POLSKA ADAPTACJA KWESTIONARIUSZA IDENTITY STAGE RESOLUTION INDEX (ISRI) JAMESA CÔTÉ 1

Transkrypt

1 Studia Psychologiczne. t. 53 (2015), z. 3, s PL ISSN X DOI: /V Konrad Piotrowski * Instytut Psychologii Uniwersytet SWPS Wydział Zamiejscowy w Poznaniu Anna I. Brzezińska Instytut Psychologii Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu POLSKA ADAPTACJA KWESTIONARIUSZA IDENTITY STAGE RESOLUTION INDEX (ISRI) JAMESA CÔTÉ 1 Artykuł przedstawia efekt prac nad polską adaptacją kwestionariusza Identity Stage Resolution Index (ISRI; Indeks Rozwiązania Kryzysu Tożsamości) Jamesa Côté (1997). W badaniu wzięło udział 2381 uczniów szkół ponadgimnazjalnych (zasadnicza szkoła zawodowa: n=272, 84% kobiet; technikum: n=1062, 35% kobiet; liceum ogólnokształcące: n=1047, 58% kobiet) w wieku lat. Zarówno wśród kobiet i mężczyzn, jak i wśród uczniów trzech typów szkół, kwestionariusz odznaczał się dobrą strukturą czynnikową oraz wysoką rzetelnością. Stwierdzono też że, zgodnie z modelem kapitału tożsamości Côté ego, położenie na obu badanych wymiarach tożsamości osoby dorosłej i integracji ze społecznością było związane tak z zasobami namacalnymi, jak i nienamacalnymi. Uzyskane dane na temat trafności i rzetelności narzędzia okazały się być zadowalające. Słowa kluczowe: kapitał tożsamości, poczucie dorosłości, poczucie integracji ze społecznością, tożsamość osoby dorosłej, zasoby namacalne, zasoby nienamacalne Badania nad dynamiką zmian i efektami rozwoju na przełomie adolescencji i wczesnej dorosłości stały się w ostatnich latach przedmiotem wzmożonej aktywności badaczy (np. Arnett, 2000; Buhl, Lanz, 2007; Gurba, 2008; Oleszkowicz, Misztela, 2015). Młodzi ludzie coraz częściej odraczają w czasie podejmowanie ról społecznych typowych dla osób dorosłych i coraz więcej czasu potrzebują na to, aby także we własnych oczach stać się osobami dorosłymi (Arnett, 2000; Mynarska, 2010). Coraz trudniej jest im także zbudować względnie stabilne poczucie tożsamości (Kroger, 2007). Badacze poszukują więc trafnych narzędzi pozwalających na rozpoznanie tego problemu i jego uwarunkowań. Celem artykułu jest przedstawienie efektu prac nad polską adaptacją krótkiego, dwuskalowego kwestionariusza Identity Stage Resolution Index (Indeks Rozwiązania Kryzysu Tożsamości) autorstwa Jamesa Côté (1997), opartego na jego modelu kapitału tożsamości. MODEL KAPITAŁU TOŻSAMOŚCI Według Côté ego (1996) tym, co wyróżnia współczesne, późno-nowoczesne (late-modern; por. Giddens, 2008), społeczeństwa kultury * Kontakt konrad.piotrowski@swps.edu.pl 1 Artykuł powstał w ramach projektu badawczego NCN OPUS 2 nr rejestracyjny 2011/03/B/HS6/01884 pt.: Mechanizmy formowania się tożsamości w okresie przejścia z adolescencji do dorosłości: regulacyjna rola emocji samoświadomościowych na lata (kierownik projektu: Anna I. Brzezińska).

2 34 Konrad Piotrowski, Anna I. Brzezińska zachodniej jest (1) nastawienie na konsumpcję, będące podstawą funkcjonowania systemów ekonomicznych, ale także sposobem na kreowanie własnej tożsamości społecznej, (2) niepewność i brak poczucia bezpieczeństwa, prowadzące do zwiększenia wrażliwości młodych ludzi na opinie i akceptację ze strony innych, (3) dominacja modelu socjalizacji prefiguratywnej (Mead, 1978), zgodnie z którym dorośli mają niewielkie możliwości dostarczania bezpośrednich wskazówek, zgodnie z którymi ich dzieci mogą kierować własnym życiem, co oznacza utratę zdolności istotnego oddziaływania na tworzoną przez młode pokolenia tożsamość, (4) znaczne osłabienie znaczenia dziedziczonych pozycji społecznych oraz niewielkie wsparcie ze strony instytucji publicznych. Efektem takiej właśnie organizacji i funkcjonowania społeczeństw późnonowoczesnych jest sytuacja, w której młody człowiek staje się, niejako z konieczności, samodzielnym architektem własnego rozwoju, w tym przede wszystkim kształtu własnej tożsamości. Rozwiązanie kryzysu tożsamości, w ujęciu Côté ego (1997, 2002), jest związane ze zintegrowaniem się młodego człowieka ze społecznością osób dorosłych. Warunkiem tej integracji jest, po pierwsze, uzyskanie poczucia, że zarówno we własnych oczach, jak i w oczach innych, jest się już człowiekiem dorosłym czyli posiadanie tożsamości osoby dorosłej (adult identity; Côté, 1997, 2002), a po drugie, poczucia znalezienia własnego miejsca w społeczeństwie i grupy osób, wśród których pragnie się spędzić życie (integracja ze społecznością; community-identity integration; Côté, 1997, 2002). Oba te wymiary pozostają w zgodzie z eriksonowską tradycją, w świetle której rozwiązanie kryzysu tożsamości stanowi punkt graniczny między adolescencją i dorosłością i wiąże się z osiągnięciem poczucia znalezienia swego miejsca w świecie dorosłych (Erikson, 2004). Model ten wskazuje więc pewien punkt dojścia, w którym można mówić o rozwiązaniu kryzysu tożsamości. Oba te poczucia dorosłości i integracji ze społecznością Côté (1997) traktuje jako wskaźniki, ale także jako efekty wykorzystania zasobów posiadanych i nabywanych przez jednostkę w trakcie wkraczania w dorosłość. Zasoby (resources), którymi dysponuje jednostka i których może używać w procesie stawania się członkiem społeczności osób dorosłych to jej kapitał tożsamości (identity capital). Zasoby kapitału tożsamości (identity capital resources) można podzielić na dwie grupy (ibidem): (1) zasoby namacalne (tangible resources), które mogą być bezpośrednio obserwowane, jak status społeczny czy przynależność do różnych grup społecznych (harcerzy, drużyny sportowej, członków stowarzyszenia, pracowników firmy); zasoby te można według Côté ego (1996, s. 426) ujmować jako swoiste paszporty, pozwalające dostać się, do innych niż macierzyste, naturalnych środowisk społecznych i środowisk instytucjonalnych; (2) zasoby nienamacalne (intangible resources) czyli charakterystyki psychologiczne, takie jak samoocena, poczucie własnej skuteczności, zobowiązania podjęte w różnych domenach tożsamościowych, poczucie umiejscowienia kontroli; ich wspólnym mianownikiem jest to, że pomagają w rozumieniu problemów i aktywnym radzeniu sobie z przeszkodami oraz w rozpoznawaniu i wykorzystywaniu nadarzających się okazji, spotykanych na drodze do dorosłości. Zasoby nienamacalne stanowią fundament aktywnej postawy względem własnego rozwoju, pozwalając na samodzielne kreowanie własnego życia, co jest jednym z wymagań współczesnego świata. Zarówno namacalne, jak i nienamacalne zasoby wykorzystywane są przez jednostkę w procesie kształtowania ścieżki własnego rozwoju. Realizując to zadanie człowiek nabywa także kolejne zasoby kapitału tożsamości, zbliżając się do konsolidacji tożsamości i zintegrowania się ze społecznością osób dorosłych. Z tego też powodu tożsamość osoby dorosłej oraz integracja ze społecznością są traktowane jako wskaźniki akumulacji kapitału tożsamości (identity capital

3 Polska adaptacja kwestionariusza Indeks Rozwiązania Kryzysu Tożsamości Jamesa Côté 35 acquisition/accumulation; Côté, 1997, 2002). Im więcej zasobów kapitału tożsamości zgromadzi jednostka, tym bardziej może zbliżyć się do rozwiązania kryzysu tożsamości w tych dwóch obszarach. INDEKS ROZWIĄZANIA KRYZYSU TOŻSAMOŚCI CHARAKTERYSTYKA NARZĘDZIA Indeks Rozwiązania Kryzysu Tożsamości (Identity Stage Resolution Index, ISRI) powstało w celu weryfikacji założeń postulowanych w modelu kapitału tożsamości (Côté, 1996, 1997, 2002). Zgodnie z tym modelem, posiadane zasoby kapitału tożsamości wiążą się z różnicami indywidualnymi pod względem przebiegu procesu wkraczania w dorosłość, co znajduje swe odbicie w rozwoju poczucia tożsamości osoby dorosłej i poczucia integracji ze społecznością, które są nazywane wskaźnikami akumulacji kapitału tożsamości. Indeks Rozwiązania Kryzysu Tożsamości to narzędzie samoopisowe, w skład którego wchodzi 7 pozycji tworzących dwie skale: (1) tożsamość osoby dorosłej (nazywana również poczuciem dorosłości; Côté, 1997; Luyckx, Schwartz, Goossens, Pollock, 2008; Brzezińska, Piotrowski, 2010a) definiowana jako stopień, w jakim jednostka posiada subiektywne poczucie bycia osobą dorosłą (trzy pozycje, np. Czuję, że inni uważają mnie za osobę dorosłą) oraz (2) integracja ze społecznością definiowana, jako stopień, w jakim osoba badana ma subiektywne poczucie znalezienia już własnego miejsca w świecie społecznym (cztery pozycje, np. Znalazłem już grupę osób, wśród których chcę spędzić życie). Wyniki prezentowane przez Côté ego (1997) dla wersji anglojęzycznej oraz przez Luyckxa, De Witte i Goossensa (2011) dla wersji niderlandzkojęzycznej potwierdziły dwuczynnikową strukturę narzędzia. W badaniach prowadzonych za pomocą wersji anglojęzycznej uzyskano następujące współczynniki rzetelności α-cronbacha: tożsamość osoby dorosłej: 0,70 0,78 oraz integracja ze społecznością: 0,64 0,72 (Côté, 2002; Côté, Schwartz, 2002). Podobne wartości uzyskano dla wersji niderlandzkojęzycznej: skala tożsamości osoby dorosłej: 0,69 0,83, a integracja ze społecznością: 0,66 0,69 (Luyckx, De Witte, Goossens, 2011; Luyckx, Klimstra, Schwartz, Duriez, 2013; Luyckx, Schwartz, Goossens, Pollock 2008). W obu tych wersjach językowych Indeks okazał się narzędziem trafnym czynnikowo i rzetelnym. W badaniach polskich całe narzędzie nie było dotąd stosowane. Dotychczas opublikowano wyniki dwóch badań z udziałem osób w okresie wczesnej dorosłości, w których użyto jedynie skali tożsamości osoby dorosłej (Brzezińska, Piotrowski, 2010a; Piotrowski, Brzezińska, Luyckx, 2015 w przyg.; Piotrowski, Brzezińska, Pietrzak, 2013). Współczynnik rzetelności α-cronbacha w tych badaniach wyniósł 0,81 i 0,88. WYNIKI BADAŃ, W KTÓRYCH STOSOWANO INDEKS ROZWIĄZANIA KRYZYSU TOŻSAMOŚCI W pierwszym badaniu, wykorzystującym skalę (Côté, 1997), wzięli udział studenci, którzy zostali zbadani dwukrotnie w okresie studiów na pierwszym (średnia wieku ok. 19 lat) oraz na trzecim roku. Wyniki ujawniły, że istotnym czynnikiem związanym z akumulacją kapitału tożsamości była płeć. Choć w pierwszym pomiarze kobiety odznaczały się niższym poczuciem tożsamości osoby dorosłej, to w trakcie dwóch kolejnych lat ich wynik na tej skali wzrósł i na trzecim roku studiów wyniki kobiet i mężczyzn były podobne. Zaobserwowano także, że kobiety otrzymujące najwyższe wsparcie finansowe od rodziców (jeden ze wskaźników zasobów kapitału namacalnego) miały niższe poczucie tożsamości osoby dorosłej niż kobiety otrzymujące niewielką pomoc finansową. Zinterpretowano to jako występowanie efektu moratorium, czyli korzystania przez zamożne studentki (istotne

4 36 Konrad Piotrowski, Anna I. Brzezińska wyniki uzyskano tylko wśród kobiet) z możliwości opóźnienia wkroczenia w dorosłość, także w sensie psychologicznym. Kobiety, zarówno na pierwszym, jak i na trzecim roku studiów, uzyskały niższe od mężczyzn wyniki na skali integracji ze społecznością. Z kolei studenci, obu płci, otrzymujący niskie wsparcie finansowe od rodziców odznaczali się wyższą integracją ze społecznością w obu pomiarach, w porównaniu do studentów mogących liczyć na wysokie wsparcie finansowe ze strony rodziny. Ponadto, w grupie osób otrzymujących niskie wsparcie finansowe zaobserwowano istotny wzrost wyników na skali integracji ze społecznością w trakcie studiów. Obserwacja ta może świadczyć o pozytywnym oddziaływaniu środowiska akademickiego na poczucie integracji ze społecznością wśród osób w gorszej sytuacji finansowej. Okazało się także, że o ile cechy osobowości będące wskaźnikiem zasobów kapitału nienamacalnego (w badaniach zastosowano ogólny wskaźnik osobowości podmiotowej (agentic personality) utworzony z sześciu zmiennych: samooceny, posiadania celu w życiu, samorealizacji (self-actualization), wewnętrznego poczucia kontroli, siły ego, siły zobowiązań tożsamościowych w domenie ideologicznej) stanowiły istotne predyktory tożsamości osoby dorosłej i integracji ze społecznością na początku studiów, to zmiana natężenia tych wymiarów w trakcie kolejnych dwóch lat była w większym stopniu związana ze statusem społecznym rodziny pochodzenia i płcią. Osoby biorące udział w opisanym powyżej badaniu zostały zbadane po raz kolejny po 6 7 latach od zakończenia drugiego pomiaru (Côté, 2002). Okazało się, że wskaźniki osobowości podmiotowej zmierzone na pierwszym roku studiów stanowiły istotne predyktory poczucia dorosłości i integracji ze społecznością. Wciąż obserwowano także istotny związek zmian na tych wymiarach z płcią i SES rodziny pochodzenia, potwierdzając hipotezę, zgodnie z którą akumulacja kapitału tożsamości stanowi efekt łącznego oddziaływania zasobów namacalnych i nienamacalnych, które wchodzą ze sobą w interakcje w okresie wkraczania w dorosłość. Skala ISRI była także wykorzystywana w badaniach mających na celu ocenę związków między wskaźnikami akumulacji kapitału tożsamości a statusem tożsamości w ujęciu Marcii (1966, 1980). I tak, Côté i Schwartz (2002) wykazali, że poczucie dorosłości i integracja ze społecznością wśród studentów są dodatnio związane ze statusem tożsamości osiągniętej oraz negatywnie z tożsamością rozproszoną i moratoryjną. Obserwacje te zostały częściowo potwierdzone w badaniach z udziałem osób, które zakończyły już edukację i pracowały zawodowo, choć w tym przypadku, nieco nieoczekiwanie, wysoką integracją ze społecznością (ale nie poczuciem dorosłości) odznaczały się także osoby o statusie beztroskiego rozproszenia ( carefree diffusion), które cechowały się słabymi zobowiązaniami i niską eksploracją, ale również brakiem subiektywnie odczuwanych trudności związanych z rozwojem własnej tożsamości (Luyckx, Klimstra, Schwartz, Duriez, 2013). Poczucie dorosłości okazało się również dodatnio związane z zakończeniem edukacji i podjęciem pracy, poczuciem koherencji oraz podjęciem zobowiązań i identyfikacją ze zobowiązaniami tożsamościowymi w obszarze wizji własnej przyszłości (Luyckx, Schwartz, Goossens, Pollock, 2008; Morsünbül, 2014). Badania te dowodzą, że zobowiązania podjęte przez jednostkę w różnych domenach są blisko związane z akumulacją kapitału tożsamości (Côté, Schwartz, 2002). Status tożsamości osiągniętej w różnych domenach tożsamościowych stanowić może dla jednostki punkt wyjścia do uzyskania przekonania, że jest już członkiem społeczności osób dorosłych (Luyckx, Schwartz, Goossens, Pollock, 2008). Dane na temat relacji między integracją ze społecznością i tożsamością osoby dorosłej a wymiarami i statusem tożsamości w ujęciu Marcii potwierdzają założenia modelu. Według Côté ego (2002) inwestowanie w proaktywną eksplorację różnorodnych alternatyw oraz podejmowanie zobowiązań tożsamościowych

5 Polska adaptacja kwestionariusza Indeks Rozwiązania Kryzysu Tożsamości Jamesa Côté 37 w różnych domenach pomaga w radzeniu sobie z codziennymi wyzwaniami, jakie stają przed młodymi ludźmi, sprzyjając tym samym gromadzeniu kolejnych, nowych zasobów kapitału tożsamości oraz lepszemu wykorzystywaniu już posiadanych, co przekłada się na wzrost poczucia tożsamości osoby dorosłej oraz poczucia integracji ze społecznością. W badaniach polskich stosowano dotąd jedynie skalę tożsamości osoby dorosłej, bez uwzględnienia drugiej części narzędzia. Brzezińska i Piotrowski (2010a) zaobserwowali, że poczucie tożsamości osoby dorosłej osób w wieku od 20 do 40 lat było liniowo związane z wiekiem. Stwierdzono także, że najwyższym poczuciem tożsamości osoby dorosłej odznaczali się badani o statusie tożsamości osiągniętej i przejętej (oba statusy cechujące się silnymi zobowiązaniami), a najniższym osoby o statusie moratorium. W badaniach nie uwzględniono jednak osób o statusie tożsamości rozproszonej, ze względu na ich niewielką liczebność w badanej próbie. W kolejnym badaniu, w którym brały udział osoby w wieku od 18 do 30 lat (Piotrowski, Brzezińska, Pietrzak, 2013; Piotrowski, Brzezińska, Luyckx, 2015 w przyg.) stwierdzono, że tożsamość osoby dorosłej była dodatnio związana zarówno z dojrzałością psychospołeczną, którą można utożsamiać z zasobami nienamacalnymi, jak i z podejmowaniem ról społecznych okresu dorosłości, które można traktować jako zasoby namacalne. Okazało się także (Piotrowski, Brzezińska, Pietrzak, 2013), że osoby w wieku około lat, które odznaczały się wysoką dojrzałością psychospołeczną, ale przy tym niewielką liczbą realizowanych ról dorosłości (np. posiadanie partnera, praca zawodowa, opuszczenie domu rodzinnego), czuły się bardziej dorosłe niż osoby w wieku około 26 lat, które, co prawda, realizowały relatywnie dużą liczbę ról dorosłości, ale cechowały się niską dojrzałością psychospołeczną. Wspiera to tezę o znaczeniu różnorodnych zasobów kapitału tożsamości oraz sugeruje, że tożsamość osoby dorosłej w okresie wczesnej dorosłości nie musi być silnie związana z wiekiem biologicznym. PROGRAM BADAŃ WŁASNYCH Etap przygotowawczy Adaptacja językowa Indeksu Rozwiązania Kryzysu Tożsamości obejmowała niezależne tłumaczenie skali na język polski przez dwóch psychologów. Obie wersje zostały następnie scalone w wyniku dyskusji między tłumaczami. W następnym kroku wykonane zostało tłumaczenie wsteczne (back translation) przez osobę, dla której język angielski był pierwszym językiem. Wersja ta została porównana z oryginałem. W wyniku dyskusji między tłumaczami i pierwszym autorem niniejszej publikacji ustalono ostateczną wersję językową pozycji testowych. W tej formie narzędzie zostało zastosowane w niniejszych badaniach. W odniesieniu do skali tożsamości osoby dorosłej, stosowanej już we wcześniejszych badaniach w Polsce, procedura ta została przeprowadzona w roku 2010, w odniesieniu do skali integracji ze społecznością w roku W tym samym roku całe narzędzie zostało użyte w badaniach nad formowaniem tożsamości w okresie adolescencji (m.in. Brzezińska, Czub, Piotrowski, 2014). Bardziej szczegółowe dane dotyczące wyników uzyskanych za pomocą polskiej wersji narzędzia zawiera praca Piotrowskiego (2015). Cel badania i hipotezy Celem badań była ocena struktury czynnikowej i rzetelności Indeksu Rozwiązania Kryzysu Tożsamości w okresie adolescencji oraz związku obu badanych wymiarów tożsamości osoby dorosłej i integracji ze społecznością ze wskaźnikami namacalnych i nienamacalnych zasobów kapitału tożsamości. Postawiono następujące hipotezy 1. W próbie osób badanych ujawni się dwuczynnikowa struktura narzędzia, potwierdzając trafność czynnikową polskiej wersji (por. Côté, 1997; Luyckx, De Witte, Goossens, 2011); 2. Obie podskale ISRI (tożsamość osoby dorosłej i integracja ze społecznością) będą odznaczały się przynajmniej akceptowalną rzetelnością;

6 38 Konrad Piotrowski, Anna I. Brzezińska 3. Obie podskale ISRI będą dodatnio, umiarkowanie silnie, skorelowane ze sobą (por. Schwartz, 2007). 4. Silniejsze poczucie tożsamości osoby dorosłej i silniejsze poczucie integracji ze społecznością będą skorelowane ze wskaźnikami większych zasobów kapitału tożsamości, zarówno namacalnych, jak i nienamacalnych, przy czym silniejsze korelacje występują w przypadku wskaźników kapitału nienamacalnego. Potwierdzenie hipotez stanowiłoby podstawę wniosku o trafności teoretycznej i rzetelności polskiej wersji narzędzia. Osoby badane i procedura badań W badaniu wzięło udział 2381 uczniów, uczęszczających do trzech różnych typów szkół ponadgimnazjalnych: (1) zasadnicza szkoła zawodowa: trzyletnia szkoła przygotowująca do wykonywania zawodu, nie dająca uprawnień do ubiegania się o przyjęcie na studia (n = 272; 84% kobiet), (2) technikum: czteroletnia szkoła przygotowująca do wykonywania zawodu, a jednocześnie prowadząca kształcenie ogólne, a po zdaniu egzaminu maturalnego dająca prawo do ubiegania się o przyjęcie na studia (n = 1062; 35% kobiet), (3) liceum ogólnokształcące: trzyletnie szkoła skoncentrowana na kształceniu ogólnym, której uczniowie w większości kontynuują edukację na studiach wyższych (n = 1047; 58% kobiet). Badani byli uczniowie klasy 1 (wiek: M = 16,05; SD = 0,40), klasy 2 (wiek: M = 17,03; SD = 0,44) oraz klasy 3 (wiek: M = 18,02; SD = 0,51), a w przypadku uczniów technikum także klasy 4 (wiek: M = 18,96; SD = 0,39). Różnice wiekowe między uczniami różnych typów szkół były nieistotne. Spośród badanych 34% uczniów mieszkało na wsi, 24% w miastach do 100 tys. mieszkańców, a 42% w miastach powyżej 100 tys. mieszkańców. Badanie przeprowadzono grupowo w klasach podczas lekcji, metodą papier-ołówek z zastosowaniem zestawu narzędzi, wśród których znajdował się kwestionariusz ISRI. Uczestnikom przedstawiono cel badania oraz poinformowano o anonimowości i dobrowolności udziału. W przypadku osób niepełnoletnich uzyskiwano zgodę rodziców na udział ucznia w badaniu. Pomiar prowadzili przeszkoleni badacze. Narzędzia badawcze Akumulacja kapitału tożsamości. Pomiar akumulacji kapitału tożsamości został przeprowadzony za pomocą Indeksu Rozwiązania Kryzysu Tożsamości ISRI/PL. Każde ze stwierdzeń było oceniane na pięciopunktowej skali Likerta, od 1-zdecydowanie nie, do 5-zdecydowanie tak. Namacalne zasoby kapitału tożsamości. W badaniu mierzono kilka wskaźników namacalnych zasobów kapitału tożsamości (Côté, 1996, 1997). Jako wskaźniki kapitału społecznego, związanego z przynależnością do określonych grup społecznych, traktowano: (1) zaangażowanie osób badanych w działalność wolontariacką (Czy byłeś kiedykolwiek wolontariuszem?; 0 nie, 1 tak, przynajmniej raz), (2) fakt posiadania partnera w momencie badania (Czy obecnie posiadasz partnera/chłopaka?; 0 nie, 1 tak) oraz (3) posiadanie doświadczenia zawodowego (0 dotychczas nie pracował, 1 ma doświadczenie zawodowe). Z kolei status społeczno-ekonomiczny rodziny pochodzenia został zoperacjonalizowany jako: (4) wykształcenie matki i ojca (podstawowe, zasadnicze zawodowe, średnie, wyższe) oraz (5) subiektywna ocena sytuacji materialnej (Jak oceniasz poziom zaspokojenia swoich potrzeb materialnych? ocena na skali od 1 dotkliwie niski do 5 bardzo wysoki). Nienamacalne zasoby kapitału tożsamości. W celu oceny nienamacalnych zasobów kapitału tożsamości wykorzystano dwa kwestionariusze. Pierwszym była Skala Wymiarów Rozwoju Tożsamości DIDS (Luyckx, Schwartz, Berzonsky i in. 2008) w polskiej adaptacji (Brzezińska, Piotrowski, 2010b), pozwalająca na ocenę eksploracji i zobowiązań w domenie ogólnej wizji własnej przyszłości. Narzędzie służy do oceny położenia jednostki na pięciu wymiarach tożsamości: (1) podjęcie zobowiązań: zakres, w jakim jednostka dokonała wyborów i zobowiązań, co do

7 Polska adaptacja kwestionariusza Indeks Rozwiązania Kryzysu Tożsamości Jamesa Côté 39 kwestii ważnych dla rozwoju tożsamości (np. Podjąłem już ostatecznie decyzję na temat kierunku, w którym chcę w swoim życiu podążać), (2) identyfikacja ze zobowiązaniami: stopień, w jakim jednostka identyfikuje się z dokonanymi wyborami i podjętymi zobowiązaniami (np. Moje plany na przyszłość pasują do moich prawdziwych zainteresowań i wartości), (3) eksploracja wszerz: zakres, w jakim jednostka poszukuje różnych opcji w odniesieniu do swoich celów, wartości i przekonań (np. Dużo myślę nad tym, w jakim kierunku chciałbym w swoim życiu podążać), (4) eksploracja w głąb: pogłębiona ocena już podjętych decyzji i dokonanych wyborów, czyli już podjętych zobowiązań, w celu stwierdzenia stopnia, w jakim spełniają one osobiste standardy (np. Rozmyślam o tym, czy moje plany na przyszłość, do których dążę, wiążą się z tym, czego naprawdę chcę), (5) eksploracja ruminacyjna: natężenie obaw jednostki i doświadczanie przez nią problemów w angażowaniu się w ważne dla rozwoju tożsamości obszary (np. Mam wątpliwości dotyczące tego, co naprawdę chcę w życiu osiągnąć). Narzędzie składa się z 25 stwierdzeń (po 5 na każdą ze skal). Każda pozycja była oceniana na skali od 1 (zdecydowanie nie) do 6 (zdecydowanie tak), przy czym im wyższy wynik, tym wyższe natężenie, odpowiednio eksploracji lub zobowiązania. Współczynnik α-cronbacha dla poszczególnych skal wyniósł w całej próbie odpowiednio: 0,91; 0,84; 0,76; 0,70; 0,80. Drugie narzędzie pozwoliło na ocenę skłonności osób badanych do odczuwania emocji samoświadomościowych wstydu i poczucia winy, których związek z wieloma sferami funkcjonowania jest dobrze udokumentowany (Orth, Robins, Soto, 2010). Rozwój skłonności do odczuwania obu tych emocji rozpoczyna się już w okresie dzieciństwa (Elison, 2005), a ich wysokie natężenie jest źródłem wielu trudności w funkcjonowaniu psychicznym i społecznym. W celu oceny skłonności do doświadczania wstydu i poczucia winy zastosowano Kwestionariusz Uczuć Osobistych (Personal Feelings Questionnaire 2, PFQ-2; Harder, Zalma, 1990) w polskiej adaptacji PFQ-2/PL (Czub, 2012). Osoba doświadczająca silnego wstydu może czuć się bezsilna, sparaliżowana, wściekła, zakłopotana lub upokorzona. Doświadczanie wstydu wiąże się też z poczuciem, że istnieje zagrożenie bycia psychicznie odrzuconym przez silniejszych innych, gotowych do wyśmiewania lub drwin. Poczucie winy wiąże się, z kolei, ze spostrzeganiem siebie jako posiadającego kontrolę nad zachowaniem, które doprowadziło do czucia się winnym. Osoba doświadczająca poczucia winy odczuwa wyrzuty sumienia i żałuje tego, co zrobiła. Negatywny związek skłonności do odczuwania obu tych rodzajów emocji z formowaniem tożsamości został wykazany we wcześniejszych badaniach (Brzezińska, Czub, Piotrowski, 2014; Lutwak, Ferrari, Cheek, 1998; Piotrowski, 2013). Polska wersja narzędzia składa się z 19 pozycji zawierających nazwy różnych emocji (wstyd 7 pozycji, np. czuję się upokorzony, odczuwam zakłopotanie; poczucie winy 6 pozycji, np. mam wyrzuty sumienia, żałuję własnych słów lub tego, co zrobiłem; 6 pozycji maskujących, np. jestem z siebie zadowolony, czuję wściekłość), a badani pytani są o to, jak często doświadczają tych stanów emocjonalnych, od 1 nigdy, do 5 prawie cały czas. Współczynnik α-cronbacha dla wstydu wyniósł 0,86, a dla poczucia winy 0,82. WYNIKI Struktura czynnikowa i rzetelność polskiej adaptacji Indeksu Rozwiązania Kryzysu Tożsamości ISRI (hipoteza 1 i 2) W celu oceny parametrów psychometrycznych polskiej adaptacji narzędzia, zastosowano metodę konfirmacyjnej analizy czynnikowej, wykorzystując oprogramowanie AMOS 22 (Arbuckle, 2013). W pierwszym kroku przygotowano model, w którym wszystkie pozycje Indeksu ładowały jeden czynnik (model jednoczynnikowy), natomiast w drugim kroku przygotowano model, w którym przyporządkowano wszystkie pozycje kwestionariusza do czynników zgodnie z kluczem

8 40 Konrad Piotrowski, Anna I. Brzezińska (model dwuczynnikowy). Modele testowano oddzielnie w grupach uczniów trzech różnych typów szkół oraz oddzielnie w grupach kobiet i mężczyzn. Ocenę parametrów modeli przeprowadzono z zastosowaniem metody maksymalnej wiarygodności (maximum likelihood estimation; MLE). Błędy pomiaru poszczególnych pozycji w modelu były traktowane jako niezależne od siebie. W celu oceny dopasowania modeli zastosowano dwa powszechnie wykorzystywane wskaźniki (Hu, Bentler, 1999): (1) Porównawczy Wskaźnik Dopasowania (Comparative Fit Index; CFI), którego wartość powinna być wyższa niż 0,90, a najlepiej wyższa niż 0,95 i (2) pierwiastek średniokwadratowego błędu przybliżenia (Root Mean Square Error of Approximation; RMSEA), którego wartość nie powinna być wyższa niż 0,08. W każdej grupie model jednoczynnikowy okazał się być źle dopasowany do danych (wskaźnik CFI w różnych grupach przyjmował wartości od 0,75 do 0,84; wskaźnik RMSEA w różnych grupach przyjmował wartości od 0,13 do 0,17). Parametry dopasowania do zakładanej struktury dwuczynnikowej były satysfakcjonujące (Tab. 1) potwierdzając, w każdej z analizowanych grup, dwuczynnikową strukturę narzędzia. Wartości ładunków czynnikowych w analizowanych modelach zawierały się w przedziale od 0,27 do 0,85. W całej próbie te dwa czynniki wyjaśniały 58% wariancji. Rzetelność skal (Tab. 1), mierzona współczynnikiem α-cronbacha, wyniosła dla różnych grup od 0,72 do 0,74 w przypadku skali tożsamości osoby dorosłej oraz od 0,67 do 0,70 w przypadku skali integracji ze społecznością. Akumulacja kapitału tożsamości a namacalne i nienamacalne zasoby kapitału tożsamości (hipoteza 3 i 4) W Tab. 2 przedstawiono wartości współczynników korelacji między dwoma wskaźnikami akumulacji kapitału tożsamości (tożsamość osoby dorosłej i integracja ze społecznością) a obydwoma rodzajami zasobów namacalnymi i nienamacalnymi. Ponieważ wystąpiła bardzo silna, dodatnia korelacja (r = 0,91) między wiekiem a klasą, w której uczyli się uczniowie, zdecydowano się uwzględniać w kolejnych analizach jedynie zmienną klasa (1, 2, 3, 4). Należy jednak pamiętać, że jest to jednocześnie wskaźnik wieku osób badanych. Większość zaobserwowanych związków była słaba. Tożsamość osoby dorosłej korelowała umiarkowanie z poczuciem integracji ze społecznością (r = 0,43; R 2 = 18%). Zaobserwowano dodatnie, choć słabe, związki tożsamości osoby dorosłej z wiekiem (klasa) (R 2 = 4%), faktem posiadania partnera w momencie badania (R 2 = 1%), oraz z posiadaniem doświadczenia Tabela 1. Wskaźniki dopasowania struktury czynnikowej oraz rzetelność polskiej adaptacji Indeksu Rozwiązania Kryzysu Tożsamości ISRI Typy szkół Wskaźniki dopasowania modelu dwuczynnikowego CFI RMSEA Wartości α-cronbacha Tożsamość osoby dorosłej Integracja ze społecznością Zasadnicza szkoła zawodowa (n = 272) 0,99 0,04 0,73 0,67 Technikum (n = 1062) 0,97 0,06 0,74 0,67 Liceum Ogólnokształcące (n = 1047) 0,97 0,06 0,72 0,70 Płeć Kobiety (n = 1223) 0,96 0,07 0,74 0,70 Mężczyźni (n = 1184) 0,97 0,06 0,73 0,70

9 Polska adaptacja kwestionariusza Indeks Rozwiązania Kryzysu Tożsamości Jamesa Côté 41 zawodowego (R 2 = 1%). Tożsamość osoby dorosłej była także dodatnio związana z podjęciem zobowiązań (R 2 = 7%) i identyfikacją ze zobowiązaniami (R 2 = 6%), a ujemnie z eksploracją ruminacyjną (R 2 = 4%), tendencją do doświadczania wstydu (R 2 =3 %) i tendencją do doświadczania poczucia winy (R 2 = 1%). W przypadku skali integracji ze społecznością związki były podobne, choć zaobserwowane współczynniki korelacji były niemal w każdym przypadku dwukrotnie silniejsze niż w przypadku skali tożsamości osoby dorosłej. Dodatkowo, poczucie integracji ze społecznością korelowało dodatnio z oceną sytuacji materialnej (R 2 = 2%), natomiast nie korelowało z wiekiem uczestników badania. DYSKUSJA Celem badania była wstępna ocena struktury czynnikowej i rzetelności polskiej wersji Indeksu Rozwiązania Kryzysu Tożsamości ISRI (Côté, 1997) oraz analiza korelacji wyników uzyskanych za pomocą tego narzędzia z namacalnymi i nienamacalnymi zasobami kapitału tożsamości posiadanymi przez osoby w okresie adolescencji. Zarówno jeśli chodzi o trafność czynnikową, jak i rzetelność narzędzia, uzyskano wyniki podobne do prezentowanych przez autora skali (Côté, 1997, 2002; Côté, Schwartz, 2002) oraz innych badaczy (Luyckx, De Witte, Goossens, 2011; Luyckx, Klimstra, Schwartz, Duriez, 2013; Luyckx, Schwartz, Goossens, Pollock 2008). Tabela 2. Korelacje między skalami Indeksu Rozwiązania Kryzysu Tożsamości ISRI a wskaźnikami kapitału namacalnego i nienamacalnego Tożsamość osoby dorosłej Integracja ze społecznością Wskaźniki kapitału namacalnego Klasa a 0,20 * 0,06 Wolontariat 0,04 0,01 Związek 0,12 * 0,19 * Doświadczenie zawodowe 0,13 * 0,10 * Sytuacja materialna 0,05 0,15 * Wykształcenie matki a -0,03 0,01 Wykształcenie ojca a -0,04 0,03 Wskaźniki kapitału nienamacalnego Eksploracja wszerz 0,02 0,03 Eksploracja w głąb 0,09 * 0,17 * Eksploracja ruminacyjna -0,20 * -0,44 * Podjęcie zobowiązań 0,26 * 0,53 * Identyfikacja ze zobowiązaniami 0,25 * 0,49 * Tendencja do odczuwania wstydu -0,16 * -0,30 * Tendencja do odczuwania poczucia winy -0,12 * -0,18 * * p < 0,001 (ze względu na dużą próbę jedynie korelacje przekraczające poziom istotności 0,001 traktowano jako istotne). a zastosowano współczynnik korelacji rho-spearmana.

10 42 Konrad Piotrowski, Anna I. Brzezińska W obu przypadkach parametry okazały się być zadowalające. Polska wersja Indeksu posiada dwuczynnikową strukturę, analogiczną do zakładanej przez autora. W badanej próbie osób w okresie adolescencji Indeks odznaczał się również dość wysoką rzetelnością w podgrupach uczniów różnych typów szkół ponadgimnazjalnych oraz wśród kobiet i mężczyzn. Dane te przemawiają za tym, że adaptowane narzędzie w polskiej wersji jest rzetelne oraz trafne czynnikowo. Zgodnie z przewidywaniami, wyniki uzyskane za pomocą ISRI/PL były związane ze wskaźnikami posiadanych zasobów kapitału tożsamości, zarówno namacalnymi, jak i nienamacalnymi. Podobnie, jak w badaniach walidacyjnych Côté ego (1997), silniejsze związki zaobserwowano w odniesieniu do zasobów nienamacalnych (charakterystyk psychologicznych). W przypadku obu wymiarów Indeksu zaobserwowano dodatnie, choć słabe, związki z posiadaniem partnera w momencie badania oraz posiadaniem doświadczeń zawodowych. Są to dwa ważne, obiektywne wskaźniki dorosłości (Hogan, Astone, 1986), które wiążą się także z innymi zasobami, jak lepsza sytuacja finansowa oraz możliwość otrzymania wsparcia społecznego. Znaczenie podjęcia tych ról społecznych (pracownika i partnera) dla rozwoju tożsamości zostało wykazane także w innych badaniach (Piotrowski, Brzezińska, Luyckx, 2015 w przyg.; Shanahan, Porfeli, Mortimer, Erickson, 2005). Prezentowane tutaj wyniki sugerują, że mogą to być także istotne korelaty integracji ze społecznością dorosłych już w okresie adolescencji. W przypadku tożsamości osoby dorosłej zaobserwowano istotny dodatni związek z wiekiem dorastających. Podobne dane uzyskano w przypadku osób w okresie wczesnej dorosłości (Brzezińska, Piotrowski, 2010a; Côté, 1997). Sugeruje to, że niezależnie od posiadanych, mniejszych bądź większych, zasobów kapitału tożsamości, wiek biologiczny może pozostawać istotnym wyznacznikiem subiektywnego poczucia dorosłości jednostki (por. także Piotrowski, 2015). Poczucie integracji ze społecznością okazało się, z kolei, dodatnio związane z sytuacją materialną uczniów. Im była ona lepsza tym wyższe było przekonanie adolescentów o znalezieniu już własnego miejsca w życiu. W innych polskich badaniach (Brzezińska, Piotrowski i in., 2010), stwierdzono, z kolei, że lepsza sytuacja materialna związana jest z silniejszymi zobowiązaniami tożsamościowymi, co także pozostaje w zgodzie z tymi obserwacjami i sugeruje, że lepsza sytuacja finansowa Polaków w okresie adolescencji i wczesnej dorosłości jest związana z wyraźniejszym rozwiązaniem kryzysu tożsamości. Côté (1997) uzyskał w podobnym przypadku wynik odmienny, stwierdzając, że lepsza sytuacja finansowa wiąże się raczej z orientacją moratoryjną i niższą integracją ze społecznością. Różnica ta może wynikać z czynników kulturowych (np. znaczenie zasobów finansowych w różnych kulturach i sposób ich wykorzystywania) albo metodologicznych. W prezentowanych tu badaniach mierzono subiektywne poczucie zaspokojenia potrzeb materialnych, a nie obiektywną wysokość pomocy finansowej otrzymywanej od rodziców, jak miało to miejsce w badaniach Côté ego (1997). Może to być przyczyną odmiennych wyników uzyskanych w polskich badaniach. Poczucie, że własne potrzeby materialne są w wysokim stopniu zaspokojone może przekładać się na przekonanie, że miejsce, w którym obecnie znajduje się jednostka w swoim życiu jest dla niej odpowiednie, niezależnie od tego, jak duży jest jej obiektywny stan posiadania. Jest to jednak wniosek wymagający weryfikacji w kolejnych badaniach. Podobnie jak w badaniach Côté ego (1997), wskaźniki akumulacji kapitału tożsamości były wyraźniej związane ze wskaźnikami kapitału nienamacalnego. Zgodnie z oczekiwaniami tożsamość osoby dorosłej oraz poczucie integracji ze społecznością były wyższe, gdy osoby badane podjęły już zobowiązania tożsamościowe dotyczące kształtu własnej przyszłości (podjęcie zobowiązań), gdy silnie się z nimi zidentyfikowały (identyfikacja ze zobowiązaniami), ale także gdy były aktywnie zaangażowane w eksplorację własnych zobowiązań (eksploracja w głąb). Tożsamość osoby

11 Polska adaptacja kwestionariusza Indeks Rozwiązania Kryzysu Tożsamości Jamesa Côté 43 dorosłej i integracja ze społecznością były także tym wyższe im mniej trudności z budowaniem własnej tożsamości odczuwali uczestnicy badań (eksploracja ruminacyjna). Zgodnie z założeniami modelu kapitału tożsamości, osiągnięte poczucie tożsamości pomaga w osiąganiu celów i radzeniu sobie z wyzwaniami codzienności, stanowiąc ważny zasób oraz wspierając zdobywanie kolejnych zasobów tożsamości. Uzyskane wyniki potwierdzają, że podjęcie zobowiązań w różnorodnych domenach znajduje swoje odzwierciedlenie także na wymiarach tożsamości osoby dorosłej i integracji ze społecznością (por. Côté, Schwartz, 2002; Luyckx, Schwartz, Goossens, Pollock, 2008). Również skłonność osób badanych do odczuwania emocji wstydu i winy, których negatywny wpływ na przystosowanie został wielokrotnie wykazany (Averill, Diefenbach, Stanley, Breckenridge, Lusby, 2002; Brzezińska, Czub, Piotrowski, 2014; Harder, Zalma, 1990; Lutwak, Ferrari, Cheek, 1998; Piotrowski, 2013), wiązały się ujemnie zarówno z tożsamością osoby dorosłej, jak i integracją ze społecznością. Łącznie, wyniki te wskazują, że wymiary mierzone ISRI/PL pozostają w związku z wymiarami jakości przystosowania adolescentów. Im wyższymi zasobami nienamacalnymi dysponowały osoby badane, tak w zakresie położenia na wymiarze rozproszenia osiągnięcia tożsamości w badanej tu domenie, jak i funkcjonowania emocjonalnego, tym wyższe były ich wyniki na wymiarach akumulacji kapitału tożsamości, co także przemawia za trafnością teoretyczną narzędzia. Warto zwrócić uwagę, że oba wymiary mierzone ISRI/PL były słabo związane z większością wskaźników zasobów kapitału tożsamości. Jedynym wyjątkiem były dość silne związki poczucia integracji ze społecznością i wymiarów zobowiązań tożsamościowych (podjęcie zobowiązań, identyfikacja ze zobowiązaniami oraz, odwrotny związek, eksploracja ruminacyjna), co potwierdza wcześniejszą obserwację o dość bliskim związku tych dwóch wymiarów (Côté, Schwartz, 2002). W badaniach Côté ego (1997) związki te były podobnie słabe, zwłaszcza w przypadku wskaźników kapitału namacalnego. Być może sfery te są po prostu w znacznym stopniu niezależne od siebie. Możliwe też, że jakieś czynniki moderują związki między posiadanym kapitałem namacalnym a tożsamością osoby dorosłej i poczuciem integracji ze społecznością, co do pewnego stopnia potwierdzają dane uzyskane przez Côté ego (1997) oraz Piotrowskiego, Brzezińską i Pietrzak (2013). PODSUMOWANIE Indeks Rozwiązania Kryzysu Tożsamości ISRI to krótkie i proste w użyciu narzędzie. Wstępne dane dotyczące jego wartości psychometrycznej wydają się być obiecujące, ale konieczna jest dalsza ocena trafności narzędzia. Jak twierdzi Côté (1996, 1997), okresem życia szczególnie sprzyjającym gromadzeniu kapitału tożsamości jest wczesna dorosłość. Wydaje się, że właśnie badania prowadzone w tym etapie życia powinny szczególnie wzbogacić dane na temat wartości narzędzia w jego polskiej adaptacji. Tym niemniej, dane uzyskane w badaniu osób w okresie adolescencji (Piotrowski, 2015) sugerują, że ten etap życia również wart jest dalszej eksploracji w ramach modelu kapitału tożsamości. Oparcie się w badaniach nad tożsamością na modelu kapitału tożsamości może przynieść szereg korzyści, głównie w postaci integracji podejścia socjologicznego i psychologicznego do kwestii uwarunkowań rozwoju tożsamości (Côté, Schwartz, 2002). Badania Côté ego (2002) dowodzą, że rozwój tożsamości osoby dorosłej i jej poczucia integracji ze społecznością osób dorosłych może przebiegać odmiennie w różnych grupach, na przykład wśród kobiet i mężczyzn oraz wśród osób różniących się sytuacją materialną. Do podobnych wniosków prowadzą również dane zawarte w artykule Piotrowskiego (2015), a dotyczące kontekstu edukacyjnego. Dodatkowo, jak wykazał Côté (2002), ludzie mogą różnić się stosowanymi strategiami gromadzenia kapitału tożsamości. W celu pogłębienia wiedzy na ten temat wskazane jest zastosowanie Indeksu w badaniach podłużnych.

12 44 Konrad Piotrowski, Anna I. Brzezińska LITERATURA Arbuckle, J. L. (2013). IBM SPSS Amos 22. User s guide. New York: IBM. Arnett, J. J. (2000). Emerging adulthood: A theory of development from the late teens through the twenties. American Psychologist, 55, Averill, P. M., Diefenbach, G. J., Stanley, M. A., Breckenridge, J. K., Lusby, B. (2002), Assessment of shame and guilt in a psychiatric sample: A comparison of two measures. Personality and Individual Differences, 32, Brzezińska, A. I., Czub, T., Piotrowski, K. (2014). Statusy tożsamości a style tożsamości i funkcjonowanie emocjonalne uczniów szkół zawodowych. Psychologia Rozwojowa, 19, Brzezińska, A. I., Piotrowski, K. (2010a). Formowanie się tożsamości a poczucie dorosłości i gotowość do tworzenia bliskich związków. Czasopismo Psychologiczne, 16, Brzezińska, A. I., Piotrowski, K. (2010b). Polska adaptacja Skali Wymiarów Rozwoju Tożsamości (DIDS). Polskie Forum Psychologiczne, 15, Brzezińska, A. I., Piotrowski, K., Garbarek-Sawicka, E., Karowska, K., Muszyńska, K. (2010). Wymiary tożsamości a ich podmiotowe i kontekstowe korelaty. Studia Psychologiczne, 49(1), Buhl, H. M., Lanz, M. (2007). Emerging adulthood in Europe: common traits and variability across five European countries. Journal of Adolescent Research, 22, Côté, J. E. (1996). Sociological perspective in identity formation: the culture-identity link and identity capital. Journal of Adolescence, 19, Côté, J. E. (1997). An empirical test of the identity capital model. Journal of Adolescence, 20, Côté, J. E. (2002). The role of identity capital in the transition to adulthood: The individualization thesis examined. Journal of Youth Studies, 5, Côté, J. E., Schwartz, S. J. (2002). Comparing psychological and sociological approaches to identity: Identity status, identity capital, and the individualization process. Journal of Adolescence, 25, Czub T. (2012), Opis Kwestionariusza uczuć osobistych PFQ-2/PL. Poznań: Instytut Psychologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza (maszynopis niepublikowany). Elison, J. (2005). Shame and guilt: A hundred years of apples and oranges. New Ideas in Psychology, 23, Erikson, E. H. (2004). Tożsamość a cykl życia. Poznań: Zysk i S-ka. Giddens, A. (2008). Konsekwencje nowoczesności. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego. Gurba, E. (2008). The attributes of adulthood recognised by adolescents and adults. Polish Psychological Bulletin, 39(3), Harder D. H., Zalma A. (1990). Two promising shame and guilt scales: A construct validity comparison. Journal of Personality Assessment, 55, Hogan, D. P., Astone, N. M. (1986). The transition to adulthood. Annual Review of Sociology, 12, Hu, L. T., Bentler, P. M. (1999). Cut-off criteria for fit indexes in covariance structure analysis. Conventional criteria versus new alternatives. Structural Equation Modeling, 6, Kroger, J. (2007). Why is identity achievement so elusive? Identity. An International Journal of Theory and Research, 7(4), Lutwak, N., Ferrari, J. R., Cheek, J. M. (1998). Shame, guilt, and identity in men and women: The role of identity orientation and processing style in moral affect. Personality and Individual Differences, 25, Luyckx, K., De Witte, H., Goossens, L. (2011). Perceived instability in emerging adulthood: The protective role of identity capital. Journal of Applied Developmental Psychology, 32, Luyckx, K., Klimstra, T. A., Schwartz, S. J., Duriez, B. (2013). Personal identity in college and the work context: Developmental trajectories and psychosocial functioning. European Journal of Personality, 27, Luyckx, K., Schwartz, S. J., Berzonsky, M. D., Soenens, B., Vansteenkiste, M., Smits, I., Goossens, L. (2008). Capturing ruminative exploration: extending the four-dimensional model of identity formation in late adolescence. Journal of Research in Personality, 42, Luyckx, K., Schwartz, S. J., Goossens, L., Pollock, S. (2008). Employment, sense of coherence and identity formation: contextual and psychological processes on the pathway to sense of adulthood. Journal of Adolescent Research, 23, Marcia, J. E. (1966). Development and validation of ego identity status. Journal of Personality and Social Psychology, 3, Marcia, J. E. (1980). Identity in adolescence. W: J. Adelson (Red.). Handbook of adolescent psychology (s ). New York: John Wiley and Sons.

13 Polska adaptacja kwestionariusza Indeks Rozwiązania Kryzysu Tożsamości Jamesa Côté 45 Mead, M. (1978). Kultura i tożsamość. Warszawa: PWN. Morsünbül, Ü. (2014). The effects of identity dimensions and employment on the transition to adulthood. The Online Journal of Counseling and Education, 3, Mynarska, M. (2010). Deadline for parenthood: Fertility postponement and age norms in Poland. European Journal of Population, 26, Oleszkowicz, A., Misztela, A. (2015 w druku). How do young Poles perceive their adulthood? Journal of Adolescent Research. Orth, U., Robins, R. W., Soto, C. J. (2010). Tracking the trajectory of shame, guilt, and pride across the life span. Journal of Personality and Social Psychology, 99, Piotrowski, K. (2013), Identity in adolescence and emerging adulthood: Relationships with emotional and educational factors. Polish Psychological Bulletin, 44, Piotrowski, K. (2015 w druku). Kapitał tożsamości uczniów szkół ponadgimnazjalnych. Roczniki Psychologiczne. Piotrowski, K., Brzezińska, A. I., Luyckx, K. (2015 w przyg.). Adult roles and psychosocial maturity as predictors of identity formation in emerging adulthood: An expansion of the confluence model. Piotrowski, K., Brzezińska, A. I., Pietrzak, J. (2013). Four statuses of adulthood: Adult roles, psychosocial maturity and identity formation in emerging adulthood. Health Psychology Report, 1, Schwartz, S. J. (2007). The structure of identity consolidation: Multiple correlated constructs or one superordinate construct. Identity: An International Journal of Theory and Research, 7, Shanahan, M. J., Porfeli, E. J., Mortimer, J. T., & Erickson, L. D. (2005). Subjective age identity and the transition to adulthood: When do adolescents become adults? W: R. A. Settersten Jr., F. F. Furstenberg Jr., & R. G. Rumbaut (Red.), On the frontier of adulthood: Theory, research, and public policy (s ). Chicago: University of Chicago Press. Konrad Piotrowski Institute of Psychology, University of Social Sciences and Humanities, Faculty in Poznań Anna I. Brzezińska Institute of Psychology Adam Mickiewicz University in Poznań A POLISH ADAPTATION OF JAMES CÔTÉ S IDENTITY STAGE RESOLUTION INDEX ABSTRACT The article presents the outcome of work on the Polish adaptation of James Côté s (1997) Identity Stage Resolution Index (ISRI). The participants in the study were 2,381 upper-secondary schools students (basic vocational schools: n = 272, 84% women; technical upper-secondary schools: n = 1,062, 35% women; general upper-secondary schools: n = 1,047, 58% women) aged years. Both in women and in men, and in students of the three types of schools, the questionnaire had a good factor structure and high reliability. It was also found that, in accordance with Côté s model of identity capital, the position on both studied dimensions adult identity and community-identity integration was related to tangible as well as intangible resources. The obtained data concerning the validity and reliability of the measure are acceptable. Keywords: identity capital, sense of adulthood, community-identity integration, adult identity, tangible resources, intangible resources