BIOMARKERY W CHOROBIE ALZHEIMERA. Maria Grzybowska, Ewelina Kurowska

Transkrypt

1 BIOMARKERY W CHOROBIE ALZHEIMERA Maria Grzybowska, Ewelina Kurowska Streszczenie: Choroba Alzheimera (Alzheimer s disease; AD) jest neurozwyrodnieniową chorobą, powodującą znaczny spadek sprawności intelektualnej w starszych grupach wiekowych. Zróżnicowany obraz procesu chorobowego utrudnia znalezienie idealnego markera, indetyfikującego chorobę oraz monitorowanie jej postępu. W celu zobrazowania efektów neurodegeneracyjnych zachodzących w mózgu pacjenta stosuje się techniki neuroobrazowania takie jak: jądrowy rezonans magnetyczny, fotonową tomografię emisyjną, pozytronową tomografię emisyjną i komputerową tomografię perfuzyjną. Wśród biomarkerów najczęściej wykorzystuje się stężenie β-amyloidu oraz białka Tau w płynie mózgowo-rdzeniowym i krwi. Rozpoznanie choroby we wczesnych stadiach umożliwia odpowiednią terapię, dlatego też ważnym elementem są badania przedkliniczne na zwierzętach transgenicznych. Dają one możliwość dokładniejszego poznania patogenezy choroby i znalezienia idealnego znacznika. Słowa klucze: choroba Alzheimera, β-amyloid, białko Tau, biomarker 1. Wstęp Dynamiczne zmiany demograficzne zachodzące na świecie nieuchronnie prowadzą do wzrostu występowania chorób związanych z wiekiem. Wraz ze wzrostem liczebności starszych grup wiekowych, wzrasta częstość występowania zespołów otępiennych. Dane statystyczne podają, że w krajach rozwiniętych populacja ludzi powyżej 65 roku życia stanowi 14% (ok.170 mln). Szacuje się, że w 2030r liczba osób przekraczających 65 rok życia będzie stanowić 23% czyli aż 275 mln ludzi w krajach rozwiniętych i 10% (680 mln) osób w krajach rozwijających się. W Polsce obecnie jest osób w wieku powyżej 65 lat (12,4%), a do 2030r liczba ta wzrośnie do ok. 8 mln. Wiek stanowi znaczny czynnik ryzyka chorób neurodegeneracyjnych, w tym także choroby Alzheimera, będącej najczęstszą przyczyną otępienia w Europie [Gallagher-Thompson 2009]. W Polsce otępienie diagnozuje się w 5,7% do 10% u osób po 65 roku życia [Hebert i in. 2013]. Według danych WHO, liczba chorych na otępienie w 2040r przekroczy 80 milionów [Ferii i in. 2005]. W Europie liczba ta będzie wynosiła 7,3 mln osób. Dostępne dane epidemiologiczne pokazują wagę problemu, z jakim musi się zmierzyć współczesny świat. W celu szybszego i lepszego diagnozowania zespołów otępiennych, w tym także choroby Alzhaimera, opracowano szereg metod diagnostycznych, opierających się o biomarkery, występujące we krwi oraz płynie mózgowo-rdzeniowym. Najczęściej stosowanymi i najlepiej poznanymi markerami są β-amyloid, białko Tau oraz fosforyzowane białko Tau (P-tau). 2. Opis zagadnienia Charakterystyka choroby Alzheimera (AD) Według Światowej Organizacji Zdrowia, choroba Alzheimera jest to zespół objawów neurodegeneracyjnych mózgu, charakteryzujący się postępującym obniżaniem funkcji pamięci, myślenia, rozumienia, liczenia, języka, zdolności uczenia się i oceniania sytuacji, przeszkadzających w wykonywaniu codziennych czynności. Choroba neurodegenracyjna jaką jest choroba Alzheimera, powoduje charakterystyczne zmiany zwyrodnieniowe w mózgu osoby chorej. Zmiany te obejmują neurony oraz komórki glejowe. Powstają zwyrodnienia włókienkowe w strukturach śródneuronalnych (NFT - neurofibrillary tangles) i nici neuropilowe (NT - neuropil threads) [Kitamura 2005]. Procesowi chorobowemu towarzyszy powstawanie patologicznych form nierozpuszczalnych białek amyloidu β (Aβ) tworzących blaszki starcze. Prekurosrem amyloidu jest APP (amyloid precursor protein), będący integralnym białkiem membranowym. Jego proteoliza odbywa się przy udziale α-, β-, γ-sekretazy oraz dwóch białek zwanych presenilinami PS1 i PS2. Mutacje w genach presenilin indukują powstawanie 40-, 42- i 43-aminokwasowych peptydów amyloidu β [Dobroszycka i Leszek 2001]. W wyniku tego powstaje fragment białka amyloidu β42 (Aβ42), którego agregaty tworzą blaszki starcze [Garit 2002]. Istotnym składnikiem prawidłowego szkieletu neuronalnego, jest aksonalne białko Tau, pełniące funkcję stabilizatora i łącznika mikrotubul. W chorobie Alzheimera ulega ono nadmiernej fosforylacji, co znacznie obniża zdolność białka Tau do wiązania się ze szkieletem komórkowym. Hiperfosforylowane izoformy białka Tau tworzą sploty wewnątrzneuronalne (NFT), zbudowane ze sparowanych włókien helikalnych (SPF). Obecność NFT, złogów amyloidowych oraz ubytek neuronów, poważnie upośledzają funkcje pamięciowe i powodują rozwój otępienia [Kitamura i in. 2005]. U osoby chorej dochodzi również do wydzielania wielu czynników zapalnych takich jak cytokiny (IL-1, IL-6, TNF), reaktywne rodniki tlenowe czy tlenek azotu. Przy nadmiernej indukcji astrocytów oraz komórek glejowych, dochodzi do zapoczątkowania apoptozy komórek nerwowych oraz uszkodzenia bariery krew-mózg. Podstawą patogenezy AD jest odkładanie się złogów Aβ w postaci blaszek amyloidowych (starczych) w korze mózgowej chorych. Następstwem tego jest: zwyrodnienie włókienkowe neuronów typu Alzheimera (NFT), zwyrodnienie synaps oraz zanik neuronów. Zaburzone ( zwiększone) wytwarzanie Aβ przed 101

2 powstawaniem NFT jest spowodowane mutacją genów dla APP, PS1 oraz PS2 [Kubis i Janusz 2008]. Istnieje też koncepcja degeneracji cytoszkieletu, jako procesu wyjściowego zakłada ona zmiany cytoszkieletu neuronów, prowadzące do degeneracji aksonów, zaburzeń przesyłania sygnałów itp. [Glabe 2001]. Wyróżniamy spontaniczną postać choroby AD oraz o podłożu genetycznym, rodzinnym (FAD). Postać FAD (familiar Alzheimer s disease) spowodowana jest przez autosomalne mutacje w trzech genach: APP, PS1 oraz PS2 [Chapman i in. 2001]. Tym, co odróżnia od siebie postać spontaniczną i rodzinną, jest wiek ujawniania się pierwszych objawów choroby. W wypadku FAD następuje to po 60 roku życia, a w SAD znacznie później. Diagnostyka AD Diagnoza choroby Alzheimera opiera się głównie na badaniach epidemiologicznych, neuropsychologicznych, elektroencefalograficznych oraz neuroobrazowaniu. Uzupełnieniem diagnozy są markery biochemiczne i genetyczne np. geny na chromosomie 14 i 1, kodujące APP i preseniliny, gen kodujący apoe [Dobroszycka i Leszek 2006]. W większości przypadków rozpoznawanie AD następuje zbyt późno, gdy osoba chora wkracza w drugi lub trzeci etap procesu chorobowego. Przyczyną jest nieprawidłowa ocena zachowania osoby chorej, której postępowanie przypisuje się procesowi starzenia. Do wczesnego prawidłowego zdiagnozowania choroby niezbędna jest współpraca lekarza rodzinnego, neurologa, psychiatry oraz opiekuna osoby chorej [Wieczorkowska i Talarska 2008]. Według danych statystycznych, w Polsce poprawnie diagnozuje się zaledwie 15% pacjentów, a odpowiednią terapię uzyskuje raptem 8-9% osób chorych [Parnowski 2005]. U osób cierpiących na chorobę Alzheimera początkowe zmiany neurodegeneracyjne obserwuje się w strukturach układu limbicznego - hipokampie, ciele migdałowatym. Wraz z rozwojem choroby nieprawidłowości pojawiają się w płatach skroniowych, ciemieniowych oraz czołowych kory nowej. Obejmują one zasięgiem również jądra przodomózgowia oraz jądra podkorowe. Chory cierpi na zaburzenia pamięci epizodycznej, zaburzenia uwagi, myślenia, funkcji językowych oraz wzrokowo-przestrzennych [Feldman i in. 2008]. Podstawowymi objawami poznawczymi są: amnezja, afazja, agnozja i apraksja [Gabryelewicz i in. 2006]. Odpowiednio wczesna diagnoza kliniczna daje pacjentowi możliwość dobrania odpowiedniej terapii i poprawienia jakości życia. W tym celu poszukuje się coraz nowszych biomarkerów choroby AD. By ułatwić poznanie patogenezy choroby AD oraz znaleźć właściwe substancje mogące służyć jako biomarkery, używa się zwierzęcych modeli doświadczalnych. Zastosowanie zwierząt w badaniach przedklinicznych ułatwia pracę i daje lepsze efekty w późniejszych próbach klinicznych u człowieka [Sabbagh i in. 2013]. Dzięki postępowi nauki stworzono transgeniczne modele zwierzęce oparte na mutacji genów APP, MAPT, apoe, genów białek Tau oraz preseniliny. Modele zwierzęce, aby spełniały swoją rolę, muszą być zdolne do ekspresji fentypowych cech choroby ludzkiej - fizjologicznie i behawioralnie [Bryan i in. 2009]. Podstawowymi mysimi modelami transgenicznymi genu APP są: PDAPP, Tg2576, APP23, TgCRND8, TgAPP/Fl i TgAPP/Du, J20. Zastosowanie różnych promotorów, różnych konstrukcji genu APP i różnych mutacji, nie zmienia profilu histopatologicznego w mysich modelach nadekspresji APP. Dodatkowo we wszystkich modelach możemy zaobserwować neuropatologię z wiekiem, podczas gdy w chwili urodzenia są zdrowe [Chapman i in. 2001]. Najpowszechniej stosowanym modelem jest Tg2576, w którym dochodzi do pięciokrotnie wyższego wytwarzania ludzkiego Aβ. Złogi amyloidu można obserwować już w 9-12 miesiącu życia zwierzęcia [Westerman i in. 2002]. Biomarkery w płynie mózgowo-rdzeniowym Biomarkery mogą być swoistymi znacznikami zachodzącego procesu chorobowego w organizmie. By dana substancja stała się idealnym indykatorem, powinna być wykrywana już we wczesnych etapach rozwoju procesu chorobowego, ukazywać dynamikę choroby oraz możliwość skutecznej terapii farmakologicznej [Humpel 2011]. W celu zbadania postępów choroby Alzheimera najczęściej stosuje się biomarkery występujące w płynie mózgowo-rdzeniowym (CSF-Cerebrospinal fluid). CSF jest źródłem wielu białek pochodzenia neuronalnego np. enolaza neuronowa, kwaśne białko , w tym także białek będących wskaźnikami rozwoju choroby Alzheimera np. białko Tau [Dobroszycka i Leszek 2006]. Człowiek Najczęściej stosowanym markerem rozwoju choroby AD w płynie mózgowo-rdzeniowym jest stężenie peptydów Aβ42/43. Obniżony poziom amyloidu β42 oraz wzrost stężenia białka Tau w płynie mózgowordzeniowym, stanowi wskaźnik diagnostyczny w AD [Tapiola i in. 2009]. Na podstawie ilości i rozmieszczenia β- amyloidu w mózgu różnicuje się pacjentów z odmiennym stopniem zaawansowania choroby. Kolejnym markerem w płynie mózgowo-rdzeniowym jest białko Tau, naturalnie występujące w organizmie człowieka. U osób chorych na Alzheimera można zauważyć znaczny wzrost białka Tau w formie całkowitej (T-tau) oraz fosforylowanej (P-tau). Nadmierna foforylacja tego białka doprowadza do degradacji neuronów i rozerwania neuronalnego cytoszkieletu. Fosforylowane epitopy Tau to: treoniny 181, 231,

3 i seryny 199, 396, 404. Podwyższone stężenie T-tau, P-tau181 i Aβ42 może być pomocne w identyfikacji pacjentów u których dopiero rozwinie się choroba AD [Dobroszycka i Leszek 2006]. Innymi markerami występującymi w CSF są: białko monocytowe 1 (MCP1-monocyte chemoattractant protein 1), makrofagowe zapalne białko 1α (MIP-1α-macrophage inflammatory protein 1α), TNF-α (tumour necrosis factor), transformujący czynnik wzrostu β 1 (TGF-β 1 transforming growth factor), czynnik wzrostu nerwów (NGF- nerve growth factor). Istotnie wyższy poziom w chorobie AD wykazano jedynie w MCP-1 [Dobroszycka i Leszek 2006]. Późnym markerem procesu degeneracyjnego jest kwaśne białko włókienkowe (GFAP-glial fibrillary acidic protein), którego wzrost stężenia następuje w późnych fazach choroby AD. Udowodniono również obniżony poziom apolipoproteiny E (Apo E) białka glikoproteinowego, syntetyzowanego w mózgu przez komórki gleju. Synteza Apo E nasila się w stanach uszkodzenia neuronalnego, a poprzez regulację stężenia cholesterolu wpływa na proces regeneracji neuronalnej [ Kida i Wiśniewski 1997]. Zwierzęta W mysich modelach z mutacją genu APP (Tg2576), w płynie mózgowo-rdzeniowym wraz z wiekiem, następuje znaczny spadek Aβ42, podczas gdy Aβ40 pozostaje bez zmian [Head i in 2010]. Innymi przykładami biomarkerów stosowanych w modelach transgenicznych jest ufosforylowane białko Tau (P-Tau), którego znaczny wzrost zauważamy zarówno u pacjentów z postępującą chorobą AD jak i w badaniach przedklinicznych na szczurach typu Tau Tg (wytwarzające ludzkie białko Tau). Poza standardowymi markerami mierzy się również mediatory zapalenia czy izoprostany (IPs). Tabela 1. Biomarkery w płynie mózgowo-rdzeniowym (CSF) u pacjentów z chorobą AD i w modelach zwierzęcych [Sabbagh i in. 2013] Marker Człowiek Zwierzęta Aβ42 Spadek w AD Spadek u myszy Tg2576 Aβ40 Brak różnic Brak różnic u myszy Tg2576 Aβo Wzrost w AD Spadek u myszy Tg2576 Tau Wzrost w AD Wzrost u większości modeli zwierzęcych P-Tau Wzrost w AD Wzrost u szczurów Tau Tg Izoprostany (IPs) Wzrost w AD Nie dotyczy Cytokiny Niejednoznaczne rezultaty Niejednoznaczne rezultaty MCP-1 Wzrost w AD Stosowany jako wskaźnik reakcji immunologicznej podczas leczenia Biomarkery we krwi W celu zapewnienia nieinwazyjności, zdecydowano się na poszukiwanie markerów choroby AD we krwi. W tabeli 2 znajdziemy podstawowe markery, które zostały dotychczas przebadane. Najpowszechniej stosowanym markerem, tak jak w wypadku płynu mózgowo-rdzeniowego, jest β-amyloid. Tabela 2. Biomarkery we krwi u pacjentów z chorobą AD i w modelach zwierzęcych [Sabbagh i in. 2013] Marker Człowiek Zwierzęta Aβ42 Brak różnic w pierwszej fazie. Spadek u myszy Tg2576 Może być uznany jako znacznik późnej fazy Aβ40 Brak różnic Spadek u myszy Tg2576 Izoprostany (IPs) Niejednoznaczne rezultaty Wzrost u myszy Tg2576 Cytokiny Niejednoznaczne rezultaty Wzrost lub spadek u myszy Tg w zależności od zastosowanego leczenia MCP-1 Wzrost w AD Stosowany jako wskaźnik reakcji immunologicznej podczas leczenia Neuroobrazowanie Podstawą poprawnego rozpoznawania zaburzeń oraz diagnostyki różnicowej są techniki neuroobrazowania. Dają one możliwość ocenienia stopnia zaawansowania choroby oraz topografii zmian neurodegeneracyjnych. Każda z atrofii mózgowia, występująca za przyczyną choroby zwyrodnieniowej charakteryzuję się odmiennym rozmieszczeniem topograficznym. Może być atrofia korowa, podkorowa lub korowo-podkorowa. Potwierdzono, że w przypadku osób chorych na AD już we wczesnych fazach widać zanik struktur układu limbicznego [Walecki i in. 2007] Dotyczy to głównie przyśrodkowej części płata skroniowego (hipokamp; kora śródwęchowa). W literaturze można przeczytać, że nasilenie objawów klinicznych zależy od 103

4 stopnia atrofii u osób z zaburzeniami funkcji poznawczych i otępieniem [Jack i in. 2000]. Do metod neuroobrazowania należą: jądrowy rezonans magnetyczny (MRI), fotonowa tomografia emisyjna (SPECT), pozytronowa tomografia emisyjna (PET) oraz perfuzyjna tomografia komputerowa (pct). Najczęściej stosowaną metodą jest analizowanie amyloidu β za pomocą PET. W metodzie tej używa się znakowane radioaktywnie pochodne fluoro-dezoksyglukozy, fluoro 6- dialkiloamino-2-naftyloetylidenu czy tioflawiny. Za pomocą znacznika FDDNP ujawnia się agregaty proteinowe w strukturach limbicznych takich jak hipokamp czy ciało migdałowate [Shoghi-Jadid i in. 2002]. Pozytronowa tomografia emisyjna (znacznik FDG), daję szansę obserwacji metabolizmu glukozy w krwi, którego znaczny spadek obserwuje się u pacjentów z chorobą AD [Landau i in. 2011]. W ten sposób można również przewidywać postęp choroby [Arnaiz i in. 2001]. Do oznaczeń białka Tau w CSF stosuje się fotonową tomografię emisyjną. Dodatkową zaletą SPECT jest możliwość zidentyfikowania procesów zwyrodnieniowych w obrębie układu limbicznego zanim wystąpią zmiany strukturalne [Dobryszycka i Leszek 2006]. Na diagnozę procesu chorobowego AD mogą składać się badania biomarkerów i neuroobrazowanie: Badanie złogów amyloidu β w badaniu pozytronowej tomografii emisyjnej (PET); Oznaczenie stężenia amyloidu β i białka Tau w płynie mózgowo-rdzeniowym; Ocena zmniejszenia objętości struktur przyśrodkowej części płata skroniowego (zaniku mózgu) w MRI; Ocena zaburzeń funkcjonalnych mózgu za pomocą obrazowania rezonansem magnetycznym (fmri). W rodzinnej formie choroby Alzheimera biomarkerami mogą być mutacje genów: białka prekursorowego β-amyloidu (APP) oraz presenilin 1 i 2 (PSN1, PSN2) [Szczudlik 2014]. 3. Literatura Arnaiz E., Jelic V., Almkvist O., Wahlund L., Winblad B., Valind S., Nordberg A Impaired cerebral glucose metabolism and cognitive functioning predict deterioration in mild cognitive impairment. Neuroreport, 12, Brookmeyer R., Johnson E., Ziegler-Graham K., Arrighi H.M Forecasting the global burden of Alzheimer s disease. Alzheimers Dement, 3, Bryan K.J., Hyoung-gon L., Perry G., Smith M.A., Casadesus G Transgenic Mouse Models of Alzheimer's Disease: Behavioral Testing and Considerations. Methods of Behavior Analysis in Neuroscience. 2nd edition. red. Buccafusco J.J., Boca Raton (FL): CRC Press. Chapman P.F., Falinska A.M., Knevett S.G., Ramsay M.F Genes, models and Alzheimer's disease. Trends Genet., 17, Dobroszycka W., Leszek J Molekularne i kliniczne aspekty choroby Alzheimera. Wyd. Volumed, Wrocław, 7-24, Dobroszycka W., Leszek J Diagnostyka laboratoryjna choroby Alzheimera. Adv. Clin. Exp. Med., 15, Feldman HH, Jacova C, Robillard A, Garcia A, Chow T., Angeles Garcia A., Borrie M., Schipper H., Blair M., Kertesz A., Chertkow H Diagnosis and treatment of dementia: Diagnosis. CMAJ., 178, Ferri C.P., Prince M., Brayne C., Brodaty H.,Fratigloni L., Ganguli M., Hall K., Hasegawa K., Hendrie H., Huang Y., Jorm A., Mathers C., Menezes P., Rimmer E., Scazufca M Global prevalence of dementia: a Delphi consensus study. Lancet, 366, Gabryelewicz T., Kotapka-Minc S., Mączka M., Motyl R., Sobow R., Szczudlik R., Kłoszewska I., Barcikowska M Charakterystyka polskiej populacji osób z chorobą Alzheimera i ich opiekunów: Raport z badania obserwacyjnego EX-ON. Psychogeriatr. Pol., 3, 75. Gallagher-Thompson D Suporting Family Caregivers. [in:] MF Weiner, AM Lipton Alzheimer disease and other dementias. American Psychiatric Publishing. Washington, DC. Garit E Mechanistic studies of the process of amyloid fibrils formation by the use of peptide fragments analogues: implications for the design of fibrilization inhibitors. Curr. Med. Chem. Glabe C Intracellular mechanisms of amyloid accumulation and pathogenesis in Alzheimer's disease. J. Mol. Neurosci., 17, Head E., Pop V., Sarsoza F., Kayed R., Beckett T.L., Studzinski C.M., Tomic J.L., Glabe C.G., Murphy M.P Amyloid-beta peptide and oligomers in the brain and cerebrospinal fluid of aged canines. J Alzheimers Dis., 20, Hebert L.E., Weuve J., Scherr P.A., Evans D.A Alzheimer disease in the United States ( ) estimated using the 2010 census. Neurology, 19, Humpel C Identifying and validating biomarkers for Alzheimer s Disease. Trends Biotechnol., 29, Jack C.R. Jr., Petersen R.C., Xu Y Rates of hippocampal atrophy correlate with change in clinical status in aging and AD. Neurology, 55, Kida E., Wiśniewski K.E Apolipoproteina E and dystrophic neurite pathology. W: Alzheimer s disease: biology, diagnosis and therapeutics. Winblad B., Iqbal K., (red.), John Wiley & Sons Ltd., New York

5 Kitamura T., Sugimori K., Sudo S., Kobayashi K Relationship between microtubule-binding repeats and morphology of neurofibrillary tangle in Alzheimer's disease. Acta Neurol. Scand., 112, Klich Rączka A Otępienie. Geriatria i pielęgniarstwo geriatryczne: podręcznik dla studiów medycznych. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa. Kubis A.M., Janusz M Choroba Alzheimera nowe możliwości terapeutyczne oraz stosowane modele eksperymentalne. Postepy Hig Med Dosw., 62, Landau S.M., Harvey D., Madison C.M., Koeppe R.A., Reiman E.M., Foster N., Weiner M., Jagusta W.J Alzheimer s disease neuroimaging initiative. Asociations between cognitive, functional and FDG-PET measures of decline in AD and MCI. Neurobiol. Ag., 32, Leszek J Choroby otępienne. Teoria i praktyka. Wydawnictwo Continuo, Wrocław. Parnowski T Otępienie w chorobie Alzheimera - problemy diagnostyczne i terapeutyczne. Geriatr Pol., 1, Sabbagh J.J., Kinney J.W., Cummnings J.L Animal systems in the development of treatments for Alzheimer s disease: challenges, methods and implications. Neurobiol. Ag., 34, Sabbagh J.J., Kinney J.W., Cummnings J.L Alzheimer's disease biomarkers: Correspondence between human studies and animal models. Neurobiol. Dis., 56, Szczudlik A Współczesne metody rozpoznawania choroby Alzheimera i innych otępień. Sytuacja osób chorych na chorobę Alzheimera w Polsce. Raport RPO., Shoghi-Jadid K., Small G.W., Agdeppa E.D., Kepe V.,Ercoli L.M., Siddarth P., Read S., Satyamurthy N., Petric A., Huang S.C., Barrio J.R Localization of neurofibrillary tangles and beta-amyloid plaques in the brains of living patients with Alzheimer s disease. Am. J. Geriatr. Psychiatry,10, Tapiola T., Alafuzoff I., Herukka S.K., Parkkinen L., Hartikainen P., Soininen H., Pirttila T Cerebrospinal fluid beta-amyloid 42 and tau proteins as biomarkers of Alzheimer-type pathologic changes in the brain. Archiv. Neurol., 66, Westerman M.A., Cooper-Blacketer D., Mariash A., Kotilinek L., Kawarabayashi T., Younkin L.H., Carlson G.A., Younkin S.G., Ashe K.H The relationship between Aβ and memory in the Tg2576 mouse model of Alzheimer's disease. J. Neurosci., 22, Walecki J., Pawłowska-Detko A., Adamczyk M Rola współczesnych metod obrazowania w rozpoznaniu i monitorowaniu otępienia. Polski Przegląd Neurologiczny, 2, Wieczorkowska K., Talarska D Geriatria i pielęgniarstwo geriatryczne: podręcznik dla studiów medycznych. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa. Nazwa instytucji: Uniwersytet Gdański, Wydział Biologii, Katedra Fizjologii Zwierząt i Człowieka Opiekun naukowy: Prof. UG dr hab. Danuta Lewandowska Adres do korespondencji: marysia.grzybowska@wp.pl, wronada3@o2.pl 105