RENTOWNOŚĆ INWESTYCJI W ZDROWIE W PRZEDSIĘBIORSTWIE PRZEGLĄD METOD I ZALECENIA

Transkrypt

1 Medycyna Pracy 2010;61(6): Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera w Łodzi Izabela Rydlewska-Liszkowska PRACA POGLĄDOWA RENTOWNOŚĆ INWESTYCJI W ZDROWIE W PRZEDSIĘBIORSTWIE PRZEGLĄD METOD I ZALECENIA RETURN ON INVESTEMENT FOR OCCUPATIONAL HEALTH: REVIEW OF METHODS AND RECOMMENDATIONS Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera, Łódź Zakład Polityki Zdrowotnej Uniwersytet Medyczny, Łódź Katedra Polityki Ochrony Zdrowia Streszczenie Wpływ stanu zdrowia populacji na gospodarkę, czynniki ryzyka zawodowego i skutki ekonomiczne zachowań ludzkich w miejscu pracy stanowią przedmiot badań ekonomii zdrowia. Jednym z czynników ekonomicznych występujących w gospodarce są warunki i zachowania w miejscu pracy. Relacje te poddawane są analizom i ocenie przy użyciu metod wiążących ekonomiczne skutki warunków pracy z gospodarką i finansami przedsiębiorstwa. Metody badania tego wpływu są znane, jednak umiejętności ich wykorzystania w praktyce są ograniczone. Wśród metod wyróżnia się: metody pomiaru ekonomicznych relacji między środowiskiem pracy a gospodarką przedsiębiorstwa i metody ekonomicznej analizy inwestycji w środowisko pracy. Ponadto stosowane są metody oceny efektów ekonomicznych warunków pracy ograniczające się do pomiaru kosztów absencji chorobowej. Jedną z opcji metodycznych oceny ekonomicznych efektów warunków pracy jest rachunek rentowności inwestycji (ROI) w zdrowie pracujących. Został on zastosowany do oceny rentowności inwestycji w zdrowie pracujących w wielu firmach na świecie. W zależności od przyjętych założeń analizy przypadków i zakresu obserwacji jego wartość kształtowała się od niewiele powyżej 1 do 13. Oznacza to, że nastąpił zwrot poniesionych nakładów na przedsięwzięcia związane ze zdrowiem pracujących. Istnieją przykłady świadczące, że nie wszystkie interwencje przynoszą korzyść w kategoriach ekonomicznych. Prowadzenie rachunku rentowności inwestycji daje podstawę zwiększania skuteczności i efektywności inwestycji podejmowanych przez pracodawcę. Dzięki uzyskaniu dowodów pojawia się możliwość budowy platformy merytorycznej dyskusji z osobami odpowiedzialnymi za zdrowie pracujących i finanse firmy. Rachunek rentowności inwestycji ma więc nie tylko znaczenie dla budowy systemu motywacyjnego, ale także informacyjne i komunikacyjne. W oparciu o analizę metod ekonomicznej oceny programów zdrowotnych w miejscu pracy można sformułować podstawowe rekomendacje ich stosowania. Med. Pr. 2010;61(6): Słowa kluczowe: zdrowie pracujących, inwestycje w zdrowie, ewaluacja ekonomiczna, rentowność inwestycji Abstract The impact of the population health on the national economy, occupational risk factors and economic consequences of workers behaviors in the workplace are the subject of health economics studies. Conditions and behaviors at work are recognized as one of the major economic factors. These relations are analyzed and evaluated with use of methods that combine economic consequences of working conditions, management and enterprise finances. The methods of assessing this impact are well known but the ability to implement them in practice is still limited. There are two main types of methods: methods for measuring economic relations between the work environment and enterprise management and methods for the economic analysis of investments in the work environment and occupational health. Methods for assessing economic effectiveness of working conditions limited to measurements of costs of absenteeism at work are also used. One of the methodological options in this regard is return on investment (ROI) for occupational health. ROI has been applied in many firms all over the world. Depending on the analytical assumptions and the scope of research, the ROI value ranged between more than 1 and 13. This means that the increase in return on investment for occupational health has been observed. There are examples that the return on invested resources cannot be always obtained. ROI accounting gives employers an opportunity of increasing effectiveness. Evidence of the real value of health investment enables to provide the platform of discussion among managers and other persons responsible for occupational health management. The results of the studies cannot be overestimated as an element of economic incentives system. Based on the review of the methods and results of their implementation some recommendations can be formulated. Med Pr 2010;61(6): Key words: occupational health, investment for health, economic evaluation, return on investment Adres autorki: Zakład Polityki Zdrowotnej, Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera, ul. św. Teresy 8, Łódź; iza_ez@imp.lodz.pl Nadesłano: 19 października 2010 Zatwierdzono: 9 listopada 2010

2 656 I. Rydlewska-Liszkowska Nr 6 WSTĘP Związek między stanem zdrowia populacji a przemianami społeczno-ekonomicznymi stanowi zagadnienie, którym zajmuje się ekonomia zdrowia lub jak niektórzy nazywają tę dziedzinę wiedzy makroekonomia zdrowia. Obejmuje ona następujące dwa główne obszary zagadnień: wydatki i zatrudnienie oraz zdrowie i jego ochronę jako część gospodarki, stan zdrowia populacji i jego związki ze zmianami ekonomicznymi, m.in. wpływ zdrowia populacji na produkt krajowy brutto (PKB) (1). Wobec powyższych stwierdzeń ekonomiści uznają ekonomię zdrowia za ważną część ekonomii. Jaki wpływ na gospodarkę ma stan zdrowia charakteryzowany wskaźnikami stanu zdrowia, jakie występują czynniki ryzyka w odniesieniu do zdrowia populacji, jakie ekonomiczne skutki wywołują zmiany zachowań ludzkich, to pytania stawiane na gruncie ekonomii zdrowia. Uznaje się, że jednym z czynników ekonomicznych występujących w gospodarce są warunki i zachowania w miejscu pracy. Dbałość menadżerów o stan zdrowia pracujących prowadzi do poprawy efektów zdrowotnych (zmniejszenie liczby chorób zawodowych i liczby wypadków przy pracy), co z kolei uwalnia przedsiębiorstwa i inne podmioty w gospodarce od ponoszenia społecznych kosztów (2). Mając na uwadze społeczne korzyści (potwierdzone badaniami i analizami światowymi) wynikające z inwestowania w zdrowie pracujących, warto przeanalizować powody, dla których zakres prowadzenia analizy efektywności społeczno-ekonomicznej w przedsiębiorstwach jest nadal ograniczony. Najczęściej przytaczanym argumentem jest brak wiedzy, brak zrozumienia narzędzi i celu analiz, brak umiejętności, ale także niechęć pracodawców do podejmowania działań na rzecz zdrowia pracujących, a w ślad za tym do ich oceny również w kategoriach ekonomicznych. Taka argumentacja pojawia się w przedsiębiorstwach w różnych krajach, przy czym jej siła jest różna w zależności od poziomu społeczno-ekonomicznego danej gospodarki. Systematyzując przyczyny tego zaniechania, warto przytoczyć jedną z ich najnowszych klasyfikacji (3): relacje między polityką ochrony zdrowia pracujących a prawem pracy dotyczące często wielu interesariuszy, często stawiających w sytuacji konfliktowej priorytety polityki i istniejące systemy motywacyjne; różnice w postrzeganiu ryzyka zdrowotnego związane z doświadczeniem w działalności gospodarczej różnych podmiotów, m.in. polityków i podmiotów w zakresie zdrowia i bezpieczeństwa w miejscu pracy; brak porozumienia, co należy zaliczyć do korzyści i kosztów podejmowania lub zaniechania interwencji; koszty i skutki mogą mieć źródło w różnych podmiotach w systemie; różnorodność podmiotów i zakresów ochrony zdrowia sprawiająca, że żaden z nich nie mierzy pełnych kosztów wypadków i chorób zawodowych ani korzyści wynikających z profilaktyki; różnorodność i zmienność w czasie form i miejsc zatrudnienia powodujące pojawienie się trudności w powiązaniu chorób z warunkami pracy; brak jednolitych wytycznych wiążących koszty i efekty z danymi dostępnymi w organizacjach, co powoduje konieczność ponoszenia wysokich nakładów na stworzenie dokumentacji i ich pozyskanie. Uświadomienie pracodawcom i innym interesariuszom znaczenia metod wiążących ekonomiczne skutki warunków pracy z gospodarką, a w szczególności z finansami przedsiębiorstwa, stanowi jeden z elementów działań upowszechniających tę dziedzinę wiedzy. Często negowana przez pracodawców potrzeba stosowania metod oceny ekonomicznej jest argumentowana tym, że pracodawcy mają obowiązek prawny spełniania niezbędnego minimum w odniesieniu do warunków pracy, stąd w opiniach pracodawców żadna ocena ekonomiczna nie stanowi tu dodatkowego czynnika decyzyjnego. PRZEGLĄD METOD POMIARU EKONOMICZNYCH EFEKTÓW WARUNKÓW PRACY NA POZIOMIE PRZEDSIĘBIORSTWA Warunki pracy powodujące negatywne skutki zdrowotne wywołują również określone efekty ekonomiczne. Są one odczuwalne nie tylko przez pracodawców, ale również przez inne podmioty w systemie społeczno-gospodarczym. Zdrowie stanowi więc jeden z czynników wpływających na wyniki ekonomiczne firmy. Metodyka badania tego wpływu jest znana, jednak umiejętności wykorzystania metod analizy w praktyce są nadal ograniczone, a często ich zastosowanie w praktyce prowadzi do wyników, których przydatność w procesach decyzyjnych jest ograniczona. Nie do przecenienia jest ścisłe współdziałanie badaczy/analityków z menadżerami przedsiębiorstw. Piśmiennictwo tematu wskazuje na istnienie metod pozwalających przeanalizować i zidentyfikować ekonomiczne skutki

3 Nr 6 Rentowność inwestycji w zdrowie w przedsiębiorstwie 657 warunków pracy (4). Generalnie metody te można podzielić na dwie grupy: metody umożliwiające pomiar ekonomicznych relacji między środowiskiem pracy a gospodarką przedsiębiorstwa, metody ekonomicznej analizy inwestycji w środowisko pracy. Ponadto stosowane są także metody oceny efektów ekonomicznych warunków pracy ograniczające się wyłącznie do pomiaru kosztów związanych głównie z absencją chorobową. Pierwsza z wymienionych opcji znana jest jako metoda ewaluacji ekonomicznej interwencji związanych ze zdrowiem, podejmowanych w miejscu pracy. Z kolei metoda polegająca na pomiarze wyłącznie kosztów związanych z wpływem warunków pracy na zdrowie pracujących jest najmniej przydatna w procesach decyzyjnych, ponieważ pomija się w niej stronę efektów zdrowotnych, czyli skuteczność postępowania wobec pracujących. Wobec tego w praktyce odróżnia się metodę pełnej ewaluacji ekonomicznej od metody częściowej ewaluacji (5). Jedną z opcji metodycznych mających praktyczne zastosowanie w ocenie ekonomicznych efektów warunków pracy jest rachunek rentowności inwestycji (return on investment ROI) w zdrowie pracujących. Powodem zainteresowania tą metodą jest: po pierwsze, jej rola w tworzeniu mechanizmów motywacyjnych ukierunkowanych nie tylko na pracodawców, ale również na pracowników. Stworzenie zachęt do tworzenia zdrowych warunków pracy oraz do przestrzegania określonych w podmiocie reguł dotyczących zachowań pracowników może przyczynić się do wzmocnienia roli zdrowia pracujących jako czynnika wpływającego na gospodarkę przedsiębiorstw. Po drugie, prowadzenie rachunku rentowności inwestycji daje możliwość zwiększania skuteczności i efektywności inwestycji podejmowanych przez pracodawcę, ponieważ dzięki uzyskaniu dowodu pojawia się możliwość merytorycznej dyskusji z osobami odpowiedzialnymi za zarządzanie zdrowiem i finanse firmy. Oprócz znaczenia motywacyjnego ma więc także znaczenie informacyjne i komunikacyjne. Wskaźnik rentowności inwestycji oparty jest o relację zysku netto do nakładów inwestycyjnych. Wykorzy- Tabela 1. Zakres ewaluacji ekonomicznej Table 1. The range of economic evaluation Ewaluacja ekonomiczna Economic evaluation Rodzaj analizy Type of analysis Charakterystyka Characteristics Częściowa / Partial opis kosztów / costs description ewaluacja pełnych kosztów pojedynczej interwencji / evaluation of full costs of intervention analiza kosztów w porównaniu do efektów / ewaluacja na podstawie raportów o kosztach i efektach pojedynczej interwencji / / cost effectiveness analysis / evaluation on the basis of reports of costs and effects of intervention analiza kosztów / costs analysis ewaluacja raportów o kosztach jednej lub więcej interwencji z pominięciem efektów interwencji / evaluation of reports on the costs of one or more interventions without taking into account their effects Pełna / Full analiza minimalizacji kosztów / celem analizy jest identyfikacja mniej kosztownych interwencji spośród tych, / costs minimization analysis (CMA) które charakteryzują się taką samą skutecznością / analysis aimed at identifying less expensive interventions among those with the same effectiveness analiza koszt efekt / wynikiem analizy jest koszt w przeliczeniu na jednostkowy efekt interwencji, / cost effectiveness analysis (CEA) przedstawiony w jednostkach naturalnych (np. dodane lata życia) / the result of the analysis are the costs of one effect of a given intervention presented in quantitative units (e.g. life years gained) analiza koszt użyteczność / wynikiem analizy są koszty 1 dodanego roku życia o określonej jakości życia / / costs utility analysis (CUA) / the result of the analysis are the costs of quality-adjusted life year (QALY) analiza koszt korzyść (analiza zwrotu inwestycji) / costs benefit analysis (CBA) (return on investment) koszty i efekty przedstawione są w jednostkach pieniężnych / costs and benefits presented in monetary terms

4 658 I. Rydlewska-Liszkowska Nr 6 stywany jest do określenia zdolności aktywów firmy do generowania zysku bez względu na źródło sfinansowania inwestycji (6): zysk netto (korzyści netto z inwestycji) ROI = 100% nakłady inwestycyjne (aktywa ogółem) Wskaźnik ROI jest na tyle uniwersalny, że daje możliwość określenia zwrotu różnego rodzaju inwestycji, dlatego stosowany jest również do oceny przedsięwzięć inwestycyjnych w zdrowie. Pozwala on stwierdzić, czy kwota zainwestowana w danym okresie zwraca się i jeśli tak, w jakim stopniu w relacji do poniesionych nakładów. W odniesieniu do określenia rentowności inwestycji oprócz ROI stosuje się wskaźnik BCR (benefits/costs ratio). BCR (Benefis/Cost Ratio) = Suma korzyści z inwestycji / Suma kosztów inwestycji PRAKTYCZNY ASPEKT STOSOWANIA ROI Wskaźnik ROI zastosowany został w wielu firmach o zasięgu międzynarodowym w odniesieniu do inwestycji w zdrowie pracowników. Należą do nich: Citibank, DaimlerChrysler, Motorola, PepsiCo i szereg innych (7,8). Tabela 2. Wskaźniki ROI w przeliczeniu na 1 $ zainwestowany w program zdrowotny Table 2. Ratio of ROI calculated per 1 $ invested in health program Firma Company Wskaźnik ROI ROI ratio [$] Coors 6,15 Kennecott 5,78 Equitable Life 5,52 Citibank 4,56 General Mills 3,90 Travellers 3,40 Motorola 3,15 PepsiCo 3,00 Unum Life 1,81 Źródło / Source: Zank D., Friedsam D. Employee Health Promotion Programs: What is the Return on Investment? (9). [1] [2] Przytoczone przykłady wskazują, że dobrze zaprojektowane programy promocji zdrowia i profilaktyki chorób przynoszą często kilkukrotny zwrot nakładów zainwestowanych w programy. Rentowność inwestycji w zdrowie jest uzyskiwana dzięki osiąganym efektom zdrowotnym, zmniejszeniu obciążeń finansowych pracodawców i zwiększeniu produktywności. Jednym z przykładów świadczących o opłacalności programów zdrowotnych jest działanie podjęte w latach 80. przez firmę DaimlerChrysler we współpracy z United Auto Workers (10). Celem podjętej interwencji była zmiana zachowań zdrowotnych pracowników, a w jej wyniku zmniejszenie kosztów przedsiębiorstwa związanych ze zdrowiem pracowników, zwiększenie produktywności oraz ograniczenie absencji chorobowej. Program został skonstruowany w ścisłej współpracy ze specjalistami w dziedzinie ochrony zdrowia pracujących z uwagi na konieczność połączenia prozdrowotnych zachowań pracowników z warunkami pracy i występującym ryzykiem zawodowym. Program, w ocenie menadżerów odpowiedzialnych za jego przeprowadzenie, pozwolił na uzyskanie oszczędności stanowiących dwukrotność poniesionych nakładów. Inny przykład analizy, dotyczący kompleksowego programu zdrowotnego w przedsiębiorstwie amerykańskim Midwest Utility Company, wykazał rentowność inwestycji (ROI) w zakresie kosztów ochrony zdrowia pracujących na poziomie 1,29 2,07 dla poszczególnych okresów. Wielkość skumulowana ROI w ciągu 9 lat wyniosła 1,66 (11). W wyniku przeprowadzonych analiz ekonomicznych programów zdrowotnych w przedsiębiorstwach oszacowano, że wartość ROI zawarta była w przedziale 1,49 13 (12). Inne analizy wskazują, że programy zdrowotne charakteryzują się ROI na poziomie około 3,5, jeśli rozważane są koszty ochrony zdrowia, około 5,8, kiedy bierze się pod uwagę koszty absencji chorobowej, a 4,3, kiedy łączy się oba wymienione elementy kosztów (13). Przykłady analiz wskazują również, że uzyskiwanie rentowności inwestycji w zdrowie nie stanowi cechy charakterystycznej dużych przedsiębiorstw. Jest ona możliwa do uzyskania także w małych firmach zatrudniających do 5 osób (14). Wskaźniki dla jednego programu/interwencji zdrowotnej mogą różnić się jednak w zależności od przyjętej stopy dyskonta. Ważny czynnik wpływający na kształtowanie się wskaźnika ROI stanowi profil demograficzny pracujących i profil występującego ryzyka zawodowego, co z kolei wywiera wpływ na koszty ochrony zdrowia pracujących.

5 Nr 6 Rentowność inwestycji w zdrowie w przedsiębiorstwie 659 Jako przykład może posłużyć oszacowanie ROI przeprowadzone w Dow Chemical Company (15). Z przeprowadzonej analizy wyników wynika, że dla zbudowanych scenariuszy postępowania ROI kształtował się na różnym poziomie. Przy założeniu ograniczenia ryzyka zdrowotnego o 1% w skali roku ROI był na poziomie od 1 do 3,21. Założenie ograniczenia ryzyka zdrowotnego o 0,1% w skali roku przyniosło rezultat w postaci ROI na poziomie od 0,76 do 1. Przy założeniu ograniczenia ryzyka zdrowotnego o 1,7% w skali roku uzyskano ROI równy 1. Wobec tego graniczną opłacalność programu zdrowotnego (próg rentowności break even point) uzyskano przy założeniu zmniejszenia ryzyka zawodowego o 0,17% rocznie. PODSUMOWANIE Analiza rentowności inwestycji w zdrowie ma kilka wymiarów informacyjny, motywacyjny, komunikacyjny i edukacyjny które są ściśle powiązane z działaniami aplikacyjnymi. Świadome podejmowanie decyzji w zakresie interwencji zdrowotnych na poziomie przedsiębiorstwa nie jest postrzegane na świecie jako działanie wyłącznie o charakterze medycznym, organizacyjnym czy technologicznym. Szczególnie ważnym argumentem na etapie podejmowania decyzji dotyczących poprawy zdrowia i warunków pracy jest argument ekonomiczny. Jest on istotny dla przedsiębiorców, w których działania w zakresie zarządzania zdrowiem podejmuje się, uznając je za jeden z czynników mających wpływ na rentowność firmy, a jednocześnie na jej wizerunek rynkowy. Przytoczone w powyższym tekście przykłady analiz dostarczających informacji, argumentów, motywacji świadczą o tym, że są one wykorzystywane w praktyce zarządzania firmami. W wielu firmach analizy rentowności inwestycji w zdrowie są elementem tzw. analiz biznesowych (business cases), które stanowią podstawę decyzji o charakterze planistycznym i implementacji programów zdrowotnych. Analizy rentowności inwestycji stanowią ważny punkt w procesie komunikacji poziomej i pionowej wśród kadry menadżerskiej. Wskazują, że nakłady na zdrowie i bezpieczeństwo w środowisku pracy to nie jedynie obciążenie finansowe firmy, ale przede wszystkim inwestycja w kapitał ludzki. Ważny z punktu widzenia budowania świadomości przedsiębiorców jest wymiar edukacyjny. Warto zwrócić jednak uwagę, że pracodawcy w wielu systemach społeczno-ekonomicznych stają w obliczu dylematu stosować się wyłącznie do istniejących przepisów prawnych dotyczących ochrony zdrowia pracujących na minimalnym poziomie bezpieczeństwa zdrowotnego, czy też występować z inicjatywami podejmowania interwencji na rzecz zdrowia w miejscu pracy wykraczającymi ponad istniejące normy prawne? Dowody wynikające z analiz ekonomicznych wskazują, że nie zawsze promocja czy prewencja przynoszą zwrot inwestycji, choć z innej strony wielowariantowe podejście do budowania scenariuszy może zaowocować pozytywnym wynikiem. Informacja o kosztach i efektach i ich wzajemnych relacjach podejmowanych interwencji może, choć nie musi, stanowić argumentu podejmowania działań prewencyjnych. Z tego wynika szereg wniosków związanych z tzw. dobrą praktyką oceny programów zdrowotnych w miejscu pracy. Po pierwsze, musi istnieć świadomość elastyczności programów/interwencji w miejscu pracy na etapie ich konstruowania. Programy zwykle składają się z wielu elementów, których wzajemne relacje mogą wzmocnić lub osłabić przyszłe efekty, w tym rentowność zainwestowanych nakładów. Podstawowymi pytaniami, na które należy udzielić odpowiedzi, są: jakie elementy włączyć do programu (zasoby osobowe, zasoby rzeczowe, nakłady inwestycyjne), jakie efekty zamierza się uzyskać dzięki programowi, jakie przyjąć metody realizacji programu, jakie zakłada się proporcje między nakładem a efektem tak, aby uzyskać założoną rentowność inwestycji, jakimi metodami zapewnić komunikowanie się i współpracę między różnymi stronami zaangażowanymi w realizację programu (pracownicy, menadżerowie, lekarze, pielęgniarki itd.) z uwagi na efekty zdrowotne i ekonomiczne programu. Po drugie, podjęcie działań interwencyjnych w praktyce może przyczynić się do różnorodnych oszczędności w samym przedsiębiorstwie, ale efektem może być również zastosowanie ulg finansowych lub grantów przez instytucje ubezpieczeniowe wobec danej firmy. Z tego powodu koszty i oszczędności uzyskiwane dzięki programom zdrowotnym na poziomie przedsiębiorstwa traktowane są jako element kosztów i oszczędności społecznych. Po trzecie, konieczne jest budowanie scenariuszy programów zdrowotnych z uwagi na niepewność określania i szacowania elementów programów oraz wykonywanie analizy wrażliwości.

6 660 I. Rydlewska-Liszkowska Nr 6 Podsumowując, wyniki ekonomicznej oceny inwestycji w zdrowie pracujących są w dużym stopniu zależne od przyjęcia poprawnych założeń analizy i oceny (16). Przystępując do analizy i oceny ekonomicznej, należy sprecyzować kilka kluczowych założeń, które dotyczą: horyzontu obserwacji kosztów i efektów planowanej interwencji, tak aby uzyskać porównywalność kosztów i efektów w czasie oraz aby zminimalizować wpływ innych niż przyjęte w analizie czynników na efekty; uwzględnienia wszystkich elementów kosztów związanych z danym przedsięwzięciem; ustalenia wartości finansowej kosztów i efektów przedsięwzięcia (ceny rynkowe nie zawsze stanowią podstawę); ustalenia zmiennych (łącznie ze stopą dyskonta), które powinny stanowić przedmiot analizy wrażliwości. PIŚMIENNICTWO 1. Getzen T.E.: Ekonomika zdrowia. Teoria i praktyka. PWN, Warszawa 2000, ss Balcerowicz L.: Ekonomia zdrowia [cytowany 19 października 2010]. Wprost 1998;51(38):[1 s. ekranowa]. Adres: /?I= Tompa E., Culyer A.J., Dolinschi R.: Economic evaluation for occupational health and safety. Developing good practice [przedmowa]. Oxford University Press, Oxford 2008, ss. v viii 4. Rose L., Orrenius U.: Calculation of the economic effects of working environment at companies and organisations a survey of existing methods [cytowany 18 października 2010]. Proceedings of the NES2007 (the Nordic Ergonomic Society) conference in Sweden, October th Nordic Ergonomics Society Conference, 1 3 października 2007, Lysekil, Szwecja. Adres: nordisergonomi.org/nes2007/cd_nes_2007/papers/ /A66_Rose.pdf 5. Drummond M., Obrien B.J., Stoddart G.L., Torrance G.: Methods for the economic evaluation of health care programs. Wydanie 2. Oxford University Press, Oxford Ostaszewski J. [red.]: Finanse. Difin, Warszawa 2005, s Zank D., Friedsam D. Employee Health Promotion Programs: What is the Return on Investment? [Issue Brief] [cytowany 12 października 2010]. Wis. Public Health Health Policy Inst. 2005;6(5):[2 ss. ekranowe]. Adres: 8. Ozminkowski R.J., Dunn R.L., Goetzel R.Z., Cantor R.I., Murnane J., Harrison M.: A return on investment ealuation of the Citibank, N.A., health management program. Am. J. Health Promot. 1999;14(1): Zank D., Friedsam D. Employee Health Promotion Programs: What is the Return on Investment? [cytowany 12 października 2010]. Wis. Public Health Policy Inst. 2005;6(5):[2 ss. ekranowe]. Adres: phealth.wisc.edu/publications/issuebriefs/issuebriefv- 06n05.pdf 10. Nash J.: Earning a Healthy Return on Investment at DaimlerChrysler [cytowany 19 października 2010]. EHS Today The Magazine for Environment, Health and Safety Leaders. Adres: /ehs_imp_ Yen L., Schultz A.B., Schaefer C., Bloomberg S., Edington D.W.: Long-term return on investment of an employee health enhancement program at a Midwest utility company from 1999 to Int. J. Workplace Health Manag. 2008;2(3): Goetzel R.Z.: Absolute Advantage. Wellness Councils of America, Washington Aldana S.G.: Financial impact of health promotion programs: A comprehensive review of the literature. Am. J. Health Promot. 2001;15(5): Erfurt J.C., Holtyn K.: Health promotion in small business: what works and what doesn t work. J. Occup. Med. 1991;33(1): Goetzel R.Z., Ozminkowski R.J., Baase C.M., Billotti G.M.: Estimating the Return on Investment from changes in employee Health Risks on the Dow Chemical Company s health care costs. J. Occup. Environ. Med. 2005;8(47): Meng K.L.: Health and economic impact of occupational health services. Scand. J. Work Environ. Health Suppl. 2005;1:38 42