Podręczniki Prawnicze. Prawo rodzinne. Arkadiusz Krzysztof Bieliński Maciej Pannert. 2. wydanie. C.H.Beck

Transkrypt

1 Podręczniki Prawnicze Prawo rodzinne Arkadiusz Krzysztof Bieliński Maciej Pannert 2. wydanie C.H.Beck

2 PODRĘCZNIKI PRAWNICZE Arkadiusz Krzysztof Bieliński, Maciej Pannert Prawo rodzinne

3 W sprzedaży: T. Smyczyński PRAWO RODZINNE I OPIEKUŃCZE, wyd. 7 Podręczniki Prawnicze M. Andrzejewski PRAWO RODZINNE I OPIEKUŃCZE, wyd. 5 Skrypty Becka M. Łączkowska, A.N. Schulz, A. Urbańska-Łukaszewicz PRAWO RODZINNE I OPIEKUŃCZE, wyd. 2 Repetytoria C.H.Beck KODEKS CYWILNY, wyd. 41 Twoje Prawo

4 Prawo rodzinne dr Arkadiusz Krzysztof Bieliński Uniwersytet w Białymstoku dr Maciej Pannert Uniwersytet w Białymstoku 2. wydanie WYDAWNICTWO C. H.BECK WARSZAWA 2016

5 Poszczególne rozdziały opracowali: dr Arkadiusz Krzysztof Bieliński: I, II, III 4, V, VI, IX dr Maciej Pannert: III 1, 2, 3, IV, VII, VIII Wydawca: Aneta Flisek Wydawnictwo C.H.Beck 2016 Wydawnictwo C.H.Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, Warszawa Skład i łamanie: Marta Świerk Druk i oprawa: Elpil, Siedlce ISBN ISBN e-book

6 Przedmowa Przyszli prawnicy, a także studiujący inne kierunki, których programy nauczania obejmują m.in. problematykę prawa cywilnego, w tym również jego działu dotyczącego stosunków rodzinnych, otrzymują interesującą pomoc naukową w postaci opracowania pt. Prawo rodzinne, autorstwa Arkadiusza Bielińskiego i Macieja Pannerta. Opracowanie to odbiega wprawdzie swoją konwencją od typowego podręcznika akademickiego, jednakże Autorzy starają się zachować charakterystyczny dla podręczników tego działu prawa cywilnego porządek merytoryczny (odpowiadający w przybliżeniu systematyce kodeksu rodzinnego i opiekuńczego). Jednocześnie kontynuują tę samą formułę metodologiczną, którą przyjęli dla wydanych już wcześniej opracowań poświęconych części ogólnej prawa cywilnego oraz prawu rzeczowemu. Podstawowy cel opracowania, jaki postawili przed sobą Autorzy, to przekazanie materiału w formie jak najbardziej usystematyzowanej oraz poglądowej. Dlatego też jego zawartość merytoryczna została wyrażona nie tylko w postaci tradycyjnego opisu (charakterystycznego dla typowego podręcznika), lecz również w formie licznych tabel, sformułowań w ramkach oraz schematów. Ten sposób przekazu jest niewątpliwie szczególnie użyteczny w wypadku definicji oraz ważniejszych tez, klasyfikacji, enumeratywnych lub przykładowych wyliczeń, zestawień oraz porównań itd. Pozwala on bowiem na lepsze uchwycenie określonych powiązań i zależności, elementów określonej struktury, członów klasyfikacji, a także zaakcentowanie ważniejszych treści. Przekaz staje się przez to łatwiej przyswajalny oraz bardziej atrakcyjny. Drugi, zamierzony cel opracowania to próba powiązania teorii z praktyką, przy czym autorzy realizują go w dwojaki sposób. Z jednej strony wzbogacają treści teoretyczne wyborem (dość obszernym) orzecznictwa Sądu Najwyższego, które jest przytaczane sukcesywnie w odpowiednich fragmentach tekstu. Z drugiej strony zamieszczają w różnych miejscach opracowania przykładowe stany faktyczne (kazusy) wraz ze skierowanymi do studentów poleceniami ich rozwiązania.

7 VI Przedmowa Należy sądzić, że pomoc naukowa przygotowana w tak urozmaiconej formie spotka się z zainteresowaniem i życzliwym przyjęciem ze strony Czytelnika. Dr hab. Mieczysław Goettel prof. Uniwersytetu w Białymstoku

8 Wstęp Niniejsze opracowanie stanowi kolejny, po Prawie cywilnym część ogólna, prawo rzeczowe, podręcznik tych samych autorów. Oczywiście bazuje także na tej samej formule, która sprawdziła się w praktyce i zyskała uznanie studentów. Podręcznik zawiera przystępne omówienie całej materii prawa rodzinnego i opiekuńczego, dodatkowo wzbogaconej o aktualne orzecznictwo oraz wybrane regulacje pozakodeksowe. Z uwagi na przyjętą formułę nie zawiera on pogłębionych rozważań doktrynalnych, dlatego też w tej materii wskazane jest odniesienie się do stosownej literatury przedmiotu. W celu uatrakcyjnienia trudnej materii prawa rodzinnego autorzy starali się jak najwięcej treści ująć w tabele i schematy. Podręcznik obejmuje także ostatnie istotne nowelizacje prawa rodzinnego, w tym przede wszystkim wprowadzone ustawą z r. o zmianie ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 220, poz. 1431): zmiany przepisów związanych z pochodzeniem dziecka, wprowadzenie możliwości zawarcia porozumienia małżonków o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem, możliwość uchylenia się w pewnych wypadkach od alimentacji pełnoletniego dziecka, oraz ustawą z r. o zmianie ustawy o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 125, poz. 842): wprowadzono zakaz stosowania kar cielesnych wobec małoletnich podlegających władzy rodzicielskiej, opiece lub pieczy. Mamy nadzieję, że przyjęta formuła opracowania po raz kolejny spotka się z życzliwym przyjęciem studentów (nie tylko prawa, ale także innych kierunków) i pozwoli na skuteczne przyswojenie wiedzy z zakresu prawa rodzinnego. Podręcznik obejmuje stan prawny na dzień r. oraz uwzględnia zmiany wynikające z ustawy z r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej wchodzące zasadniczo w życie r. Białystok, lipiec 2011 r. Autorzy

9 Wstęp do wydania drugiego Oddajemy w ręce Czytelników już drugie, poprawione i uzupełnione wydanie Prawa rodzinnego. Mamy nadzieję, że spotka się ono również z życzliwym przyjęciem i będzie stanowić realną pomoc w nauce istotnie złożonej, a przez to niełatwej materii jaką jest Prawo rodzinne. Nowe wydanie, oprócz zaktualizowanego stanu prawnego, uwzględnia wprowadzone zmiany wynikające m.in. z nowej regulacji w zakresie prawa o aktach stanu cywilnego; zmiany dotyczącej rozstrzygnięcia sądu orzekającego rozwód w przedmiocie wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywania kontaktów z dzieckiem przez rodziców po rozwodzie; zmian związanych z wprowadzeniem procedury medycznie wspomaganej prokreacji. Jednocześnie chcielibyśmy zaznaczyć, iż metodologia wykładu naszego opracowania została zainspirowana układem podręcznika Jerzego Ignatowicza i Mirosława Nazara, który to uznaliśmy za najbardziej przejrzysty z punktu widzenia potrzeb studenta, chcącego utrwalić swoją wiedzę z zakresu Prawa rodzinnego. To właśnie dzieło wymienionych Autorów stanowiło wzór dla przyjętej w naszym opracowaniu chronologii przedstawienia poszczególnych instytucji prawa rodzinnego. Białystok, kwiecień 2016 r. Autorzy

10 Spis treści Przedmowa... V Wstęp... VII Wstęp do wydania drugiego... VIII Wykaz skrótów... XV Wybrana literatura... XVII Rozdział I. Rodzina i prawo rodzinne Rodzina i powiązania rodzinne Prawo rodzinne i źródła prawa rodzinnego... 4 I. Prawo rodzinne... 4 II. Źródła prawa rodzinnego... 6 Rozdział II. Ochrona praw rodzinnych Prawa rodzinne... 9 I. Pojęcie praw rodzinnych... 9 II. Ochrona praw rodzinnych III. Sąd rodzinny i zakres jego kompetencji Rozdział III. Zawarcie małżeństwa Pojęcie małżeństwa I. Definicja II. Podstawowe zasady prawa rodzinnego odnoszące się do małżeństwa III. Charakter prawny konkubinatu Zawarcie małżeństwa I. Pojęcie zawarcia małżeństwa II. Charakter prawny zaręczyn III. Sposoby zawarcia małżeństwa IV. Przesłanki zawarcia małżeństwa Uwagi ogólne Przesłanki istnienia małżeństwa Przesłanki formalno-porządkowe zawarcia małżeństwa Przesłanki unieważnienia małżeństwa Prawa i obowiązki małżonków I. Uwagi ogólne II. Zasada równości małżonków... 34

11 X Spis treści III. Prawa i obowiązki małżonków o charakterze niemajątkowym IV. Prawa i obowiązki małżonków o charakterze majątkowym Separacja małżonków I. Uwagi ogólne II. Separacja faktyczna III. Separacja sądowa IV. Skutki orzeczenia separacji V. Zniesienie separacji Rozdział IV. Ustroje majątkowe małżeńskie Uwagi wstępne Zasady związane z ustrojem majątkowym małżeńskim Rodzaje i typy ustrojów majątkowych małżeńskich Ustawowy ustrój wspólności majątkowej małżeńskiej I. Uwagi ogólne II. Skład majątku wspólnego małżonków III. Składniki majątków osobistych małżonków IV. Zarząd majątkiem wspólnym małżonków Uwagi ogólne Wykonywanie zarządu Sprzeciw Wyjątki od zasady samodzielnego zarządu Zarządzanie przedmiotami majątkowymi służącymi małżonkowi do wykonywania zawodu Zgoda małżonka na dokonanie czynności wymienionych w art. 37 KRO Ingerencja sądu w zarząd Korzystanie przez małżonków z majątku wspólnego V. Odpowiedzialność małżonków za zobowiązania Uwagi wstępne Zobowiązania zaciągnięte za zgodą współmałżonka Brak zgody Inne przypadki niż brak zgody, gdy wierzyciel może dochodzić zaspokojenia także z niektórych składników majątku wspólnego Zaspokojenie z majątku wspólnego należności publicznoprawnych VI. Ustanie ustroju wspólności majątkowej i podział majątku wspólnego Uwagi ogólne Ustalenie wielkości udziałów w majątku wspólnym Rozporządzanie udziałem w składnikach majątku wspólnego oraz w majątku wspólnym po ustaniu wspólności małżeńskiej Odpowiedzialność małżonków za długi po ustaniu wspólności majątkowej małżeńskiej Podział majątku wspólnego Rozliczenie wydatków i nakładów poczynionych przez małżonków z majątku wspólnego na majątki osobiste i z majątków osobistych na majątek wspólny Umowne ustroje majątkowe I. Uwagi ogólne II. Skuteczność umów majątkowych wobec osób trzecich... 88

12 Spis treści XI III. Wspólność umowna rozszerzona Zakres wspólności rozszerzonej Ochrona wierzycieli jednego z małżonków przed rozszerzeniem wspólności majątkowej IV. Wspólność umowna ograniczona V. Rozdzielność umowna majątkowa pełna Istota ustroju rozdzielności majątkowej Zarząd majątkiem osobistym przez małżonków w ustroju rozdzielności majątkowej VI. Rozdzielność umowna majątkowa z wyrównaniem dorobków Uwagi ogólne Dorobek każdego z małżonków Zasady obliczania wartości dorobku Ustanie rozdzielności i wyrównanie dorobków Przymusowy ustrój majątkowy małżeński I. Istota ustroju przymusowego II. Powstanie ustroju przymusowego III. Ustanie ustroju przymusowego Rozdział V. Ustanie małżeństwa Przyczyny ustania małżeństwa Ustalenie nieistnienia lub istnienia małżeństwa I. Ustalenie nieistnienia małżeństwa II. Unieważnienie aktu małżeństwa III. Ustalenie istnienia małżeństwa Ustanie małżeństwa na skutek śmierci małżonka lub uznania za zmarłego Unieważnienie małżeństwa I. Pojęcie i przyczyny unieważnienia małżeństwa II. Konwalidacja małżeństwa III. Legitymacja czynna i bierna w procesie o unieważnienie małżeństwa IV. Skutki unieważnienia małżeństwa Rozwód i postępowanie rozwodowe I. Pojęcie rozwodu i problem jego dopuszczalności II. Przesłanki rozwodu Pozytywna przesłanka rozwodu Negatywne przesłanki rozwodu III. Postępowanie rozwodowe Uwagi ogólne Skutki rozwodu Możliwość powrotu do dotychczasowego nazwiska Ponowny proces o rozwód Rozdział VI. Macierzyństwo i ojcostwo Zagadnienia wstępne I. Pokrewieństwo i powinowactwo II. Zasady związane z pochodzeniem dziecka

13 XII Spis treści III. Charakter i znaczenie prawne orzeczeń w sprawach o ustalenie lub zaprzeczenie pochodzenia dziecka IV. Osobisty charakter dochodzenia ustalenia macierzyństwa i ojcostwa V. Dowody wykorzystywane w postępowaniach dotyczących pochodzenia dziecka; zagadnienia medycznego wspomagania prokreacji Macierzyństwo I. Istota macierzyństwa II. Ustalenie macierzyństwa III. Zaprzeczenie macierzyństwa Ojcostwo I. Istota ojcostwa II. Domniemanie pochodzenia od męża matki III. Zaprzeczenie ojcostwa IV. Uznanie ojcostwa V. Nieistniejące uznanie ojcostwa VI. Bezskuteczność uznania ojcostwa VII. Sądowe ustalenie ojcostwa Przysposobienie I. Pojęcie i funkcja przysposobienia II. Przesłanki przysposobienia III. Rodzaje przysposobienia IV. Charakter prawny postanowienia o przysposobieniu V. Tryb przysposobienia VI. Rozwiązanie przysposobienia VII. Tryb rozwiązania przysposobienia Rozdział VII. Władza rodzicielska Pojęcie władzy rodzicielskiej Powstanie władzy rodzicielskiej Przysługiwanie władzy rodzicielskiej Zakres i wykonywanie władzy rodzicielskiej I. Uwagi ogólne II. Wykonywanie władzy rodzicielskiej III. Obowiązek posłuszeństwa dziecka wobec rodziców IV. Piecza nad dzieckiem V. Reprezentacja dziecka Zakres umocowania rodziców do reprezentacji dziecka Wyłączenia ustawowego przedstawicielstwa rodziców Sankcje wadliwej reprezentacji dziecka VI. Zarząd majątkiem dziecka Uwagi ogólne Sposób wykonywania zarządu Przeznaczenie dochodu z majątku dziecka Ingerencja sądu w zarząd Obowiązki rodziców po ustaniu zarządu VII. Pomoc sądu w wykonywaniu władzy rodzicielskiej

14 Spis treści XIII 27. Ograniczenie, zawieszenie i pozbawienie władzy rodzicielskiej oraz inne jej modyfikacje I. Uwagi ogólne II. Ograniczenie władzy rodzicielskiej III. Zawieszenie władzy rodzicielskiej IV. Piecza zastępcza Uwagi ogólne Rodzaje i formy pieczy zastępczej Instytucjonalna piecza zastępcza Umieszczenie w pieczy zastępczej Podział obowiązków między pieczą zastępczą a rodzicami Powrót dziecka do rodziny V. Pozbawienie władzy rodzicielskiej Ustanie władzy rodzicielskiej Inne modyfikacje władzy rodzicielskiej Pozostałe stosunki między rodzicami a dziećmi I. Uwagi ogólne II. Obowiązek rodziców i dzieci wzajemnego szacunku i wspierania się III. Nazwisko dziecka IV. Osobista styczność rodziców i dzieci Rozdział VIII. Obowiązek alimentacyjny Uwagi wstępne Pojęcie i zakres obowiązku alimentacyjnego Charakterystyczne cechy obowiązku alimentacyjnego i prawa do alimentów Przesłanki powstania i zakres konkretnego obowiązku alimentacyjnego I. Przesłanka powstania roszczenia do świadczeń alimentacyjnych II. Zakres świadczeń alimentacyjnych III. Postacie obowiązku alimentacyjnego Obowiązek alimentacyjny ze względu na jego źródło I. Źródła obowiązku alimentacyjnego II. Obowiązek alimentacyjny między krewnymi III. Obowiązek alimentacyjny rodziców względem niesamodzielnego dziecka IV. Obowiązek alimentacyjny wynikający z przysposobienia V. Obowiązek alimentacyjny po rozwiązaniu przysposobienia VI. Obowiązek alimentacyjny między małżonkami VII. Obowiązek alimentacyjny po ustaniu małżeństwa i w czasie separacji orzeczonej przez sąd VIII. Obowiązek alimentacyjny między powinowatymi IX. Obowiązek alimentacyjny ojca dziecka urodzonego poza małżeństwem względem jego matki Realizacja obowiązku alimentacyjnego I. Uwagi wstępne II. Umowy dotyczące roszczeń alimentacyjnych III. Uprzywilejowanie roszczeń alimentacyjnych IV. Sądowe dochodzenie roszczeń alimentacyjnych V. Fundusz alimentacyjny

15 XIV Spis treści VI. Wygaśnięcie obowiązku alimentacyjnego oraz zmiana wysokości alimentów VII. Roszczenia zwrotne i alimenty za okres przeszły VIII. Przedawnienie roszczeń alimentacyjnych i roszczeń regresowych IX. Uchylenie się od wykonania obowiązku alimentacyjnego Rozdział IX. Opieka i kuratela Opieka I. Pojęcie i charakter prawny opieki II. Zasady rządzące opieką III. Organy opieki IV. Ustanowienie opieki nad małoletnim i powołanie opiekuna V. Treść opieki VI. Sprawowanie opieki VII. Ustanie opieki i wygaśnięcie funkcji opiekuna VIII. Opieka nad ubezwłasnowolnionym całkowicie Kuratela I. Uwagi ogólne II. Rodzaje kurateli III. Instytucje zbliżone do kurateli Indeks rzeczowy

16 Wykaz skrótów 1. Akty prawne KC... ustawa z r. Kodeks cywilny (tekst jedn. Dz.U. z 2016 r. poz. 380 ze zm.) KKW... ustawa z r. Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. Nr 90, poz. 557 ze zm.) Konstytucja RP... Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm.) KPC... ustawa z r. Kodeks postępowania cywilnego (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r. poz. 101 ze zm.) KRO... ustawa z r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (tekst jedn. Dz.U. z 2015 r. poz ze zm.) KSCU... ustawa z r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (tekst jedn. Dz.U. z 2016 r. poz. 623) KWiHU... ustawa z r. o księgach wieczystych i hipotece (tekst jedn. Dz.U. z 2013 r. poz. 707 ze zm.) NielU... ustawa z r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (tekst jedn. Dz.U. z 2016 r. poz. 790 ze zm.) OrdPodU... ustawa z r. Ordynacja podatkowa (tekst jedn. Dz.U. z 2015 r. poz. 613 ze zm.) PomSpołU... ustawa z r. o pomocy społecznej (tekst jedn. Dz.U. z 2015 r. poz. 163 ze zm.) PPrzemU... ustawa z r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (tekst jedn. Dz.U. z 2015 r. poz. 1390) PrASC... ustawa z r. Prawo o aktach stanu cywilnego (Dz.U. z 2014 r. poz ze zm.) PrNot... ustawa z r. Prawo o notariacie (tekst jedn. Dz.U. z 2014 r. poz. 164 ze zm.) PrUp... ustawa z r. Prawo upadłościowe (tekst jedn. Dz.U. z 2015 r. poz. 233 ze zm.) PrUSP... ustawa z r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (tekst jedn. Dz.U. z 2015 r. poz. 133 ze zm.) WspRU... ustawa z r. o wpieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej (tekst jedn. Dz.U. z 2016 r. poz. 575 ze zm.)

17 XVI Wykaz skrótów 2. Czasopisma i publikatory Apel.-W-wa... Apelacja. Orzecznictwo Sądu Apelacyjnego w Warszawie Biul. SN... Biuletyn Sądu Najwyższego Dz.U.... Dziennik Ustaw OSA... Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych OSN... Orzecznictwo Sądu Najwyższego OSNAP... Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Administracyjna i Pracy OSNC... Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna OSNCK... Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna i Izba Karna OSNCP... Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna lub Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych OSP... Orzecznictwo Sądów Polskich OTK... Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego PiP... Państwo i Prawo Prok. i Pr.... Prokuratura i Prawo 3. Organy orzekające NSA... Naczelny Sąd Administracyjny SN... Sąd Najwyższy TK... Trybunał Konstytucyjny 4. Inne skróty art.... artykuł m.in.... między innymi nast.... następna (-e), (-y) niepubl.... niepublikowany np.... na przykład Nr... numer orz.... orzeczenie post.... postanowienie poz.... pozycja s.... strona tekst jedn.... tekst jednolity tj.... to jest uchw.... uchwała w zw.... w związku wyr.... wyrok ze zm.... ze zmianami

18 Wybrana literatura Podręczniki M. Andrzejewski, Prawo rodzinne i opiekuńcze M. Andrzejewski, Prawo rodzinne i opiekuńcze, wyd. 5, Warszawa 2015 M. Goettel, Prawo rodzinne w pytaniach i odpowiedziach M. Goettel, Prawo rodzinne w pytaniach i odpowiedziach, wyd 2, Warszawa 2012 J. Ignatowicz, M. Nazar, Prawo rodzinne, wyd. 5. J. Ignatowicz, M. Nazar, Prawo rodzinne, wyd. 5, Warszawa 2001 J. Ignatowicz, M. Nazar, Prawo rodzinne, wyd. 4. J. Ignatowicz, M. Nazar, Prawo rodzinne, wyd. 4, Warszawa 2012 J. Strzebinczyk, Prawo rodzinne J. Strzebinczyk, Prawo rodzinne, wyd. 4, Warszawa 2014 T. Smyczyński, Prawo rodzinne i opiekuńcze T. Smyczyński, Prawo rodzinne i opiekuńcze, wyd. 7, Warszawa 2014 J. Winiarz, J. Gajda, Prawo rodzinne J. Winiarz, J. Gajda, Prawo rodzinne, wyd. 2, Warszawa 2001 A. Zieliński, G. Jędrejek, Prawo rodzinne i opiekuńcze w zarysie A. Zieliński, G. Jędrejek, Prawo rodzinne i opiekuńcze w zarysie, wyd. 2, Warszawa 2011 Systemy System prawa rodzinnego i opiekuńczego J.S. Piątkowski, J. Winiarz, J. Ignatowicz, J. Gwiazdomorski, System prawa rodzinnego i opiekuńczego, cz. 1, J.S. Piątkowski (red.), Wrocław 1985 System Prawa Prywatnego, t. 11 J. Gajda, M. Nazar, J. Panowicz-Lipska, T. Smyczyński, W. Stojanowska, System Prawa Prywatnego, t. 11, Prawo rodzinne i opiekuńcze, wyd. 2, T. Smyczyński (red.), Warszawa 2014 System Prawa Prywatnego, t. 12 M. Andrzejewski, E. Holewińska-Łapińska, T. Smyczyński, W. Stojanowska, J. Strzebiińczyk, Prawo rodzinne i opiekuńcze, wyd. 2, T. Smyczyński (red.), Warszawa 2011 Komentarze B. Dobrzański, J. Ignatowicz, Kodeks rodzinny i opiekuńczy S. Breyer, B. Dobrzański, S. Gross, M. Grudziński, J. Ignatowicz, A. Stelmachowski, Z. Wiszniewski, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, wyd. 2, B. Dobrzański, J. Ignatowicz (red.) Warszawa 1975 H. Dolecki, T. Sokołowski, Kodeks rodzinny i opiekuńczy M. Andrzejewski, H. Dolecki, J. Haberko, A. Lutkiewicz-Rucińska, A. Olejniczak, T. Sokołowski, A. Sylwestrzak, A. Zielonacki, Kodeks rodzinny i opiekuńczy, wyd. 2, H. Dolecki, T. Sokołowski (red.), Warszawa 2013

19 XVIII Wybrana literatura T. Ereciński, Kodeks postępowania cywilnego, t. 3 T. Ereciński, J. Gudowski, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, t. III, wyd. 4, T. Ereciński (red.), Warszawa 2012 K. Gromek, Kodeks rodzinny i opiekuńczy K. Gromek, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, wyd. 4, Warszawa 2013 J. Ignaczewski, Alimenty J. Ignaczewski, M. Karcz, W. Maciejko, M. Romańska, Alimenty. Komentarz, wyd. 3, J. Ignaczewski (red.), Warszawa 2013 J. Ignaczewski, Komentarz do spraw rodzinnych H. Ciepła, J. Ignaczewski, J. Skibińska- -Adamowicz, Komentarz do spraw rodzinnych, J. Ignaczewski (red.), Warszawa 2014 J. Ignaczewski, Małżeńskie prawo majątkowe B. Bieniek, A. Bieranowski, S. Brzeszczyńska, J. Iganczewski, G. Jędrejek, A. Stępień-Sporek, Małżeńskie prawo majątkowe, wyd. 3, J. Ignaczewski (red.), Warszawa 2014 J. Ignaczewski, Władza rodzicielska i kontakty z dzieckiem A. Bodnar, A. Gójska, J. Ignaczewski, L. Kuziak, A. Śledzińska-Simon, R. Zegadło, Władza rodzicielska i kontakty z dzieckiem, wyd. 3, J. Ignaczewski (red.), Warszawa 2015 G. Jędrejek, Kodeks rodzinny i opiekuńczy G. Jędrejek, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Małżeństwo. Komentarz do art KRO, Warszawa 2013 M. Manowska, Kodeks postępowania cywilnego, t. 2 A. Adamczuk, M. Manowska, P. Pruś, M. Radwan, M. Sieńko, E. Stefańska, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Tom II, wyd. 3, M. Manowska (red.), Warszawa 2015 A. Marciniak, K. Piasecki, Kodeks postępowania cywilnego, t. 2 H. Ciepła, A. Cudak, B. Czech, K. Gonera, J. Jagieła, M. Kłos, R. Kulski, I. Kunicki, A. Marcianiak, K. Markiewicz, M. Michalska Marciniak, K. Piasecki, J. Pietrzykowski, K. Pietrzykowski, M. Rejdak, A.J. Szereda, T. Żyznowski, Kodeks postępowania cywilnego, t. II, Komentarz do art KPC, wyd 6, A. Marciniak, K. Piasecki (red.) S. Nitecki, A. Wilk, Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej S. Nitecki, A. Wilk, Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej. Komentarz, Warszawa 2016 K. Piasecki, Kodeks rodzinny i opiekuńczy H. Ciepła, B. Czech, T. Domińczyk, S. Kalus, K. Piasecki, M. Sychowicz, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, wyd. 5, K. Piasecki (red.),warszawa 2011 K. Pietrzykowski, Kodeks rodzinny i opiekuńczy J. Gajda, J. Pietrzykowski, K. Pietrzykowski, Kodeks rodzinny opiekuńczy. Komentarz, wyd. 4, K. Pietrzykowski (red.), Warszawa 2015 K. Tryniszewska, Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej K. Tryniszewska, Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej. Komentarz, wyd. 2, Warszawa 2015 Bibliografia A. Adamczuk, M. Manowska, P. Pruś, M. Radwan, M. Sieńko, E. Stefańska, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, t. II, wyd. 3, M. Manowska (red.), Warszawa 2015 M. Andrzejewski, H. Dolecki, J. Haberko, A. Lutkiewicz-Rucińska, A. Olejniczak, T. Sokołowski, A. Sylwestrzak, A. Zielonacki, Kodeks rodzinny i opiekuńczy, wyd. 2, H. Dolecki, T. Sokołowski (red.). Warszawa 2013 M. Andrzejewski, Prawo rodzinne i opiekuńcze, wyd. 5, Warszawa 2015 B. Bieniek, A. Bieranowski, S. Brzeszczyńska, J. Iganczewski, G. Jędrejek, A. Stępień-Sporek, Małżeńskie prawo majątkowe, wyd. 3, J. Ignaczewski (red.), Warszawa 2014 A. Bodnar, A. Gójska, J. Ignaczewski, L. Kuziak, A. Śledzińska-Simon, R. Zegadło, Władza rodzicielska i kontakty z dzieckiem, wyd. 3, J. Ignaczewski (red.), Warszawa 2015

20 Wybrana literatura XIX S. Breyer, B. Dobrzański, S. Gross, M. Grudziński, J. Ignatowicz, A. Stelmachowski, Z. Wiszniewski, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, wyd. 2, B. Dobrzański, J. Ignatowicz (red.), Warszawa 1975 H. Bzdak, S. Jastrzemska, A. Klank, E. Matysiak, A. Młyniec, I. Żurek, Zbiór orzeczeń z zakresu prawa rodzinnego i opiekuńczego wraz z komentarzami, H. Bzdek (red.), Kraków 2015 H. Ciepła, B. Czech, T. Domińczyk, S. Kalus, K. Piasecki, M. Sychowicz, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, wyd. 5, K. Piasecki (red.), Warszawa 2011 H. Ciepła, A. Cudak, B. Czech, K. Gonera, J. Jagieła, M. Kłos, R. Kulski, I. Kunicki, A. Marcianiak, K. Markiewicz, M. Michalska-Marciniak, K. Piasecki, J. Pietrzykowski, K. Pietrzykowski, M. Rejdak, A.J. Szereda, T. Żyznowski, Kodeks postępowania cywilnego. Tom II. Komentarz do art KPC, wyd 6, A. Marciniak, K. Piasecki (red.) H. Ciepła, J. Ignaczewski, J. Skibińska-Adamowicz, Komentarz do spraw rodzinnych, J. Ignaczewski (red.), Warszawa 2014 T. Ereciński, J. Gudowski, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, t. III, wyd. 4, T. Ereciński (red.), Warszawa 2012 J. Gajda, J. Pietrzykowski, K. Pietrzykowski, Kodeks rodzinny opiekuńczy. Komentarz, wyd. 4, K. Pietrzykowski (red.), Warszawa 2015 S. Grobel, J.M. Łukasiewicz, R. Łukasiewicz, J. Wiktor, Instytucje prawa rodzinnego, J.M. Łukasiewicz (red.), Warszawa 2014 M. Goettel, Prawo rodzinne w pytaniach i odpowiedziach, wyd 2, Warszawa 2012 K. Gromek, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, wyd. 4, Warszawa 2013 J. Ignatowicz, M. Nazar, Prawo rodzinne, wyd. 5, Warszawa 2001 J. Ignatowicz, M. Nazar, Prawo rodzinne, wyd. 4, Warszawa 2012 G. Jędrejek, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Małżeństwo. Komentarz do art KRO, Warszawa 2013 S. Nitecki, A. Wilk, Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej. Komentarz, Warszawa 2016 K. Piasecki, Prawo małżeńskie, wyd. 1, Warszawa 2011 K. Skiepko, Komentarz do spraw o podział majątku wspólnego małżonków, wyd. 2, J. Ignaczewski (red.), Warszawa 2015 T. Smyczyński, Prawo rodzinne i opiekuńcze, wyd. 7, Warszawa 2014 J. Strzebinczyk, Prawo rodzinne, wyd. 4, Warszawa 2014 R. Świrgoń-Skok, Kilka uwag na temat alimentacji w prawie rzymskim, [w:] Prawo alimentacyjne. Zagadnienia systemowe i proceduralne, t. 1, J.M. Łukasiewicz, I. Ramus (red.), Toruń 2015 K. Tryniszewska, Ustawa o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej. Komentarz, wyd. 2, Warszawa 2015 J. Winiarz, J. Gajda, Prawo rodzinne, wyd. 2, Warszawa 2001 A. Zieliński, G. Jędrejek, Prawo rodzinne i opiekuńcze w zarysie, wyd. 2, Warszawa 2011