoje standardy regulacyjne. Zależy to od: względnego bogactwa danego kraju i od jego udziału w obrotach handlowych partnerów oraz od pozycji technologicznej danego kraju względem krajów partnerskich. 40

41 Regulacje jako bariera w handlu Analiza skutków regulacji wewnętrznych dla handlu międzynarodowego wiąże się z pojęciem protekcjonizmu i z określeniem granicy, gdzie kończy się uprawniona ochrona rynku wewnętrznego, ze względu na konieczność ochrony konsumentów i środowiska, a gdzie zaczyna się protekcjonizm. Protekcjonizm jest to dyskryminowanie przez państwo produktów zagranicznych i zagranicznych producentów, uniemożliwiając lub utrudniając im konkurowanie na rynku wewnętrznym. 41

42 Regulacje jako bariera w handlu Przykłady międzynarodowych sporów: Zakaz sprzedaży w Niemczech likierów zawierających mniej niż 25% alkoholu regulacja zgodna z traktatem rzymskim ustanawiającym EWG regulacja jest niekorzystna dla francuskich producentów likierów o niskiej zawartości alkoholu. Prowincja Ontario (Kanada) nakłada 10% podatek na piwo w puszce regulacja zgodna z umowa o wolnym handlu regulacja podnosi koszty amerykańskich producentów piwa w puszce. 42

43 Regulacje jako bariera w handlu Przykłady międzynarodowych sporów: Amerykańska regulacja zakazująca sprzedaży tuńczyków, które złowiono powodując zabicie dużej liczby delfinów regulacja zgodna z porozumieniem GATT regulacja ma negatywne skutki dla meksykańskich rybaków łowiących w sposób tradycyjny. Zakaz UE sprzedaży wołowiny wyprodukowanej z bydła karmionego hormonami wzrostu - regulacja zgodna z porozumieniem GATT regulacja niekorzystna dla amerykańskich farmerów. General Agreement on Tariffs and Trade, Układ Ogólny w Sprawie Ceł i Handlu 43

44 Regulacje jako bariera w handlu Wszystkie międzynarodowe umowy handlowe przyznają państwom prawo do ochrony ważnych wartości publicznych (np. ochrony moralności publicznej, polityki publicznej lub bezpieczeństwa publicznego). Państwo z jednej strony dąży do minimalizacji negatywnego wpływu regulacji krajowych na przepływ dóbr, usług i pracowników, a z drugiej strony zapobiega podważeniu regulacyjnej ochrony ważnych wartości społecznych. Dylemat ten jest źródłem międzynarodowych konfliktów, bo niełatwo jest określić, czy dana regulacja jest uprawnioną ochroną czy przeszkodą w handlu zagranicznym. 44

45 Regulacja i deregulacja Krytycy regulacji podkreślają, że: regulacja zmniejsza intensywność konkurencji regulacja ceny może oznaczać jest wzrost jak i spadek, regulatorzy zostają pojmani w niewolę przez przedsiębiorstwa, nad którymi mieli sprawować kontrolę, z czasem regulacja rozszerza się na obszary, które nie mają nic wspólnego z naturalnymi monopolami. 45

46 Regulacja i deregulacja Efektywność regulacji zależy od precyzyjnej analizy kosztów i korzyści. W latach 80. o 90. XX w. reformy sposobu regulacji zapewniały powolny lecz stały postęp w tym zakresie. W latach wcześniejszych regulacje formułowano w oparciu o język prawniczy pomijając analizę kosztów i korzyści. Od końca lat 70. politycy gospodarczy coraz częściej decydowali się na reformy sposobu regulacji rynku, opowiadając się za deregulacją. 46

47 Regulacja i deregulacja Najczęściej deregulacja polega na usunięciu barier wejścia na rynek i ograniczeń dotyczących działania i ustalania cen przez przedsiębiorstwa, prowadząc do zwiększenia intensywności konkurencji. Jakkolwiek efektywna deregulacja zwykle wiąże się z pewną re-regulacją. Spodziewane zalety: niższe ceny niższe koszty większy wybór 47