Poczucie koherencji jako wykładnik w prognozowaniu aktywności zawodowej ratowników medycznych

Transkrypt

1 prace ORYGINALNE Piel. Zdr. Publ. 2012, 2, 2, ISSN Copyright by Wroclaw Medical University Dorota Rębak¹, Stanisław Głuszek¹ Poczucie koherencji jako wykładnik w prognozowaniu aktywności zawodowej ratowników medycznych The Sense of Coherence as an Indicator in Forecasting Professional Activity of Paramedics ¹ Instytut Pielęgniarstwa i Położnictwa, Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach Streszczenie Wprowadzenie. Poczucie koherencji jest uważane za ważną zmienną związaną z funkcjonowaniem zawodowym. Może wpływać modyfikująco na relacje między poziomem doświadczanego stresu a jego negatywnymi skutkami. Cel pracy. Określenie poziomu poczucia koherencji w grupie ratowników medycznych i próba analizy tej zmiennej w prognozowaniu dalszego życia zawodowego badanej grupy. Materiał i metody. Badania zostały przeprowadzone wśród 336 czynnych zawodowo ratowników medycznych. Do badania wykorzystano metodę sondażu diagnostycznego, a narzędziem badawczym był Kwestionariusz Orientacji Życiowej SOC-29. Wyniki. Poziom poczucia koherencji kształtował się następująco: średnia poczucia zrozumiałości 48,28 pkt, poczucie zaradności 50,37 pkt, średni wynik poczucia sensowności 43,57 pkt. Ogólne poczucie koherencji wyniosło średnio 142,22 pkt. Wnioski. Uzyskana na podstawie analizy wyników badań konstelacja poczucia koherencji pozwala na przewidzenie zachowań antyzdrowotnych i tendencji do wypalenia zawodowego. Zasadne jest kontynuowanie prac badawczych w obszarze zachowań związanych z pracą zawodową ratowników medycznych (Piel. Zdr. Publ. 2012, 2, 2, ). Słowa kluczowe: SOC, ratownik medyczny, wypalenie zawodowe. Abstract Background. Sense of coherence is considered to be an important variable connected with professional functioning. SOC can influence in a modifying way the relations between the level of experienced stress and its negative effects. Objectives. The aim of the work was to establish the level of SOC in a group of paramedics as well as to analyze this variable in forecasting further professional lives of the examined group. Material and Methods. The research was conducted among 336 paramedics who lead active working lives. The study is based on a diagnostic survey, with the use of the Orientation to Life Questionnaire SOC-29. Results. The level of the sense of coherence was as follows: the average of the sense of comprehensibility points, the sense of manageability 50.37, the average result of the sense of meaningfulness points. The general sense of coherence has amounted to points on average. Conclusions. The complex of the sense of coherence, obtained on the basis of the analysis of the results of the research, allows to foresee anti-health behaviour and a tendency to professional burnout. The continuation of the research in the field of the behaviour connected with professional work of paramedics is justified (Piel. Zdr. Publ. 2012, 2, 2, ). Key words: SOC, paramedic, burnout, professional. Poczucie koherencji (SOC) zostało zdefiniowane jako względnie stała orientacja, wyznaczająca określony sposób postrzegania świata: jako przewidywalnego, sterowalnego oraz wartego wysiłku i zaangażowania [1]. Ten zgeneralizowany, emocjonalno-poznawczy sposób odbierania świata zawiera trzy komponenty, które są nierozerwalnie ze sobą połączone: poczucie zrozumiałości (comprehensibility), poczucie zaradności (manageability), poczucie sen-

2 104 D. Rębak, S. Głuszek sowności (meaningfulness). Mimo że powyższe komponenty pozostają ze sobą we wzajemnych dynamicznych związkach, Antonovsky uważa, że najważniejszy jest motywacyjny składnik poczucia sensowności, którego brak może spowodować, że poczucie zrozumiałości i zaradności okaże się krótkotrwałe [1, 2]. Poczucie koherencji jest uważane za ważną zmienną związaną z funkcjonowaniem zawodowym. SOC może wpływać modyfikująco na relacje między poziomem doświadczanego stresu a jego negatywnymi skutkami. Piśmiennictwo przedmiotu wskazuje na istnienie pozytywnego związku między poczuciem koherencji a funkcjonowaniem zawodowym. Im większe poczucie koherencji, tym większa satysfakcja z pracy, mniejsze odczuwanie obciążenia pracą i skutkami stresu [3 7]. Według Głuszek-Osuch [8] pielęgnowanie i leczenie to czynności, w których działa swoisty stres psychiczny, który rodzi się z nieustannej konfrontacji z problemami i cierpieniem pacjentów. Piśmiennictwo tematyczne wskazuje, że różnorodne stresory przynależne do zawodu są związane z wypaleniem zawodowym, które może dotyczyć między innymi ratowników medycznych [8 11]. Wynikająca z zawodów medycznych konieczność ścisłej współpracy z pacjentem oraz podejmowania trudu pomagania ludziom wymaga podkreślenia znaczenia składowych koherencji dla osiągnięcia dobrych wyników leczenia i świadomości wpływu na sam proces podjętych czynności. Mowa tu o trzech elementach poczucia SOC: zrozumiałości, zaradności, sensowności danej sytuacji [12]. Wypalenie zawodowe jest stanem fizycznego, emocjonalnego i psychicznego wyczerpania, spowodowanym długotrwałym zaangażowaniem w sytuacje, które są obciążające pod względem emocjonalnym [13]. Celem pracy było określenie poziomu SOC w grupie ratowników medycznych i próba analizy tej zmiennej w prognozowaniu dalszego życia zawodowego badanej grupy. Materiał i metody Badania zostały przeprowadzone w okresie od czerwca do października 2010 r. wśród 336 ratowników medycznych czynnych zawodowo, pracujących w wyjazdowych zespołach ratownictwa medycznego na terenie Polski. Badania realizowano w Stacjach Pogotowia Ratunkowego i Szpitalnych Oddziałach Ratunkowych, które w swoich strukturach posiadały wyjazdowe zespoły ratownictwa medycznego. W ramach Szpitalnych Oddziałów Ratunkowych zbadano ratowników, którzy pracowali w wyjazdowych zespołach ratownictwa medycznego w warunkach pozaszpitalnych. Na przeprowadzenie badań uzyskano zgodę Komisji Bioetycznej przy Wydziale Nauk o Zdrowiu Uniwersytetu Humanistyczno-Przyrodniczego Jana Kochanowskiego w Kielcach z dnia r. nr 22/2010. Narzędziem standaryzowanym odpowiednim do wyznaczonego celu badań, spełniającym wymogi psychometryczne i dostosowanym pod względem treści międzykulturowych był [1, 14]: Kwestionariusz Orientacji Życiowej SOC-29 (Sense of Coherence). Do potrzeb prowadzonych badań opracowano ponadto kwestionariusz obejmujący wybrane dane socjodemograficzne badanych ratowników medycznych (wiek, wykształcenie, aktywność zawodową). Skala SOC składa się z 29 stwierdzeń w trzech podskalach, odpowiadających trzem elementom poczucia koherencji: zrozumiałości, sensowności i zaradności. Badany ocenia na 7-punktowej skali stwierdzenia w stosunku do siebie i swojego życia. Obliczenie wyników polega na sumowaniu wartości odpowiedzi (zgodnie z kluczem) i określeniu poziomu poczucia koherencji i jej składowych [1, 15]. Zebrany materiał badawczy poddano analizie statystycznej z wykorzystaniem SPSS 14 (Statistical Package for the Social Sciences). Przyjęto następujące poziomy istotności statystycznej: p > 0,05 brak; p < 0,05 istotność statystyczna; p < 0,01 wysoka. Jeśli nie było istotności statystycznej, podawano wyliczoną wartość p. Wyniki Najliczniejszą grupę stanowili ratownicy medyczni poniżej 30. roku życia 174 osoby (51,79%), w tym 114 (44,02%) z wykształceniem policealnym (2-letnim) i 60 (77,92%) z wykształceniem licencjackim (3-letnim), a pozostałe przedziały to: lat 81 (31,27%) badanych z wykształceniem 2-letnim i 12 osób (15,58 %) z 3-letnim, lat 52 (20,08%) badanych z wykształceniem policealnym i 3 osoby (3,90%) z licencjackim oraz > 51 lat 12 osób (4,63%) z wykształceniem 2-letnim i 2 (2,60%) z wykształceniem 3-letnim. W badanej grupie wykształcenie policealne miało 235 mężczyzn i 24 kobiety, co stanowi 77,08% badanej grupy. Wykształcenie wyższe pierwszego stopnia miało 57 mężczyzn i 20 kobiet, co daje 22,92% wszystkich respondentów. Na podstawie przeprowadzonych analiz statystycznych za pomocą testu t-studenta stwierdzono, że nie istnieją związki między poziomem poczucia koherencji i jej trzema składowymi: po-

3 SOC a aktywność zawodowa ratowników medycznych 105 Tabela 1. Wyniki Kwestionariusza Orientacji Życiowej SOC-29 w grupie ratowników medycznych Table 1. The results of the Orientation to Life Questionnaire SOC-29 in a group of paramedics Skale SOC x SD Minimum Maksimum N Poczucie zrozumiałości 48,28 9,23 24,00 74, Poczucie zaradności 50,37 8,42 32,00 70, Poczucie sensowności 43,57 7,32 19,00 56, Ogólne poczucie koherencji SOC 142,22 21,86 86,00 197, czuciem zrozumiałości, zaradności, sensowności a rodzajem wykształcenia. Na granicy istotności, przy p = 0,058, wynik jest większy w grupie ratowników medycznych z wykształceniem licencjackim w skali poczucia sensowności. W związku z brakiem zależności między poczuciem koherencji i jej składowych a rodzajem wykształcenia dokonano oceny SOC w badanej grupie. Uzyskano następujące wyniki (w punktach): średnia poczucia zrozumiałości 48,28, wartość minimalna 24, wartość maksymalna 74 (tab. 1). Odchylenie standardowe równe 9,23 wskazuje na bardzo duże zróżnicowanie respondentów. Poczucie zaradności wynosi 50,37 pkt (najmniej 32 pkt, najwięcej 70). Odchylenie standardowe było równe 8,42, co oznaczało, że badani różnią się poziomem zaradności. Uzyskany średni wynik poczucia sensowności 43,57 pkt okazał się najgorszym wynikiem wśród wszystkich składowych (najmniej 19, najwięcej 56 pkt). Odchylenie standardowe równe 7,32 wskazywało na małe zróżnicowanie badanej grupy biorąc pod uwagę poziom poczucia sensowności. Średnie ogólne poczucie koherencji wyniosło 142,22 pkt, przy czym najmniejszy zanotowany wynik to 86 pkt (maksymalny 197 pkt). Odchylenie standardowe wyniosło 21,86, co w sposób istotny różnicuje badanych. Omówienie Antonovsky [1] w swojej teorii uwzględnił występowanie pewnych konstelacji poczucia koherencji w zależności od poziomu składowych SOC. Poszczególnym konstelacjom autor przypisuje tendencje stabilność, obniżanie bądź podwyższanie, ewentualnie rzadko występujące właściwe więc wydaje się określenie typu konstelacji występującej w badanej grupie. Uzyskanym wynikom przypisano układ z tendencją do obniżania, różnice choć niewielkie były widoczne. Zrozumiałość (48,28) wysoki, zaradność (50,37) wysoki, sensowność (43,57) niski tendencja do obniżania. Interpretacja wyników otrzymanych przez Wrońską et al. [16] prowadzi do przypuszczeń, że typ konstelacji może wskazywać na pewną tendencję do określonego typu zachowań pro- lub antyzdrowotnego. Przypuszczalna tendencja spadkowa poczucia koherencji u ratowników może spowodować obniżenie się zachowań prozdrowotnych, a nawet pogorszenie zdrowia. Zachowania i przeżycia w środowisku pracy są jednym z wielu zagrożeń zdrowotnych dla osób pracujących [17, 18]. Według Wzorek miejsce pracy warunkuje wpływ czynników stresogennych [19]. Środowisko, w jakim pracują ratownicy medyczni i charakter ich pracy są bardzo stresujące, a potwierdzają to doniesienia w publikacjach naukowych [20, 21]. Kliszcz [22] uważa, że niezwykle istotnym zagadnieniem jest zapobieganie skutkom sytuacji traumatycznych u osób biorących udział w akcji ratowniczej. Są one szczególnie narażone na wystąpienie objawów stresu pourazowego. Długotrwały stres w pracy oraz przeciążenie fizyczne i psychiczne powodują brak motywacji, bezradność, frustrację, a nawet chorobę o charakterze psychicznym i psychosomatycznym (nadciśnienie tętnicze, zapalenie wyrostka robaczkowego, cukrzycę, choroby skórne, niektóre choroby serca). Tak więc sposób funkcjonowania w środowisku zawodowym stanowi zagrożenie zdrowotne dla osób pracujących [23, 24]. Skutkiem silnego stresu długotrwałego i brakiem możliwości poradzenia sobie z sytuacją trudną jest wypalenie zawodowe [25]. Zawód ratownika w ewidentny sposób predysponuje do wypalenia zawodowego. Należy podkreślić, że objawy wypalenia zawodowego pojawiają się i narastają powoli, przez długi czas, obejmują sferę psychiczną i fizyczną oraz wpływają na funkcjonowanie w pracy [26]. Wypalenie zawodowe łączy się z niskim poczuciem koherencji, powodującym adaptację stresu. Należałoby zatem zastosować działania profilaktyczno-edukacyjne, mające na celu minimalizowanie tego zjawiska, aby rozpoznanie zespołu wypalenia zawodowego nie przyjęło charakteru informacyjnego. Możliwości pomocy zależą od stopnia zaawansowania procesu wypalenia zawodowego [27], dlatego badanie jego stanu, przyczyn i sposobów radzenia sobie z tą sytuacją powinno być nowym zadaniem badawczym dotyczącym grupy zawodowej ratow-

4 106 D. Rębak, S. Głuszek ników medycznych. Podkreśla się często, że przeprowadzenie wielodyscyplinarnych badań nad zespołem wypalenia, w tym opracowanie skutecznych metod zapobiegania i terapii, staje się coraz pilniejszą potrzebą ze względu na znaczne koszty społeczne związane z obniżoną jakością i wydajnością pracy [28]. Wśród trzech składowych poczucia koherencji Antonovsky podkreśla znaczącą rolę poczucia sensowności. Wynika to z faktu, że brak motywacji do działania i podejmowania wyzwań przy dobrej orientacji człowieka i dostępie do zasobów może spowodować spadek SOC [1]. W związku z zanotowanym niższym poziomem poczucia sensowności w stosunku do pozostałych składowych poczucia koherencji, zasadne wydaje się poszukiwanie takiego stanu i analiza tej zmiennej w badanej grupie. Należy również zwrócić uwagę na uzyskaną średnią SOC w badanej grupie, osiągającą poziom 142,22 (zakres wartości normatywnych uzyskiwanych przez Antonovsky ego wynosi ) [1]. Antonovsky mówi o istnieniu tzw. fałszywego silnego poczucia koherencji, co może spowodować nieprawidłową interpretację silnego SOC. Niepokój budzi postawa człowieka, który twierdzi, że wszystko jest zrozumiałe, a zaistniałe problemy łatwo się rozwiąże. Uzyskany wówczas wysoki poziom poczucia koherencji może być nieprawdziwy. Silne poczucie koherencji i brak odnalezienia się jednostki w rzeczywistości może oznaczać nieprzystosowanie [1, 29]. Analiza wyników badań wskazuje na potrzebę zastosowania różnych technik motywacyjnych w celu podwyższenia poziomu sensowności i utrzymania poczucia koherencji na dotychczasowym poziomie. Silnie rozwinięte poczucie koherencji mobilizuje człowieka do aktywności, w toku której zostają uruchomione zasoby lub schematy poznawcze i kompetencje, dzięki którym można ograniczyć działanie stresorów albo odbierać je jako bodźce pozytywne i wyzwanie do działania. Gdy w ocenie stresorów dominuje wyzwanie, następuje mobilizacja posiadanych umiejętności, dzięki którym człowiek potrafi skuteczniej radzić sobie z wymaganiami życia. Wskutek tego napięcie nie przeradza się w chroniczny stres i negatywne konsekwencje zdrowotne, poczucie sukcesu wpływa natomiast zwrotnie na urealnienie i rozwój zasobów oraz umocnienie poczucia koherencji [1]. Jak wskazują badania fińskie, biorąc pod uwagę naturę SOC i teorię salutogenezy wydaje się być prawdopodobne, że poziom poczucia koherencji może determinować decyzję dotyczącą odejść z pracy, także na wcześniejszą emeryturę [30]. Wnioski Uzyskana w badaniach konstelacja poczucia koherencji pozwala na przewidzenie zachowań antyzdrowotnych i tendencji do wypalenia zawodowego. Ratownicy medyczni są grupą zawodową wymagającą prowadzenia prac badawczych w obszarze, który obejmowałby style radzenia sobie ze stresem i typy zachowań związanych z pracą. Piśmiennictwo [1] Antonovsky A.: Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. Jak radzić sobie ze stresem i nie zachorować. Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa 2005, [2] Heszen I., Sęk H.: Psychologia zdrowia. PWN, Warszawa 2007, [3] Andruszkiewicz A., Basińska M.A., Kubica A.: Czynniki wpływające na poziom motywacji do zaprzestania paleniu tytoniu w grupie osób uzależnionych od nikotyny. Folia Cardiol. Excerpta 2010, 2, [4] Banaszkiewicz M.B., Andruszkiewicz A.: Poczucie koherencji a uzależnienie od palenia tytoniu wśród pielęgniarek. Pielęgniarstwo XXI Wieku 2007, 1, [5] Poździoch S., Guły P.: Ustawa o Państwowym Ratownictwie Medycznym. Komentarz. Wyd. ABC a Wolters Kluwer business 2008, 77. [6] Urbańska B., Kurowska K.: Poczucie koherencji (SOC) a zachowania zdrowotne u pielęgniarek. Piel. Chir. Angiol. 2010, 3, [7] Włodarczyk P.: Poczucie koherencji a zachowania zdrowotne. Lider, Gdańsk 1998, [8] Głuszek-Osuch M.: Wypalenie zawodowe (burnout syndrome) u nauczycieli i personelu medycznego. [W:] Szkice z psychologii różnic indywidualnych. Red.: Ciarkowska W., Oniszczenko W. SCHOLAR, Warszawa 2008, [9] Kulik M.: Cierpienie, które przerasta czyli o wypaleniu lekarzy pracujących z ludźmi przewlekle chorymi. Studia z psychologii w KUL 2008, 15, [10] Lewko J., Mielech D., Niklewicz W., Łukaszuk C., Sierakowska M., Kowalczuk K., Jankowiak B., Krajewska- -Kułak E.: Przekonania pielęgniarek pogotowia ratunkowego na temat śmierci i umierania a poziom wypalenia zawodowego. Prob. Piel. 2009, 17, [11] Soczywko-Ciudzińska J., Jakubaszko J., Gackowska L., Ormowski J.: Ratownik medyczny wobec problemu wypalenia zawodowego. [W:] Ratownik medyczny problemy edukacyjne i organizacyjno-prawne. Red.: Konieczny J. Garmond Oficyna Wydawnicza, Inowrocław Poznań 2006, [12] Rongińska T.: Diagnostyka źródłem stresu i wypalenia zawodowego w pracy pielęgniarki. Uniwersytet Zielonogórski.

5 SOC a aktywność zawodowa ratowników medycznych 107 [13] Oniszczenko W.: Stres to brzmi groźnie. Żak, Warszawa 1998, 35. [14] Antonovsky A.: The structure and properties of the Sense of Coherence Scale. Soc. Sci. Med. 1993, 36, [15] Koniarek J., Dudek B., Makowska Z.: Kwestionariusz Orientacji Życiowej. Adaptacja The Sense of Coherence Questionnaire (SOC) A. Antonovsky ego. Przegl. Psychol. 1993, 4, [16] Wrońska I., Kurowska K., Zając M., Hołtyń B.: Konstelacje poczucia koherencji chorych a ich zachowania zdrowotne. Pielęgniarstwo XXI Wieku 2005, 1 2, [17] Andruszkiewicz A., Wrońska I.: Poczucie koherencji pielęgniarek a typ zachowań związanych z pracą. Pielęgniarstwo XXI Wieku 5, 2003, [18] Wojciechowska M., Suda K.: Promocja zdrowego stylu życia nie tylko zadaniem zawodowym pielęgniarki, ale także odpowiedzią na współczesne zagrożenia zdrowia. Probl. Piel. 2008, 16, [19] Wzorek A.: Porównanie przyczyn stresu wśród pielęgniarek pracujących na oddziałach o różnej specyfice. Stud. Med. 2008, 11, [20] Kowalczuk K., Jankowiak B., Krajewska-Kułak E., Sierakowska M., Lewko J., Krajewska K., Ostapowicz-Van Damme K.: Ocena stopnia nareżenia ratowników medycznych na agresję w miejscu pracy. Ann. Acad. Med. Stetinensis 2009, 55, [21] Kowalczuk K., Krajewska-Kułak E., Klimaszewska K., Kondzior D.: Wpływ obciążenia psychicznego pracowników zintegrowanego zespołu medycznego na zadowolenie z wykonywanej pracy. Probl. Piel. 2009, 17, [22] Kliszcz J.: Psychologiczne aspekty ratownictwa. Med. Intens. Ratunk. 2008, 2, [23] Andruszkiewicz A.: Typy zachowań w pracy i wpływ na zdrowie psychiczne pielęgniarek. Probl. Piel. 2010, 18, [24] Święcka M., Starun J.: Stres a zespół wypalenia zawodowego wśród personelu pielęgniarskiego. Probl. Piel. 2005, 1 2, za Tobiasz-Adamczyk B.: Wybrane elementy socjologii zdrowia i choroby. Collegium Medium UJ 1995, [25] Sęk H. (red.): Wypalenie zawodowe. Przyczyny, mechanizmy, zapobieganie. PWN, Warszawa 2000, 15. [26] Ramuszewicz M., Krajewska-Kułak E., Rolka H., Łukaszuk C.: Próba oceny wiedzy na temat zespołu wypalenia zawodowego wśród pielęgniarek bloku operacyjnego. Pielęgniarstwo XXI Wieku 2004, 3, [27] Dębska G., Cepuch G.: Wypalenie zawodowe u pielęgniarek pracujących w zakładach podstawowej opieki zdrowotnej. Probl. Piel. 2008, 16, [28] Janczewska M., Świtaj P., Roszczyńska J.: Wypalenie zawodowe. Post. Psychiatr. Neurol. 2005, 14, [29] Gruszczyńska E., Worsztynowicz A.: Koncepcja salutogenezy i poczucia koherencji Aarona Antonovsky ego. Promocja Zdrowia. Nauki Społ. Med. 1999, 6, [30] Volanen S.M., Suominen S., Lahelma E., Koskenvuo K., Koskenvuo M., Silventoinen K.: Sense of coherence and intentions to retire early among Finnish women and men. BMC Public Heath 2010, 10, 22. Adres do korespondencji: Dorota Rębak tel.: faks: dorotar@ujk.edu.pl Konflikt interesów: nie występuje Praca wpłynęła do Redakcji: r. Po recenzji: r. Zaakceptowano do druku: r. Received: Revised: Accepted: