Raport nt. zmian demograficznych i prognoz zapotrzebowania na siłę roboczą w Unii Europejskiej

Transkrypt

1 Raport nt. zmian demograficznych i prognoz zapotrzebowania na siłę roboczą w Unii Europejskiej

2 Część pierwsza: Osoby w wieku 50+. Analiza demograficzna i prognoza demograficzna Joanna Krupowicz Część druga: Zapotrzebowanie na siłę roboczą w Polsce i w Unii Europejskiej Dorota Kwiatkowska-Ciotucha Spis treści Część pierwsza: Osoby w wieku 50+. Analiza demograficzna i prognoza demograficzna Wprowadzenie Charakterystyka osób w wieku 50+ w Polsce i województwie dolnośląskim Prognoza liczby ludności w wieku Aktywność osób w wieku 50+ w Polsce na tle krajów Unii Europejskiej Część druga: Zapotrzebowania na siłę roboczą w Polsce i w Unii Europejskiej Ogólna analiza zapotrzebowania na siłę roboczą w Europie z uwzględnieniem cech demograficznych Analiza podaży kadr w Polsce z uwzględnieniem cech demograficznych Analiza podaży kadry według cech zawodowych Analiza regionalnego zróżnicowania siły roboczej w Polsce Prognozy zapotrzebowania na zawody (wielkie grupy zawodowe) z wykorzystaniem modeli formalnych II rodzaju Literatura

3 Część pierwsza: Osoby w wieku 50+. Analiza demograficzna i prognoza demograficzna 1. Wprowadzenie Sytuacja osób powyżej 50. roku życia w powiązaniu z aspektami rynku pracy budzi zainteresowanie instytucji państwowych, pracodawców, a także społeczeństwa. Można wymienić co najmniej trzy powody zainteresowania sytuacją generacji 50+. Po pierwsze społeczeństwa Unii Europejskiej uświadamiają sobie zagrożenia płynące z obniżonej aktywności zawodowej roczników urodzonych w pierwszym powojennym wyżu demograficznym, jak i ze starzenia społeczeństw Unii. Po drugie utrzymanie aktywności osób starszych stało się wyzwaniem niezbędnym dla funkcjonowania gospodarek krajów Unii, o ile w okresie transformacji koniecznością ekonomiczną i społeczną było uruchomienie dezaktywizacji osób powyżej 50 roku życia. Po trzecie obecność Polski w Unii Europejskiej wymaga dostrzegania nowych perspektyw dla polityki społecznej i polityki rynku pracy. W wyniku braku wystarczających informacji o grupie osób w wieku powyżej 50. roku życia przeprowadzono wiele badań dotyczących rozpoznania potrzeb, motywacji i aspiracji osób starszych, w celu określenia ich sytuacji na krajowym i lokalnym rynku pracy oraz skonstruowania m.in. nowych instrumentów aktywizacji zawodowej (zob. Rynek pracy a osoby bezrobotne 50+. Bariery i szanse, Warszawa, 2007; Osoby powyżej 50 roku życia na rynku pracy w 2009 roku oraz Osoby powyżej 50 roku życia na rynku pracy w 2008 roku, Warszawa, GUS). Zatrudnienie pracowników w tym wieku to korzyść zarówno dla społeczeństwa, jak i gospodarki. Osoby powyżej 50. roku życia w swojej dalszej karierze zawodowej mają do czynienia z problemami i zagrożeniami, które z racji wieku mogą się wydawać trudniejsze do przezwyciężenia. Z kolei wchodzące na rynek pracy nowe pokolenia posiadają przede wszystkim lepsze przygotowanie techniczno-informatyczne i lingwistyczne, niezbędne do efektywnego i konkurencyjnego wykonywania obowiązków. Większa mobilność wewnętrzna i zewnętrzna osób młodych oraz brak obaw przed zmianą stanowiska pracy lub pracodawcy powodują, w opinii starszych osób, nierówne traktowanie na konkurencyjnym rynku pracy. Jednakże zdobyte doświadczenie zawodowe oraz umiejętność dzielenia się wiedzą to główne zalety osób w wieku powyżej 50. roku życia, cenione przez pracodawców. Odpowiednio wykorzystany potencjał dojrzałego pracownika może okazać się cennym wsparciem w zarządzaniu zasobami ludzkimi w organizacji. 3

4 Dane statystyczne wskazują, że liczba ludności w wieku poprodukcyjnym (kobiety 60 lat i więcej, mężczyźni 65 lat i więcej) z roku na rok rośnie, natomiast osób w młodszych grupach wiekowych (wiek przedprodukcyjny 0 17 lat) systematycznie ubywa. Spadek udziału liczby ludności w wieku przedprodukcyjnym w ogólnej liczbie ludności zauważalny jest od lat osiemdziesiątych XX wieku. Długotrwała tendencja jest niekorzystna i prowadzi do starzenia się społeczeństwa, co może w konsekwencji doprowadzić do starości demograficznej społeczeństwa. Obecnie notuje się niekorzystny udział osób w wieku poprodukcyjnym w przeliczeniu na 100 osób w wieku produkcyjnym, wyrażony współczynnikiem obciążenia demograficznego, który w 2005 r. wynosił 24,1, a w 2009 r. 25,6. Obserwowane obecnie zmiany w strukturze osób w wieku produkcyjnym (zwiększenie liczby osób w wieku niemobilny, tj. w starszych grupach w wieku lata dla kobiet i lata dla mężczyzn) spowodują w przyszłości zmniejszenie się zasobów pracy, a w konsekwencji pogorszenie podaży siły roboczej na rynku pracy w Polsce. 4

5 2. Charakterystyka osób w wieku 50+ w Polsce i województwie dolnośląskim Niniejszą analizą objęto osoby powyżej 50. roku życia znajdujące się na rynku pracy. Zgodnie z obowiązującymi w Polsce przepisami regulującymi zatrudnienie mężczyźni nabywają prawo do przejścia na emeryturę wieku 65 lat, a kobiety w wieku 60 lat. Perspektywa starzenia się społeczeństwa i kurczenia się zasobów siły roboczej wydaje się przybliżać możliwość po pierwsze zrównania wieku emerytalnego kobiet i mężczyzn, a po drugie przesunięcia granicy wieku emerytalnego zarówno dla mężczyzn, jak i dla kobiet. Przeprowadzając niniejszą charakterystykę, badaniem objęto osoby będące w wieku lata. Analizowana grupa wiekowa obejmuje mężczyzn oraz kobiety. W przypadku mężczyzn grupa ta pokrywa się częściowo z niemobilnym wiekiem produkcyjnym, który przypada dla tej płci na wiek lata. Z kolei w przypadku kobiet grupa ta obejmuje znaczną część kobiet w niemobilnym wieku produkcyjnym, który przypada dla tej płci na wiek lat, a także cześć kobiet w wieku poprodukcyjnym (dla kobiet 60 lat i więcej). Badanie obejmuje osoby w wieku lata z uwzględnieniem płci, tj. podziału na mężczyzn i kobiety oraz z uwzględnieniem miejsca zamieszkania, tj. w podziale miasto-wieś. Analiza odnosi się do całej Polski oraz na tle kraju przedstawia sytuację osób w wieku powyżej 50 roku życia w województwie dolnośląskim. Badając zmiany w czasie odniesiono się do pierwszej dekady XXI wieku, tj. lat Liczbą i strukturę ludności w wieku lata według płci i miejsca zamieszkania oraz jej dynamikę dla Polski i województwa dolnośląskiego dla wybranych lat okresu zestawiono w tabeli 1 i 2. W Polsce 2010 roku osoby w wieku lata tworzyły grupę liczącą 8097,4 tys. osób (co stanowiło 21,2% ogółu ludności kraju), w 2001 roku było to odpowiednio 6120,8 tys. osób i 15,8% zob. tab. 1. Populacja w tej grupie wiekowej zwiększyła się w pierwszej dekadzie XXI wieku o jedną trzecią (tj. o 32,3%) zob. tab. 2. W badanej grupie kobiety przeważały nad mężczyznami, stanowiąc w 2010 roku 52,6% ogółu ludności grupy lata. W porównaniu z 2001 rokiem liczba kobiet w wieku lata zwiększyła się o 31,6%, a liczba mężczyzn o 33,1%. Rozważając podział miasto-wieś w 2010 roku blisko dwie trzecie populacji (65,2%) w wieku lata mieszkało w miastach. W porównaniu z 2001 rokiem był to wzrost o 29,1%, podczas gdy na wsiach o 38,8%. W województwie dolnośląskim w 2010 roku osoby w rozważanym przedziale wiekowym tworzyły grupę liczącą 665,3 tys. osób, co stanowiło 8,2% liczby osób w tym wieku w Polsce. W porównaniu z 2001 rokiem, gdy populacja liczyła 485,7 tys. osób, notowano wzrost o 5

6 37,0%, a więc większy niż obserwowany w Polsce (zob. tab. 1.1 i 1.2). Podobnie jak w całym kraju kobiety w wieku lata przeważały nad mężczyznami, stanowiąc 52,7% ogółu ludności w tej grupie wiekowej. W porównaniu z 2001 rokiem liczba kobiet w województwie dolnośląskim w wieku lata zwiększyła się o 35,8%, a liczba mężczyzn o 38,3%. Zatem w województwie odnotowano szybszy wzrost zarówno populacji kobiet, jak i mężczyzn w badanym wieku niż przeciętnie w Polsce. Rozważając podział miasto-wieś w województwie dolnośląskim w 2010 roku prawie trzy czwarte populacji (72,5%) w wieku lata mieszkało w miastach. W porównaniu z 2001 rokiem był to wzrost o 30,3%, podczas gdy na wsiach o 58,4%. Tabela 1.1. Liczba i struktura ludności w wieku lata według płci i miejsca zamieszkania w Polsce i woj. dolnośląskim w wybranych latach okresu , stan na 31 XII Wyszczególnienie Polska Dolnośląskie w tys. osób ogółem 6120,8 6958,1 8097,4 485,7 564,1 665,3 mężczyźni 2884,3 3294,1 3838,8 227,3 266,9 314,4 kobiety 3236,5 3664,0 4258,6 258,4 297,2 350,8 miasta 4091,9 4645,2 5281,2 370,4 422,8 482,6 wieś 2028,9 2312,9 2816,2 115,3 141,3 182,6 w % ogółem ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 mężczyźni 47,1 47,3 47,4 46,8 47,3 47,3 kobiety 52,9 52,7 52,6 53,2 52,7 52,7 miasta 66,9 66,8 65,2 76,3 74,9 72,5 wieś 33,1 33,2 34,8 23,7 25,1 27,5 Źródło: Roczniki Demograficzne. Stan i struktura ludności Polski na 31 XII Obliczenia własne. Tabela 1.2. Dynamika liczby ludności w wieku lata według płci i miejsca zamieszkania w Polsce i woj. dolnośląskim w 2010 roku Polska Dolnośląskie Wyszczególnienie 2001 = = = = 100 ogółem 132,3 116,4 137,0 117,9 mężczyźni 133,1 116,5 138,3 117,8 kobiety 131,6 116,2 135,8 118,1 miasta 129,1 113,7 130,3 114,2 wieś 138,8 121,8 158,4 129,2 Źródło: obliczenia własne. 6

7 tys. osób tys. osób tys. osób 9000 Polska ogółem ogółem mężczyźni kobiety 6000 Polska miasta razem mężczyźni kobiety 3000 Polska wieś razem mężczyźni kobiety Rys. 1.1 Liczba ludności w wieku lata według płci i miejsca zamieszkania w latach Źródło: Roczniki Demograficzne. Stan i struktura ludności Polski na 31 XII

8 osoby osoby osoby Dolnośląskie ogółem ogółem mężczyźni kobiety Dolnośląskie miasta razem mężczyźni kobiety Dolnośląskie wieś razem mężczyźni kobiety Rys Liczba ludności w wieku lata według płci i miejsca zamieszkania w woj. dolnośląskim w latach Źródło: Roczniki Demograficzne. Stan i struktura ludności Polski na 31 XII

9 Na rysunkach 1.1 i 1.2 przedstawiono kształtowanie się liczby osób w wieku lata w Polsce i województwie dolnośląskim z uwzględnieniem płci i miejsca zamieszkania w badanym okresie W Polsce wyraźnie widoczny był systematyczny wzrost liczebności badanej populacji ogółem, w miastach i na wsiach. Wzrost ten dotyczył zarówno populacji kobiet, jak i mężczyzn. W skali ogółem oraz w miastach w całym badanym okresie kobiety przeważały nad mężczyznami. Z kolei na wsiach do 2004 roku przewaga była kobiet, a od 2005 roku mężczyzn (zob. rys. 1.1). Powyższą obserwację potwierdzają wskaźniki feminizacji: w 2001 roku na wsiach na 100 mężczyzn przypadały 104 kobiety, a w 2010 roku tylko 97 kobiet. W województwie dolnośląskim, podobnie jak w przeciętnie w kraju liczba ludności w wieku lata systematycznie zwiększała się. Wzrost ten dotyczył miast i wsi oraz populacji kobiet i mężczyzn. Podobnie jak w Polsce, w województwie w skali ogółem oraz w miastach w całym badanym okresie kobiety przeważały nad mężczyznami. Natomiast na wsiach przewaga była mężczyzn (zob. rys. 1.2). Powyższą obserwację potwierdzają wskaźniki feminizacji: w 2001 roku na wsiach województwa dolnośląskiego na 100 mężczyzn przypadało 99 kobiety, a w 2010 roku 95 kobiet. Na rysunkach 1.3 i 1.4 przedstawiono kształtowanie się odsetka ludności w wieku lata w ogóle ludności w Polsce i województwie dolnośląskim z uwzględnieniem płci i miejsca zamieszkania w badanym okresie Obserwowany w skali ogółem, w podziale miasto-wieś i podziale mężczyźni-kobiety rosnący odsetek ludności w badanym wieku wskazuje na starzenie się społeczeństwa. O ile w całym kraju odsetek osób w wieku lata zwiększył się z 15,8% w 2001 roku do 21,2% w 2010 roku, to w przypadku mężczyzn był to wzrost odpowiednio z 15,4% do 20,8%, a w przypadku kobiet odpowiednio z 16,3% do 21,6%. W miastach odsetek osób w wieku lata w ogóle ludności miast wynosił w 2001 roku 17,2%, a w 2010 roku 22,7%. Na wsiach odsetek ten wynosił odpowiednio 13,7% i 18,9%. Można uznać, że prawie co piąta osoba w 2010 roku była w wieku lata (i to nie tylko przeciętnie, ale i w każdym z rozpatrywanych przekrojów). Obserwowana na wsiach przewaga liczebności mężczyzn nad kobietami wyraźnie widoczna jest i w odsetku mężczyzn w wieku lata w ogóle mężczyzn na wsiach; od 2004 roku odsetek ten jest wyższy dla tej płci niż dla kobiet (zob. rys. 1.3). Wskazuje to na szybsze starzenie się populacji mężczyzn na wsiach niż populacji kobiet na wsiach. 9

10 24,0 Polska ogółem 22,0 20,0 18,0 16,0 14,0 12,0 10, ogółem mężczyźni kobiety 24,0 Polska miasta 22,0 20,0 18,0 16,0 14,0 12,0 10, razem mężczyźni kobiety 24,0 Polska wieś 22,0 20,0 18,0 16,0 14,0 12,0 10, razem mężczyźni kobiety Rys Odsetek ludności w wieku lata w ogóle ludności według płci i miejsca zamieszkania w latach Źródło: Roczniki Demograficzne. Stan i struktura ludności Polski na 31 XII Obliczenia własne. 10

11 26,0 Dolnośląskie ogółem 24,0 22,0 20,0 18,0 16,0 14,0 12,0 10, ogółem mężczyźni kobiety 26,0 Dolnośląskie miasta 24,0 22,0 20,0 18,0 16,0 14,0 12,0 10, razem mężczyźni kobiety 26,0 Dolnośląskie wieś 24,0 22,0 20,0 18,0 16,0 14,0 12,0 10, razem mężczyźni kobiety Rys Odsetek ludności w wieku lata w ogóle ludności według płci i miejsca zamieszkania w woj. dolnośląskim w latach Źródło: Roczniki Demograficzne. Stan i struktura ludności Polski na 31 XII Obliczenia własne. 11

12 Ireland Lithuania Spain Cyprus Luxembourg Latvia Austria United Kingdom Estonia Portugal Romania Greece Italy EU-27 France Germany Belgium Slovakia Poland Sweden Netherlands Slovenia Denmark Hungary Bulgaria Czech Republic Malta Finland 15,5 16,8 16,9 17,3 17,3 17,8 17,8 18,0 18,0 18,2 18,2 18,3 18,6 18,6 18,6 18,6 18,8 18,8 19,6 19,6 19,7 19,9 19,9 20,4 20,5 21,2 21,3 21,5 W województwie dolnośląskim również obserwowany jest w skali ogółem, w podziale miasto-wieś i podziale mężczyźni-kobiety rosnący odsetek ludności w wieku lata, co wskazuje na starzenie się społeczeństwa województwa. W województwie odsetek osób w wieku lata zwiększył się z 16,4% w 2001 roku do 23,1% w 2010 roku. W przypadku mężczyzn był to wzrost odpowiednio z 15,9% do 22,8%, a w przypadku kobiet odpowiednio z 16,8% do 23,4%. W miastach odsetek osób w wieku lata w ogóle ludności miast wynosił w 2001 roku 17,5%, a w 2010 roku 23,9%, natomiast na wsiach odsetek osób w wieku lata w ogóle ludności wsi wynosił odpowiednio 13,6% i 21,2%. Można uznać, że w województwie dolnośląskim prawie co czwarta osoba w 2010 roku była w wieku lata (i to nie tylko przeciętnie, ale i w każdym z rozpatrywanych przekrojów). Wyższe na wsiach województwa wartości odsetka mężczyzn w wieku lata w ogóle mężczyzn na wsiach wskazują na szybsze starzenie się populacji mężczyzn na tym obszarze niż kobiet (zob. rys. 1.4). O ile w skali całego kraju jest to zjawisko widoczne od 2004 roku, to w województwie od 2001 roku. 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 Rys Odsetek ludności w wieku lata w ogóle ludności w krajach Unii Europejskiej w 2008 roku Źródło: Eurostat Yearbook Warto przyjrzeć się miejscu Polski wśród krajów Unii Europejskiej pod względem odsetka osób w wieku lata w ogólnej liczbie ludności zob. rys Według danych EUROSTATU w 2008 roku w 27 krajach Unii udział osób w wieku lata w ogóle ludności wynosił 18,6%. Polska (z udziałem 19,6%) znajdowała się w grupie 14 krajów o 12

13 odsetku wyższym niż przeciętnie w UE. Najniższy odsetek notowano w Irlandii (15,5%), a najwyższy w Finlandii (21,5%). Na rysunku 1.6 przedstawiono zmiany (w %) liczby osób w wieku lata według płci i miejsca zamieszkania w Polsce i woj. dolnośląskim w 2010 roku w stosunku do 2001 roku, a na rysunku 1.7 średnioroczne zmiany (w %) w latach Rysunki te stanowią uzupełnienie dla dynamiki zestawionej w tabeli 1.2. Jak wcześniej wspomniano w województwie dolnośląskim zaobserwowano szybszy wzrost populacji osób w rozpatrywanym przedziale wiekowym niż w całym kraju. Dotyczy to zarówno skali ogółem, jak i podziału na płeć oraz miejsce zamieszkania. Wyjątek dotyczy populacji kobiet w miastach, gdzie zarówno w Polsce, jak i województwie dolnośląskim wzrost w 2010 roku w stosunku do 2001 wynosił 30,5%. Wyraźnie szybszy wzrost obserwowany był na wsiach województwa niż w całym kraju. Na wsiach województwa liczba mężczyzn zwiększyła się o 62,0%, podczas gdy na wsiach kraju o 43,8%. Z kolei liczba kobiet na wsiach województwa zwiększyła się o 54,7%, a na wsiach kraju o 34,0% (zob. rys. 1.6). Rozpatrując średnioroczne zmiany liczby osób w wieku lata warto zauważyć, że średnio co roku liczba osób w badanej grupie wiekowej zwiększała się o 3,2% w Polsce i o 3,6% w województwie dolnośląskim. Liczba mężczyzn w Polsce w tym wieku średniorocznie rosła o 3,2%, a liczba kobiet o 3,1%; w województwie odpowiednio o 3,7% i o 3,5%. Dla badanej populacji w miastach (razem i z uwzględnieniem płci) średnioroczny wzrost był nieznacznie niższy od 3,0%, a dla populacji na wsiach przekraczał wartość 3,7% (z wyjątkiem kobiet na wsiach, gdzie wynosił 3,3%) zob. rys

14 50,0 Ogółem 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 ogółem mężczyźni kobiety Polska Dolnośląskie 50,0 Miasta 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 razem mężczyźni kobiety Polska Dolnośląskie 70,0 Wieś 60,0 50,0 40,0 30,0 20,0 10,0 0,0 razem mężczyźni kobiety Polska Dolnośląskie Rys Zmiany (w %) liczby osób w wieku lata według płci i miejsca zamieszkania w Polsce i woj. dolnośląskim w 2010 roku w stosunku do 2001 roku Źródło: obliczenia własne. 14

15 6,00 Ogółem 5,00 4,00 3,00 2,00 1,00 0,00 ogółem mężczyźni kobiety Polska Dolnośląskie 6,00 Miasta 5,00 4,00 3,00 2,00 1,00 0,00 razem mężczyźni kobiety Polska Dolnośląskie 6,00 Wieś 5,00 4,00 3,00 2,00 1,00 0,00 razem mężczyźni kobiety Polska Dolnośląskie Rys Średnioroczne zmiany (w %) liczby osób w wieku lata według płci i miejsca zamieszkania w Polsce i woj. dolnośląskim w latach Źródło: obliczenia własne. 15

16 140,0 130,0 120,0 110,0 100,0 90, do 14 lat lata lat lata lat 80 lat i wiecej Rys Dynamika liczby osób w grupach wiekowych w latach (1998 = 100) łącznie w 27 krajach Unii Europejskiej Źródło: Eurostat Yearbook Starzenie się ludności charakterystyczne jest dla krajów Unii Europejskiej. Na rysunku 8 przedstawiono dynamikę zmian liczebności poszczególnych grup wieku w 27 krajach UE. W 2008 roku porównaniu z 1998 rokiem subpopulacja osób w wieku lata zwiększyła się o 14,7%. Jednocześnie największy wzrost (o 35,1%) odnotowano dla najstarszej grupy osób w wieku 80 lat i więcej, a największy spadek (o 8,2%) dla najmłodszej grupy wiekowej do 14 lat. Zaobserwowany w badanym okresie lat wzrost liczby osób w wieku lata oraz odsetka tej grupy wiekowej w ogóle ludności wskazuje na starzenie się społeczeństwa kraju oraz województwa. Proces ten postępuje szybciej w populacji miast niż wsi, w populacji mężczyzn niż kobiet, w województwie dolnośląskim niż w Polsce. Warto prześledzić całościowo ten proces na strukturach wiekowych ludności, tj. piramidach wieku i płci. Na rysunku 1.9 przedstawiono piramidę wieku i płci dla Polski w 2001 roku, a na rysunku 10 dla 2010 roku. Osoba urodzona w 1951 roku miała 50 lat w 2001 roku, z kolei osoba urodzona w 1937 roku miała 64 lata. Osoby w wieku lata, tj. roczniki osób urodzonych w latach widoczne są w górnej części piramidy wiekowej w 2001 roku, gdzie zaobserwować można wklęśniecie (zob. rys. 1.9). Jest to związane z okresem drugiej wojny światowej, stratami ludności w okresie wojny, mało licznymi urodzeniami w tym okresie oraz powolnym wzrostem urodzeń odłożonych po wojnie. Przesuwanie się kolejnych roczników w górę piramidy powoduje zmianę liczebności poszczególnych grup wiekowych. W 2010 roku osoby w wieku lata, to roczniki osób urodzonych w latach 16

17 Roczniki te widoczne są w górnej części piramidy wiekowej w 2010 roku z wyraźnie zaznaczonym wybrzuszeniem (zob. rys. 1.10). Na lata przypada powojenny wyż urodzeniowy w Polsce. Od zakończenia drugiej wojny światowej liczba urodzeń rosła, szczyt urodzeń przypadał na 1953 rok. Następnie liczba urodzeń powoli malała, osiągając najniższą liczbę w 1967 roku. Zatem wzrost liczby osób w wieku lata w latach wynikał głównie z wchodzenia do tej grupy osób urodzonych okresie powojennego wyżu demograficznego. Rys Struktura według płci i wieku w Polsce w 2001 roku, stan na 30 VI. Źródło: Mały Rocznik Statystyczny

18 Rys Struktura według płci i wieku w Polsce w 2010 roku, stan na 30 VI. Źródło: Mały Rocznik Statystyczny Grupa wiekowa lata to szczególna grupa starszych roczników wieku produkcyjnego. Dla mężczyzn wiek produkcyjny przypada wiek lata, przy czym lata należą do tzw. niemobilnego wieku produkcyjnego lata. Dla kobiet wiek produkcyjny przypada na lat, przy czym niemobilny wiek produkcyjny to lat. Warto przyjrzeć się owej niemobilnej grupie wieku produkcyjnego na tle pozostałych ekonomicznych grup wieku. Rysunek 1.11 przedstawia strukturę ludności według ekonomicznych grup wieku dla 2002 roku i 2010 roku. Ekonomiczne grupy wieku obejmują ludność w podziale na trzy zasadnicze grupy: wiek przedprodukcyjny (0-17 lat), wiek produkcyjny (18-59 lat dla kobiet, lata dla mężczyzn) oraz wiek poprodukcyjny (powyżej 60 lat dla kobiet, powyżej 65 lat dla mężczyzn). W grupie wieku produkcyjnego 18

19 wyróżnia się: mobilny wiek lata i niemobilny wiek lat dla kobiet i lata dla mężczyzn. 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% Polska 0% wiek przedprodukcyjny wiek produkcyjny niemobilny wiek produkcyjny mobilny wiek poprodukcyjny Dolnośląskie 100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% wiek przedprodukcyjny wiek produkcyjny niemobilny wiek produkcyjny mobilny wiek poprodukcyjny Rys Struktura ludności według ekonomicznych grup wieku w Polsce i województwie dolnośląskim w 2002 i 2010 roku Źródło: Rocznik Demograficzny Stan i struktura ludności Polski na 31 XII W pierwszej dekadzie XXI wieku w Polsce oraz w województwie dolnośląskim wyraźny był wzrost udziału osób w wieku produkcyjnym (zarówno mobilnym, jak i niemobilnym) oraz poprodukcyjnym. Rezultatem przemian w procesach demograficznych było gwałtowne zmniejszanie się liczby osób w wieku przedprodukcyjnym (0-17 lat) pomimo wzrostu liczby urodzeń od 2004 roku. Udział tej grupy w ogólnej liczbie ludności wynosił w 2010 roku 18,7% wobec 21,1% w 2002 roku. Jeszcze do 2007 roku obserwowano 19

20 duże zmiany w grupie osób w wieku produkcyjnym rosła zarówno ich liczba, jak i udział w ogólnej populacji. W latach odsetek tej grupy osób ustabilizował się na poziomie 64,5%. W 2010 roku udział ludności w wieku zdolności do pracy był o 3,7 punktu większy od notowanego 2000 roku (60,8%), a od 2002 roku wzrósł o 2,2 punktu. Jednocześnie zahamowaniu uległ proces starzenia się zasobów siły roboczej, tj. zmniejszyło się tempo przyrostu ludności w wieku produkcyjnym niemobilnym (powyżej 45 roku życia). W 2010 roku w Polsce osoby w niemobilnym wieku produkcyjnym stanowiły 24,3% ogółu ludności, podczas gdy w 2002 roku 22,3%. W województwie dolnośląskim udział ten wynosił odpowiednio 25,7% i 23,8%. Szacuje się, że od 2000 roku liczba ludności w wieku produkcyjnym zwiększyła się o prawie 1,4 mln, przy czym cały ten przyrost dotyczył praktycznie osób w wieku niemobilnym i koncentrował się w latach Zmiany udziałów poszczególnych ekonomicznych grup ludności w ogólnej liczbie ludności sprawiają, że coraz mniej korzystne stają się proporcje między poszczególnymi grupami wieku ludności co obrazuje malejący (na niekorzyść grupy wieku przedprodukcyjnego) współczynnik obciążenia demograficznego. W 2010 roku na 100 osób w wieku produkcyjnym przypadało 55 osób w wieku nieprodukcyjnym (26 w wieku poprodukcyjnym oraz 29 w wieku przedprodukcyjnym), podczas gdy w 2000 roku wielkość współczynnika obciążenia wynosiła 64 (24 dla poprodukcyjnego i 40 przedprodukcyjnego). 20

21 3. Prognoza liczby ludności w wieku 50+ Prognozy liczby ludności Polski są tworzone i publikowane przez Główny Urząd Statystyczny. Przyjęty przez GUS sposób prezentowania wartości odnoszących się do przyszłości nie zawsze koresponduje z analizowanym w niniejszym badaniu przedziałem wiekowym lata. Prognozy liczby i struktury ludności odnoszą się do ekonomicznych grup wieku, jednak nie uwzględniają podziału płci oraz podziału miasto-wieś 1. Z kolei w prezentowanych w rocznikach demograficznych prognozach ludności można znaleźć podział uwzględniający płeć oraz wiek, ale w grupach wiekowych o nierównych przedziałach, zwykle nie pokrywających się z ekonomicznymi grupami wieku 2. Wobec powyższego zostaną zaprezentowane prognozy liczby ludności w wieku 50+ w dwóch dostępnych układach (jednak bez podziału według miejsca zamieszkania): w wieku lata z podziałem mężczyźni kobiety, w niemobilnym wieku produkcyjnym wieku, tj /64 lata, łącznie bez podziału płci. Pierwszy z prezentowanych podziałów jest najbardziej zbliżony do analizowanej grupy wiekowej lata, jednakże dane odnoszą się jedynie do całego kraju. W drugim z podziałów dostępne dane są również dla województwa dolnośląskiego. W tabeli 1.3 oraz na rysunkach zestawiono prognozowane wielkości liczby ludności oraz jej odsetka w ogóle ludności w rozpatrywanych przedziałach dla wybranych lat okresu Tabela 1.3. Prognoza liczby i odsetka ludności w wybranych przedziałach wiekowych do 2035 roku Lata Wyszczególnienie W wieku lata, w tys. osób Polska W wieku 45-59/64 lata, w tys. osób Polska Dolnośląskie W wieku lata, w % ogółu ludności Polska 27,7 26,9 26,3 27,1 29,8 W wieku 45-59/64 lata, w % ogółu ludności Polska 22,9 22,3 23,5 26,2 27,5 Dolnośląskie 23,4 22,3 23,8 26,9 28,3 Źródło: Prognoza ludności na lata Rocznik Demograficzny Obliczenia własne. 1 Prognoza ludności na lata Warszawa: GUS, Rocznik Demograficzny GUS. 21

22 tys. osób Według prognoz GUS w 2015 roku populacja osób w wieku lata będzie liczyć 10,5 mln osób, z czego kobiety będą stanowić 52,0%. Do 2025 roku liczebność tej grupy wiekowej zmniejszy się, aby wzrosnąć w 2035 roku do 10,7 mln osób z 50,7% udziałem kobiet (zob. tab. 1.3, rys. 1.10). Prognozowany odsetek osób w wieku lata w ogóle ludności będzie w 2015 roku na poziomie 27,7%, najniższy w 2025 roku (26,3%), a w 2035 roku 29,8%. Do 2020 roku wyższy będzie odsetek kobiet tej grupy niż mężczyzn, od 2025 roku relacje ulegną zmianie, w 2035 roku (30,4% dla mężczyzn i 29,2% dla kobiet) zob. rys ogółem mężczyźni kobiety Rys Prognoza liczby ludności w wieku lata w Polsce według płci do 2035 roku Źródło: Rocznik Demograficzny ,0 30,0 29,0 28,0 27,0 26,0 25,0 24,0 23, ogółem mężczyźni kobiety Rys Prognoza odsetka liczby ludności w wieku lata w ogóle ludności w Polsce według płci do 2035 roku Źródło: Rocznik Demograficzny

23 tys. osób Uwzględniając grupę niemobilnego wieku produkcyjnego (45-59/64 lata) zbliżoną do badanych granic wiekowych lata prognozowana dla Polski liczba ludności tej grupy wynosić będzie 8,7 mln osób w 2015 roku, najniższa wartość w 2020 roku (8,4 mln osób), a następnie wzrost liczebności do 9,9 mln osób w 2035 roku (zob. tab. 1.3, rys. 1.14). Prognozowany odsetek osób w niemobilnym wieku produkcyjnym (45-59/64 lata) w ogóle ludności Polski będzie w 2015 roku na poziomie 22,9%, najniższy w 2020 roku (22,3%), a w 2035 roku 27,5%. W województwie dolnośląskim odsetek ten będzie wyższy niż przeciętnie w kraju, wynosząc odpowiednio: 23,4%, 22,3% i 28,3% (zob. rys. 1.15) Polska Dolnośląskie Rys Prognoza liczby ludności w wieku 45-59/64 lata w Polsce i woj. dolnośląskim do 2035 roku Źródło: Prognoza ludności na lata ,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0, Polska Dolnośląskie Rys Prognoza odsetka liczby ludności w wieku 45-59/64 lata w ogóle ludności w Polsce i woj. dolnośląskim do 2035 roku Źródło: Prognoza ludności na lata

24 tys. osób tys. osób Na rysunku 1.16 przedstawiono prognozowane liczebności grup wieku produkcyjnego, z uwzględnieniem podziału na wiek mobilny i niemobilny. Według prognoz do 2035 roku liczebność grupy wieku produkcyjnego będzie malała, przy czym spadek ten będzie głównie dotyczył grupy osób w mobilnym wieku produkcyjnym, z kolei liczebność grupy niemobilnego wieku produkcyjnego będzie rosła od 2020 roku. W okresie od 2010 roku do 2015 roku można się spodziewać zmniejszania się liczby ludności w wieku produkcyjnym (o 898 tys. osób, tj. średnio 180 tys. osób rocznie), przy czym ubytek rzędu 568 tys. osób będzie dotyczył ludności w niemobilnym wieku produkcyjnym (powyżej 45 roku życia) i tylko niespełna 329 tys. osób w wieku produkcyjnym mobilnym Polska lata 45-59/64 lata Dolnośląskie lata 45-59/64 lata Rys Prognoza liczby ludności w wieku produkcyjnym (mobilnym lata, niemobilnym 45-59/64 lata) w Polsce i woj. dolnośląskim do 2035 roku Źródło: Prognoza ludności na lata Szczegółowe zmiany w ujęciu względnym (w %) liczby osób w grupie wiekowej 45-59/64 lata w latach w stosunku do 2010 roku zaprezentowano na rysunku W 24

25 Polsce zmniejszania się tej populacji należy spodziewać się do 2025 roku (największy spadkiem w stosunku do 2010 roku będzie w 2020 roku 9,2%), w kolejnych okresach spodziewany jest wzrost (w 2030 roku o 3,8% i w 2035 roku o 6,7%). Natomiast w województwie dolnośląskim względne zmniejszanie się liczby osób w niemobilnym wieku produkcyjnych będzie głębsze niż przeciętnie w kraju i potrwa do 2030 roku (w 2020 roku spadek o 15,7%, a w 2030 roku o 2,3%). W 2035 roku w województwie populacja rozpatrywanej grupy wiekowej będzie tak samo liczna jak w 2010 roku. Opisywane zmiany wynikać będą z wchodzenia w ten wiek osób urodzonych w okresie niżu demograficznego końca lat 60. XX wieku (mało liczne roczniki niżowe w konsekwencji będą mało liczną grupą w drugiej dekadzie XXI wieku), a następnie wchodzenie w ten wiek osób urodzonych w okresie drugiego powojennego wyżu demograficznego początku lat 80. XX wieku spowoduje wzrost liczebności rozważanej grupy wiekowej w trzeciej dekadzie XXI wieku. 10,0 5,0 0, ,0-10,0-15,0-20,0 Polska Dolnośląskie Rys Zmiany liczby osób w niemobilnym wieku produkcyjnym (w %) w prognozowanych okresach w stosunku do 2010 roku Źródło: Prognoza ludności na lata Obliczenia własne. Analiza prognozowanej liczebności i struktury ludności według wieku daje potwierdzenie tezy o zaawansowanym starzeniu demograficznym Polski. Spodziewane zmiany wielkości subpopulacji są implikacją występowania wyżów i niżów w przeszłości, ale też i falowania wynikającego z założonych przebiegów procesów ludnościowych. Obserwacja zmian przewidywanych do roku 2035 w podziale na ekonomiczne grupy wieku dostarcza syntetycznych informacji o oczekiwanej ewolucji struktur wiekowych. O ile wśród ludności w wieku przedprodukcyjnym i produkcyjnym w kolejnych okresach będą 25

26 występowały zmiany rozmiaru populacji w obu kierunkach przyrost lub ubytek, to znamiennym jest fakt, iż w całym prognozowanym okresie systematycznie będzie następował wzrost liczby osób w wieku poprodukcyjnym 3. W nadchodzących latach wystąpi przyspieszenie procesu starzenia się ludności. W perspektywie do 2015 roku liczba ludności w wieku emerytalnym zwiększy się o 936 tys. osób, a udział tej grupy może osiągnąć 19,4%, przy czym absolutne przyrosty będą nierównomierne w czasie najwyższe pod koniec pięciolecia 4. Rys Struktura ludności Polski według płci i wieku w 2009 roku i prognoza na rok 2035 Źródło: Osoby powyżej 50 roku życia na rynku pracy w 2009 roku. Warszawa: GUS, Na rysunku 1.18 przedstawiającym strukturę ludności w 2009 roku i jej prognozę na 2035 rok można zaobserwować wspomniane starzenie się społeczeństwa Polski, bowiem podstawa 3 Prognoza ludności na lata Warszawa: GUS, Podstawowe informacje o rozwoju demograficznym Polski w latach Notatka informacyjna. Warszawa: GUS, styczeń

27 piramidy staje się węższa (coraz mniej liczne roczniki dzieci), natomiast poszerza się szczyt piramidy (coraz liczniejsze roczniki osób starszych powyżej 65 roku życia). Wyraźnie widoczne jest przesuwanie się w czasie licznych grup osób w wieku 25-29, i lat w 2009 roku do licznych grup osób w wieku 50-54, i lata w 2035 roku. Osoby tworzące wspomniane grupy wiekowe urodziły się w latach , a więc latach obejmujących m.in. okres drugiego wyżu demograficznego początku lat 80. XX wieku. Wąska podstawa piramidy wieku ludności 27 krajów Unii Europejskiej oraz szeroki jej szczyt wskazują, że proces starzenia się obejmie całą Europę w trzeciej dekadzie XXI wieku zob. rys to to to to to to to to to to to to to to 14 5 to 9 0 to to to to to to to to to to to to to to to 14 5 to 9 0 to Male Female 2030 Male Female Rys Struktura ludności Unii Europejskiej (UE27) według płci i wieku w 2008 roku i prognoza na rok 2030 (w % ludności ogółem) Źródło: Eurostat Yearbook

28 4. Aktywność osób w wieku 50+ w Polsce na tle krajów Unii Europejskiej W oparciu o doświadczenia zebrane przez inne kraje należy przyjąć, że istnieją narzędzia, które są skuteczne wobec wyzwań demograficznych. Nawet osiągając sukces możemy najprawdopodobniej jedynie spowolnić proces starzenia się populacji Polski nie zdołamy go jednak zahamować. Dlatego też działania realizowane w tym obszarze mają dodatkowy wymiar ich celem powinno być umożliwienie wydłużenia okresu aktywności zawodowej zapewnienie efektywnego funkcjonowania osób starszych w maksymalnie wielu wymiarach życia, m.in. poprzez: zmiany w systemie emerytalnym prowadzące do zwiększania i wydłużania aktywności zawodowej, m.in. poprzez stopniowe przenoszenie elementów systemu powszechnego (np. uzależnienie wysokości świadczeń emerytalnych od okresu składkowania i wysokości składek) na grupy dotychczas z niego wyłączone (np. KRUS, służby mundurowe); podniesienie i zrównanie efektywnego wieku emerytalnego dla kobiet i mężczyzn po przeprowadzonej debacie publicznej, której przedmiotem będzie sposób realizacji tego celu; stworzenie warunków do rozwoju tzw. srebrnej gospodarki 5. Rys Zatrudnienie (w %, rok 2009) i stopa bezrobocia (w %, rok 2010) w krajach europejskich w grupie wiekowej lata 5 M. Boni Strategia Rozwoju Kapitału Ludzkiego. Warszawa, czerwiec

29 Miarą długookresowego sukcesu polityki rynku pracy jest wysokie zatrudnienie, a nie jak się powszechnie uważa niskie bezrobocie. O ile kryzysy gospodarcze mają przejściowy i zmienny wpływ na zachowanie się liczby pracujących, o tyle jej ewolucja na przestrzeni lat zależy od procesów długookresowych o charakterze strukturalnym. Poziom zatrudnienia bowiem jedynie w niewielkiej części determinują zmiany stopy bezrobocia. W długim okresie zależy on od podaży pracy, a w Polsce podaż ta należy do najniższych w Europie. Pomimo wzrostu liczby pracujących i niskiego bezrobocia stopa zatrudnienia w Polsce należy do najniższych w Europie. Wynika to przede wszystkim z niskiej aktywności ekonomicznej Polaków. Wskaźnik zatrudnienia w Polsce w 2009 roku (59,3%) plasował kraj na siódmym miejscu od końca wśród 27 krajów Unii Europejskiej. Z kolei stopa bezrobocia w 2010 roku (9,6%) kształtowała się na poziomie średniej 27 krajów, ale była trzykrotnie wyższa od najniższego poziomu odnotowanego w Norwegii zob. rys Wzrost zatrudnienia wymaga przede wszystkim większej aktywności zawodowej ludności. Największe różnice w stopie zatrudnienia między Polską a krajami UE pojawiają się w grupie wiekowej poniżej 25 roku życia i powyżej 50 roku życia. Niezależnie od płci, aktywność zawodowa najmłodszych i najstarszych uczestników rynku pracy w Polsce jest znacznie niższa niż przeciętna w Unii Europejskiej. Z jednej strony Polacy do 25 roku życia znacznie rzadziej niż ich rówieśnicy w innych krajach Unii Europejskiej łączą naukę z pracą. Z drugiej strony, osoby po 50 roku życia, a nawet 45 roku życia wycofują się z rynku pracy wcześniej niż ich pokolenie w UE. Jedynie wśród kobiet i mężczyzn między w wieku lat aktywność zawodowa w Polsce jest porównywalna z przeciętną aktywnością mieszkańców UE. Jednym z kluczowych celów określonych w Strategii Lizbońskiej jest wzrost aktywności zawodowej osób powyżej 50. roku życia do poziomu co najmniej 50% wskaźnika zatrudnienia w tej grupie wiekowej. W 2004 roku jedynie trzy kraje skandynawskie: Szwecja (68%), Dania (61%), Finlandia (51%) oraz Wielka Brytania (56%), Estonia (53%) i Portugalia (51%) spełniały ten wymóg. Średnia dla 25 krajów Unii w 2004 roku wynosiła 41%, przy czym wiele krajów miało ten wskaźnik na jeszcze niższym poziomie. W Polsce 28% osób powyżej 50. roku życia nadal pracuje, a przeciętny czas wyjścia z runku pracy dla kobiet wynosił 54 lata, a dla mężczyzn 61 lat, co charakteryzuje Polskę jako kraj o najniższym wieku wyjścia z rynku pracy w Europie. Jak wskazuje raport Rynek pracy a osoby bezrobotne 50+. Bariery i szanse, w Polsce brak polityki w obszarze 50+, co więcej ujawniono różne wymiary wczesnej dezaktywizacji zawodowej Polaków. Decyzje 29

30 dezaktywizacyjne podejmowane są przez Polaków i Polki pomiędzy 50. a 54. rokiem życia, chociaż kobiety podejmują je wcześniej. Według M. Boniego doświadczenia z tego okresu utrwalają późniejszą bierność na rynku pracy, a składają się na nie następujące przyczyny. Po pierwsze lęk przed utrata pracy. Po drugie relatywnie niska ocena możliwej pozycji na rynku. Po trzecie lęk przed znalezieniem się w sytuacji bezrobocia, bo obniża to pozycje społeczną, a z kolei stabilność dochodów rentowych lub emerytalnych rekompensuje zagrożenie związane z bezrobociem. Po czwarte lęk przed beznadziejnością długotrwałego bezrobocia. Po piąte pogłębiona przez emigrację gorsza charakterystyka kwalifikacyjna generacji. Po szóste słabnąca wiara we własne siły i obniżenie oceny dotyczącej własnego zdrowia sprawia, że generacja jest subiektywnie zmęczona, a okres jej intensywnej aktywności zawodowej przypadał na trudne lata dostosowań do transformacyjnych wymogów rynkowych 6. Jak wynika z raportu Polska Wyzwania rozwojowe powodem niskiej aktywności zawodowej jest indukowana instytucjonalnie wczesna dezaktywizacja Polaków, którzy wycofują się z rynku pracy znacznie wcześniej niż ich rówieśnicy w innych krajach UE zob. rys Specjalne systemy emerytalne skierowane głównie do mężczyzn (emerytury mundurowe w wojsku i policji, emerytury górnicze) i w znacznie mniejszym stopniu niższa niż na Zachodzie kultura pracy i higieny życia powodują, że istotna część z nich dezaktywizuje się już między 40. a 50. rokiem życia. Zjawisko intensywnej dezaktywizacji nasila się wśród osób w wieku lat, gdy na wcześniejsze emerytury zaczynają przechodzić kobiety i mężczyźni pracujący w zawodach nieobjętych systemami specjalnymi. Wygaszenie wcześniejszych emerytur i zastąpienie ich ograniczonym co do czasu i skali systemem emerytur pomostowych stwarza nadzieję na poprawę sytuacji w przyszłości. Dopiero jednak integracja (pod względem praw i obowiązków) specjalnych systemów emerytalnych z systemem powszechnym oraz zbliżenie innych rozwiązań instytucjonalnych w systemie zabezpieczenia społecznego do standardów krajów rozwiniętych pozwoli na usunięcie podstawowej dysfunkcji polskiego rynku pracy najniższej w Europie i OECD podaży pracy 7. Warto podkreślić różnice we wzorcach aktywności zawodowej kobiet i mężczyzn według wieku. Kobiety osiągają maksimum swojej aktywności zawodowej wyraźnie później (w wieku lata) niż mężczyźni (w wieku lata), co należy łączyć z wpływem obowiązków opiekuńczych związanych z macierzyństwem. Jednocześnie kobiety 6 M. Boni Generacja 50+: problemy, wyzwania, szanse. Warszawa: Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce, Polska Wyzwania rozwojowe. Warszawa: Kancelaria Prezesa Rady Ministrów, lipiec

31 dezaktywizują się zdecydowanie przedwcześnie, na długo przed osiągnięciem wieku emerytalnego. Do pewnego stopnia podobnie przebiegają procesy dezaktywizacji mężczyzn. Ich aktywność zawodowa rośnie przeciętnie do 40 roku życia, a następnie maleje, przy czym wiek graniczny, od którego obserwuje się spadek ich aktywności, jest zaledwie o rok wyższy niż kobiet. Stopa zatrudnienia również rośnie z wiekiem, ale od 42 roku życia zaczyna spadać, w przypadku kobiet następuje to o rok wcześniej 8. Rys Przeciętny wiek opuszczania rynku pracy a aktywność zawodowa osób w wieku lat w krajach europejskich w 2006 roku Źródło: Polska Wyzwania rozwojowe. Jak już wspomniano różne kraje w rożny sposób realizują swoje polityki zmierzające do zwiększenia aktywności zawodowej osób powyżej 50. roku życia. Według M. Boniego warto korzystać z dobrych wzorców w tym zakresie Finlandii, Szwecji czy Wielkiej Brytanii. Wzorcem dla Polski może być postępowanie Finów, którzy na początku lat 90. XX wieku mieli 30% wskaźnik zatrudnienia osób starszych, a w pierwszej dekadzie XXI wieku przekracza 50%. Zmianę spowodowała przemyślana polityka publiczna z udziałem instytucji państwowych, biznesu i organizacji pracowniczych skupiona na wzmocnieniu pozycji osób 8 Społeczne i kulturowe uwarunkowania aktywności zawodowej kobiet w Polsce. Red. I.E. Kotowska. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR,

32 powyżej 50, roku życia na rynku pracy. Składało się na nią wiele elementów, a najważniejsze były: prowadzone co roku na szeroką skalę badania profilaktyczne dla pracowników od 35. roku życia, zmierzające do poprawy stany zdrowia, a co za tym idzie przydatności na rynku pracy. Badania finansowali pracodawcy i budżet państwa; szeroki program edukacji osób w wieku lat, mający na celu wcześniejsze przygotowania tych osób do nowych wyzwań, wzmocnienie ich pozycji dzięki nowym kwalifikacjom i kompetencjom. Ułatwiało to firmom utrzymanie tych grup w zatrudnieniu; prowadzenie i upowszechnianie rezultatów wielu badań dotyczących uwarunkowań zawodowych osób starszych. Badania wskazywały, że o ile maleją predyspozycje fizyczne w tej grupie osób, a także zdolność do koncentracji, to nieustannie rośnie waga doświadczenia jako atutu starszych pracowników. Doświadczenie jest swoistą mądrością zawodową, co daje dobre podstawy do coachingu, wewnętrznych form konsultacji, prowadzenia młodszych; promocja zarządzania wiekiem specyficznego odłamu zarządzania zasobami ludzkimi. Zmieniło to nastawienie firm, sprzyjało ponownej, pozytywnej analizie przydatności osób w wieku powyżej 50 lat w procesie pracy, wspomagało ich alokację, wraz z nowym sposobem wykorzystania tego co najcenniejsze 9. Dostępne dane pozwalają na przedstawienie sytuacji na rynku pracy w 2009 roku w Polsce i w wybranych krajach Europy, z wyszczególnieniem ludności powyżej 50. roku życia 10. Współczynnik aktywności zawodowej w IV kwartale dla ludności ogółem był niższy w Polsce w porównaniu do całej Unii Europejskiej (UE 27) o 2,5 punktu procentowego. W analizowanym kwartale wyniósł 55,1% dla ogółu ludności i 31,8% dla ludności powyżej 50. roku życia. Mężczyźni (zarówno w Polsce, jak i w krajach UE) charakteryzują się większą aktywnością zawodową na rynku pracy niż kobiety. Dla osób powyżej 50. roku życia współczynnik wyniósł 42,1% dla mężczyzn i 27,6% dla kobiet, z kolei w Polsce odpowiednio: 41,5% i 24,4%. W Polsce wskaźnik zatrudnienia osób powyżej 50. roku życia w IV kwartale wyniósł: dla ogółu 29,9%, dla mężczyzn 38,9% i dla kobiet 22,9%. W 9 M. Boni Generacja 50+: problemy, wyzwania, szanse. Warszawa: Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce, Osoby powyżej 50 roku życia na rynku pracy w 2009 roku. Warszawa: GUS,

33 całej Unii Europejskiej dla ogółu ludności wskaźnik ten wyniósł 52,3%, a wśród osób powyżej 50. roku życia 32,1% (zob. mapka 1.1). Mapka 1.1 Wskaźnik zatrudnienia ludności powyżej 50 roku życia w Polsce na tle wybranych krajów Europy w IV kwartale 2009 roku (EUROSTAT) Źródło: Osoby powyżej 50 roku życia na rynku pracy w 2009 roku. Warszawa: GUS, Wskaźnik zatrudnienia mężczyzn był zdecydowanie wyższy w porównaniu do kobiet, i tak: o 13 punktów procentowych dla ogółu i 13,5 punktów procentowych w przypadku osób powyżej 50. roku życia. Stopa bezrobocia w Polsce w IV kwartale była zbliżona, zarówno w populacji mężczyzn jak i kobiet. Wskaźnik ten wyniósł dla mężczyzn 6,3%, a dla kobiet 6,2%. Bezrobotni w UE w 2009 r. stanowili 9,3% osób aktywnych zawodowo, przy czym dla osób powyżej 50. roku życia wskaźnik wyniósł 6,4% (mężczyźni 6,6%, kobiety 6,1%). W Polsce natomiast odnotowano wskaźnik na poziomie odpowiednio: 8,5% i 6,3%. We 33

34 wszystkich krajach UE stopa bezrobocia kształtowała się w IV kwartale 2009 r. na poziomie 9,2% dla ogółu i 6,1% dla osób powyżej 50. roku życia (zob. mapka 1.2). Z kolei w Polsce była ona niższa dla ogółu o 0,4 punktu procentowego, zaś wyższa o 0,1 punktu procentowego dla osób powyżej 50. roku życia. Mapka 1.2. Stopa bezrobocia ludności powyżej 50 roku życia w Polsce na tle wybranych krajów Europy w IV kwartale 2009 roku (EUROSTAT) Źródło: Osoby powyżej 50 roku życia na rynku pracy w 2009 roku. Warszawa: GUS,

35 Część druga: Zapotrzebowania na siłę roboczą w Polsce i w Unii Europejskiej 1. Ogólna analiza zapotrzebowania na siłę roboczą w Europie z uwzględnieniem cech demograficznych Analizując zapotrzebowanie na siłę roboczą w Europie warto wyjść od znaczenia poszczególnych krajów w europejskim rynku pracy. Na rysunku 2.1 przedstawiono udział poszczególnych państw Unii Europejskiej w strukturze pracujących ogółem. Największy udział mają Niemcy (17,5%), na kolejnych miejscach są Wielka Brytania, Francja i Włochy, z udziałem ponad 10-procentowym. Polska zajmuje 6 miejsce w Europie, a jej udział wynosi 7% ogółu pracujących w Unii. Rys. 2.1 Struktura pracujących w Unii Europejskiej w 2007 r., cecha kraj. Źródło: Opracowanie własne na podstawie: [Polska w Unii. 2009] Na rysunku 2.2 przedstawiono rzeczywiste i prognozowane wskaźniki zatrudnienia w Polsce z uwzględnieniem cechy płeć w grupie wiekowej lata w okresie Na rysunku 2.3 zamieszczono natomiast zmiany wskaźnika zatrudnienia w latach

36 2008 w Polsce i w krajach Unii, dla grupy wiekowej lata. Niestety przytoczone dane nie stawiają Polski w korzystnym świetle. Dla starszych grup wiekowych poziom wskaźnika w Polsce jest zastraszająco niski, a dodatkowo pozytywne zmiany w okresie analizowanych 6 latach wyłącznie dla populacji mężczyzn. W przypadku kobiet wskaźnik zatrudnienia wzrósł jedynie w minimalnym zakresie. 100 % Ogółem Kobiety Mężczyźni Rys. 2.2 Wskaźnika zatrudnienia w Polsce w grupie wiekowej Źródło: Opracowanie własne na podstawie: [Future Skills. 2009]. Rys. 2.3 Zmiany poziomu wskaźnika zatrudnienia w Polsce i w Unii Europejskiej, grupa wiekowa Źródło: Opracowanie własne na podstawie: [Polska w Unii. 2009] 36

37 Sytuacja w obszarze zatrudnienia jest zróżnicowana w poszczególnych krajach europejskich. W 2008 r. współczynnik aktywności zawodowej średnio w Unii (UE27) wynosił 70.5%, przy czym najwyższą wartość osiągnął w Danii (80,2%), najniższą zaś na Malcie (58,2%). Wskaźnik zatrudnienia był natomiast na poziomie 65%, przy wartościach skrajnych odpowiednio dla Danii (77,1%) oraz Malty (54,6%). Polska ze wskaźnikiem zatrudnienia na poziomie 57% zajmowała przedostatnie miejsc w Europie (por. rys. 2.4). Prognozy zapotrzebowania na siłę roboczą w Europie mówią o ogólnym wzroście miejsc pracy w okresie o 13 mln, przy czym ma to być wynikiem wzrostu zapotrzebowania na wysoko kwalifikowanych pracowników o blisko 12,5 mln miejsc (ISCED 11 poziom 5 6), blisko 9,5 mln wzrostu zapotrzebowania na średnio wykwalifikowaną kadrę (ISCED poziom 3 4) oraz spadku o blisko 8,5 mln miejsc w zakresie osób o niskich kwalifikacjach (ISCED poziom 0 2) [Future Skill Needs in Europe. Medium-term Forecast Synthesis Report. CEDEFOP, Luxembourg,2008]. Przewidywane zmiany w zapotrzebowaniu na wykwalifikowanych pracowników pokazują konieczność szybkiego wzrostu udziału tych osób w najbliższych latach, średnio w UE25 relatywnie o ok. 41,6% do 2020 r. w porównaniu do stanu z roku Przewidywany udział osób z wysokimi kwalifikacjami wynosić ma w Europie w 2020 r. 26,0% (por. rys. 2.5). Wartym odnotowania jest fakt zacierania się różnic pomiędzy strukturą kwalifikacji kobiet i mężczyzn. W 2007 r. różnica między odsetkiem wysoko wykwalifikowanych kobiet i mężczyzn wynosiła 1,5 punktu procentowego na niekorzyść kobiet. Według prognoz w 2013 r. różnica ta ma zmniejszyć się do 0,8 punktu procentowego, a w 2020 r. tylko do 0,2. Jest to skutek znacznego wzrostu aktywności zawodowej kobiet w ostatnich latach oraz aktualnych i planowanych działań Unii w zakresie podnoszenia kwalifikacji kobiet oraz dostosowania ich do potrzeb rynku pracy ISCED (International Standard Classification of Education), w najnowszej obowiązującej od 1997 r. klasyfikacji wyróżnia się 7 poziomów 0 6. W odniesieniu do polskiego systemu edukacji poszczególne poziomy oznaczają: 0 przedszkole, 1 szkoła podstawowa, 2 gimnazjum, 3 szkolnictwo średnie, 4 szkolnictwo policealne, 5 szkolnictwo wyższe, 6 studia doktoranckie. 12 Jest to m.in. efekt uznania konieczności wzrostu dostępu i uczestnictwa kobiet na rynku pracy jako jednego z pięciu filarów Europejskiej Strategii Zatrudnienia. Na realizację idei ESZ w poszczególnych krajach członkowskich Unii mogą być wykorzystywane m.in. środki w ramach funduszy strukturalnych, pochodzące z Europejskiego Funduszu Społecznego. 37

38 Rys.2.4 Współczynnik aktywności (lewa strona) oraz wskaźnik zatrudnienia (prawa strona) w poszczególnych krajach Unii Europejskiej, 2007 r. Źródło: Opracowanie własne na podstawie: [Polska w Unii. 2009] 38

39 Rys Prognozowana struktura kwalifikacji w Europie Źródło: Opracowanie własne na podstawie: [Future Skills. 2009]. Ciekawie sytuacja kształtuje się w poszczególnych krajach w obszarze prognozowanego do 2020 r. zapotrzebowania na pracowników o różnym poziomie kwalifikacji. We wszystkich krajach unijnych obserwować będziemy wzrost zapotrzebowania na pracowników o wysokich kwalifikacjach. Według prognoz przewidywany odsetek osób z wysokimi kwalifikacjami dla Polski w 2020 r. ma być wyższy od średniego dla Unii i ma wynosić aż 28,2% (por. rys. 2.6). Jest to olbrzymie wyzwanie, bowiem obecny odsetek wynosi jedynie 14,6% i jest o 4,7 punktu procentowego niższy niż średnia unijna. Jest to trzeci co do wielkości względny przyrost osób z wysokimi kwalifikacjami w Unii Europejskiej (po Portugalii i Luksemburgu). Najmniejsze względne przyrosty przewiduje się natomiast w Finlandii i w Wielkiej Brytanii (odpowiednio o 8,2% i 10,2%). W przypadku pracowników o średnich kwalifikacjach w większości krajów unijnych obserwować się będzie wzrost zapotrzebowania, przy czym będzie to wzrost znacznie wolniejszy niż w przypadku wysokich kwalifikacji (por. rys. 2.7). Można jedynie wymienić dwa kraje, w których wzrost ten będzie znaczący są to Hiszpania (odpowiednio o 75,9%) oraz Portugalia (o 55,1%). W Polsce prognozowany jest lekki spadek zapotrzebowania na osoby o średnich kwalifikacjach (o ok. 1%). Największy spadek zapotrzebowania na średniokwalifikowany personel widoczny będzie w Danii (o ponad 20%). 39

40 Rys. 2.6 Przewidywany odsetek osób o wysokich kwalifikacjach, cecha kraj, lewa strona prognoza na 2020 r., prawa strona przewidywana zmiana procentowa 2020/2007 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: [Future Skill. 2009] 40

41 Rys. 2.7 Przewidywany odsetek osób o średnich kwalifikacjach, cecha kraj, lewa strona prognoza na 2020 r., prawa strona przewidywana zmiana procentowa 2020/2007 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: [Future Skill. 2009] 41

42 Rys Przewidywany odsetek osób o niskich kwalifikacjach, cecha kraj, lewa strona prognoza na 2020 r., prawa strona przewidywana zmiana procentowa 2020/2007 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: [Future Skill. 2009] 42

43 W przypadku osób o niskich kwalifikacjach jedynie w przypadku dwóch krajów (Danii i Finlandii) przewiduje się nieznaczny wzrost zapotrzebowania (o kilka procent). Dla pozostałych krajów prognozowany jest znaczny spadek zapotrzebowania na osoby o niskich kwalifikacjach (por. rys. 2.8). Polska należy do krajów, w których szczególnie mocno będzie to zjawisko widoczne przewidywany spadek zapotrzebowania jest drugi co do wielkości względnej w Unii, i wynosi aż 47,9%. Może to oznaczać, że za kilka lat jeszcze trudniej będzie zdobyć pracę osobom o niskich kwalifikacjach, w tym zwłaszcza ze starszych grup wiekowych. Analizując strukturę przewidywanej grupy osób o wysokich kwalifikacjach w Europie ze względu na wiek warto zwrócić uwagę na dwie kwestie (por. rys. 2.9). Pierwsza to bardzo wysoki prognozowany udział grupy wiekowej lat. Jest to pokolenie obecnych latków, co oznacza intensywne działania skierowane do grupy osób rozpoczynających obecnie naukę na poziomie wyższym. Druga to bardzo wysoki planowany relatywny przyrost udziału grupy wiekowej lata (przyrost relatywnie o 116% w stosunku do 2007 r.), czyli osób obecnie w wieku 50+. Ta zmiana jakościowa wywołana ma być głównie bardzo licznymi i zakrojonymi na szeroką skalę działaniami w całej Unii w kierunku wzrostu aktywizacji zawodowej osób ze starszych grup wiekowych oraz wzrostu ich uczestnictwa w kształceniu ustawicznym. Przytoczone dane statystyczne wskazują z jednej strony na duże różnice w poziomie i strukturze kwalifikacji pomiędzy Polską a bardziej rozwiniętymi krajami Unii Europejskiej, z drugiej strony świadczą o konieczności podjęcia radykalnych i zakrojonych na szeroką skalę działań w kierunku podniesienia kwalifikacji osób pracujących. Badania porównawcze w obszarze uczestnictwa w kształceniu ustawicznym w krajach europejskich stawiają Polskę w bardzo niekorzystnym świetle (por. rys. 2.10). Według wskaźników europejskich średni udział Polaków w kształceniu ustawicznym w 2010 r. wyniósł zaledwie 5,3% (z różnicą ok. 1 punktu procentowego na korzyść kobiet), przy średniej unijnej na poziomie 9,1%. Najlepsza sytuacja w obszarze kształcenia ustawicznego występuje natomiast w krajach skandynawskich. W Danii, Szwecji i Finlandii udział w kształceniu ustawicznym jest dwu, a nawet trzykrotnie wyższy od średniej unijnej. 43

44 Rys Przewidywany odsetek osób o wysokich kwalifikacjach w 2020 r. Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Future Skill Supply in Europe. Medium-term Forecast up to 2020: Synthesis Report. CEDEFOP, Luxembourg, 2009 Rys Uczestnictwo w kształceniu ustawicznym w 2010 r. Źródło: Opracowanie własne na podstawie [Statystyki od A do Z, Eurostat 2011]. 44

45 W 2009 r. GUS opublikował pierwszy raport z badań ankietowych w zakresie kształcenia dorosłych w Polsce [Kształcenie dorosłych, 2009] 13. Głównym celem badania było uzyskanie informacji na temat uczestnictwa osób w wieku lata w kształceniu formalnym, pozaformalnym i nieformalnym 14, jak również informacji nt. poziomu kompetencji kluczowych (w tym znajomości języków obcych i umiejętności korzystania z komputera). Według wyników badań cechy silnie różnicujące zbiorowość uczestniczącą w różnych formach kształcenia dorosłych to miejsce zamieszkania (ludność zamieszkująca w miastach uczestniczy średnio w 22,6%, przy udziale mieszkańców wsi na poziomie 11,4%), wiek (osoby starsze w mniejszym stopniu uczestniczą w podnoszeniu/zmianie kwalifikacji) oraz wykształcenie (najczęściej w różnych formach aktywności edukacyjnej uczestniczą osoby z wyższym wykształceniem oraz średnim ogólnokształcącym). 2. Analiza podaży kadr w Polsce z uwzględnieniem cech demograficznych Oceniając podaż kadr w Polsce jedynie na podstawie ogólnych danych statystycznych o wykształceniu można odnieść wrażenie, że Polacy są całkiem dobrze przygotowani do pełnienia obowiązków zawodowych. Dane ostatniego przeanalizowanego Spisu Powszechnego (2002 r.) pokazują znaczną poprawę w latach dziewięćdziesiątych poziomu wykształcenia ludności Polski. Przejawia się to w rosnących udziałach osób z wykształceniem średnim i wyższym w ogóle populacji [Uczenie się 2005]. W 2002 r. 54,1% ludności aktywnej zawodowo miało wykształcenie na poziomie, co najmniej średnim. Bliższe przyjrzenie się wynikom pokazuje jednak niepokojące tendencje. Otóż wzrost poziomu 13 Badanie przeprowadzono w IV kwartale 2006 r. Do badania wylosowano próbę 24 tys. mieszkań, wywiady zrealizowano w 54% wylosowanych gospodarstw domowych, przebadano 24,8 tys. osób w wieku lat. 14 Przez kształcenie formalne określa się regularną formę nauki w systemie szkolnym od poziomu szkoły podstawowej do studiów doktoranckich włącznie. Kształcenie to odbywa się zgodnie z zatwierdzonymi programami nauczania i prowadzone jest przez publiczne i niepubliczne instytucje szkolne i edukacyjne. Kształcenie formalne oparte jest na standardach przyjętych w systemie oświaty i wychowania oraz szkolnictwa wyższego zatwierdzonych obowiązującymi uregulowaniami prawnymi. Kończy się uzyskaniem kwalifikacji potwierdzonych świadectwem, zaświadczeniem o ukończeniu szkoły, certyfikatem, dyplomem. Przez kształcenie pozaformalne rozumie się udział we wszelkich zorganizowanych działaniach edukacyjnych nie prowadzonych przez formalne instytucje szkolne. Dotyczy ono wszystkich rodzajów dokształcania i szkoleń poza systemem szkolnym i nie powoduje zmiany w poziomie wykształcenia. Prowadzone jest zwykle w formie kursów, szkoleń, seminariów lub konferencji oraz prywatnych lekcji. Uczestnictwo w takim szkoleniu może kończyć się uzyskaniem świadectwa lub nie. Kształcenie nieformalne (samokształcenie) jest to samodzielne uczenie się respondenta w celu uzyskania wiedzy lub doskonalenia umiejętności. Powinno odbywać się bez udziału nauczyciela, poza zorganizowanymi formami edukacji szkolnej i pozaszkolnej (por. [Kształcenie dorosłych, 2009]. 45

46 wykształcenie obserwowany jest przede wszystkim w miastach, co prowadzi do pogłębiania dysproporcji między mieszkańcami miast i wsi (w 1988 r. w miastach było 9,4% osób z wykształceniem wyższym, na wsi 1,8%, w 2002 r. wskaźniki te wyniosły odpowiednio 13,7% i 4,3%. Z drugiej strony wzrost poziomu wykształcenia dotyczy głownie ludzi młodych. W newralgicznej dla rynku pracy grupie wiekowej lata, w której w 2002 r. było blisko 5,5 mln osób, nie odnotowano większych zmian. W grupie mężczyzn struktura wykształcenia nie uległa zmianie (udział mężczyzn z wykształceniem niższym niż średnie w 1988 r. 62,8%, a w 2002 r. 62,5%), nieznacznie poprawiła się struktura wykształcenia kobiet (udział kobiet z wykształceniem niższym niż średnie zmalał z 48% w 1988 r. do 44,5% w 2002 r.). Ze względu na rosnące znaczenie wykształcenia na rynku pracy, w przyszłości może okazać się, że wiele osób z tej grupy wiekowej będzie zagrożonych utratą zatrudnienia. Ciekawych informacji dostarcza również dynamiczna analiza bieżącego materiału statystycznego osób pracujących w Polsce. Porównując dane odnośnie struktury wykształcenia osób pracujących w latach stwierdzić należy duży przyrost odsetka osób w grupach najwyżej wykształconych (wykształcenie wyższe i policealne). Na rysunku 2.11 przedstawiono przyrosty względne w tych grupach wykształcenia z uwzględnieniem płci respondentów. W ciągu sześciu branych pod uwagę lat odnotowano aż 42,6% przyrost względny osób z wykształceniem wyższym, przy czym znacznie większe zmiany miały miejsce w populacji kobiet (50,2%), niż w populacji mężczyzn (34,3%). 2 Rys Zmiana odsetka osób z wykształceniem wyższym i policealnym w Polsce lata , cecha płeć. Źródło: opracowanie własne na podstawie [Aktywność 2009]. Na rysunku 2.12 przedstawiono strukturę wykształcenia pracujących z podziałem na płeć w poszczególnych latach okresu Wartym odnotowania jest fakt systematycznego spadku odsetka osób z wykształceniem zawodowym i niższym z 47,6% 46

47 ogółem w 2003 r. do 40,1% w 2008 r. Obserwowane spadki w grupie mężczyzn i kobiet są zbliżone z 37,5% dla populacji kobiet w 2003 r. do 29,9% w 2008 r. (spadek o 7,6 punktu procentowego) oraz z 56% w 2003 r. wśród mężczyzn do 48,6% w 2008 r. (o 7,4 punktu procentowego). Znaczące pozytywne zmiany w strukturze wykształcenia osób w Polsce powinny się przekładać na polepszenie kluczowych wskaźników określających sytuację na rynku pracy, a mianowicie współczynnik aktywności zawodowej 15 oraz wskaźnik zatrudnienia 16 (por. rys ). Tymczasem wskaźnik aktywności zawodowej ogółem w badanym okresie zanotował nieznaczny spadek (z poziomu 64,2% w roku 2003 do 63,8% w 2008 r.), przy czym było to przede wszystkim w wyniku znacznego obniżenia tego wskaźnika dla kobiet (z 58,4% do 57%). W przypadku mężczyzn odnotowano bowiem w badanym okresie lekki wzrost (z 70,2% do 70,9%). Dla wskaźnika zatrudnienia ogółem odnotowano natomiast wzrost z poziomu ogółem 51,4% w 2003 r. do poziomu 59,2%. Jednak wzrost ten spowodowany był głównie dużym wzrostem w populacji mężczyzn o 9,3 punktu procentowego (z 56,7% do 66,3%), bowiem w grupie kobiet odnotowano wzrost jedynie na poziomie 6,1 punktu procentowego (z 46,3% do 52,4%). Warto jednak zaznaczyć, że poziom obu analizowanych wskaźników jest nadal niezadawalający i ciągle niższy od średniej unijnej (np. wskaźnik zatrudnienia dla UE25 w 2008 r. wynosił ogółem 66,3%, natomiast dla kobiet 59,4%, a dla mężczyzn 73,2% - pełną analizę sytuacji Polski na tle krajów unijnych zamieszczono w punkcie 1.3 pracy). Zgodnie z zapisami Europejskiej Strategii Zatrudnienia wszystkie kraje członkowskie Unii powinny do 2013 r. osiągnąć poziom 70% dla wskaźnika zatrudnienia. Analizując poszczególne grupy wiekowe należy podkreślić bardzo niskie wartości współczynnika aktywności zawodowej w grupie najstarszej (55 64 lata), gdzie wskaźnik ogółem wynosił w 2008 r. 39,4% (wzrost o 1,8 punktu procentowego od 2003 r.), natomiast w grupie kobiet wynosił on zaledwie 28,5% w 2008 r. i była to wartość o 2,6 punktu procentowego niższa niż w roku Jest to tym bardziej niepokojące, że w grupie kobiet w analizowanym okresie odnotowano znaczny wzrost poziomu wykształcenia. W przypadku wskaźnika zatrudnienia można zaobserwować wzrost poziomu we wszystkich 15 Współczynnik aktywności zawodowej jest to procentowy udział aktywnych zawodowo danej kategorii w ogólnej liczbie ludności danej kategorii 16 Wskaźnik zatrudnienia jest to procentowy udział pracujących danej kategorii w ogólnej liczbie ludności danej kategorii. 47

48 Rys Struktura wykształcenia pracujących w latach Źródło: Opracowanie własne na podstawie [Aktywność 2009]. 48

49 % Ogółem % Kobiety % Mężczyźni % Kobiety ogółem Rys Współczynnik aktywności zawodowej w Polsce w latach cecha wiek i płeć Źródło: Opracowanie własne na podstawie [Aktywność 2009]. 49

50 % Ogółem % Mężczyźni Rys Wskaźnik zatrudnienia w Polsce w latach cecha wiek i płeć Źródło: Opracowanie własne na podstawie [Aktywność 2009]. % Kobiety % Kobiety ogółem

51 grupach wiekowych, przy czym wzrost ten jest znacznie wolniejszy w grupie kobiet, gdzie w najstarszym przedziale wiekowym odnotowano nawet spadek o 0,4 punktu procentowego. Na rysunku 2.15 zaprezentowano strukturę pracujących w Unii Europejskiej ogółem oraz w poszczególnych krajach członkowskich według poziomu wykształcenia w 2007 r. Średnio w Unii wykształceniem wyższym legitymowało się 19,2% osób pracujących, wykształceniem średnim 43,9%, wykształceniem podstawowym zaś 34,8%. Najwyższy odsetek osób z wykształceniem wyższym był w Finlandii (28,8%) oraz na Cyprze (27,9%). Najniższy odsetek osób z wykształceniem wyższym był w Rumunii (9,3%) oraz we Włoszech (11,0%), na Malcie i w Portugalii (11,1%). Polska z udziałem osób z wykształceniem wyższym na poziomie 15,1% była poniżej średniej unijnej. Podobny do Polski udział osób z wykształceniem wyższym miały Węgry i Austria. Bardzo duże różnice w krajach członkowskich widać w grupie osób z wykształceniem podstawowym. Najwyższy udział tej grupy osób, i to blisko dwukrotnie wyższy od średniej unijnej mają Portugalia (74%) i Malta (73,5%). Kolejne kraje z dużym udziałem osób z wykształceniem podstawowym to Hiszpania (53,4%) oraz Włochy (53,2%). Najniższy poziom osób z wykształceniem podstawowym był natomiast w Słowacji (20,6%), Estonii (21,7%) oraz Szwecji (22%). Polska z udziałem na poziomie 23% należała do krajów o najniższym odsetku osób z wykształceniem podstawowym. 51

52 Rys Ludność w Unii Europejskiej według poziomu wykształcenia, 2007 Źródło: Opracowanie własne na podstawie: [Polska w Unii. 2009] 3. Analiza podaży kadry według cech zawodowych Według danych GUS [Aktywność 2007] w pierwszym kwartale 2007 r. 22,9% pracujących ogółem legitymowało się wykształceniem wyższym, a 60,6% pracujących posiadało, co najmniej średnie wykształcenie. (por. rys. 2.16). Biorąc pod uwagę status zatrudnienia stwierdzić należy duże dysproporcje w strukturze zatrudnienia. I tak wśród pracowników najemnych 25,8% osób miało wykształcenie wyższe, podczas gdy w grupie osób pracujących na własny rachunek wskaźnik ten wynosił jedynie 15,4%. Rozpatrując udział osób z wykształceniem wyższym z uwzględnieniem płci osób pracujących stwierdzić należy różnicę blisko 10 punktów procentowych na korzyść kobiet. Lepsze wykształcenie kobiet jest szczególnie widoczne wśród pracowników najemnych, gdzie w grupie kobiet aż 32,5% posiada wykształcenie wyższe, podczas gdy porównywalny wskaźnik dla mężczyzn wynosi tylko 20,1%. 52

53 Rozpatrując analogiczne dane dwa lata później (1 kwartał 2009 rys. 2.17) stwierdzić należy wzrost odsetka osób legitymujących się wykształceniem wyższym (do 24,6%, czyli średnio 1,7 punktu procentowego), przy czym znacznie większy wzrost odnotowano w populacji kobiet (o 3,1 punktu procentowego) aniżeli w populacji mężczyzn (wzrost tylko o 0,4 punktu procentowego). Biorąc pod uwagę status zatrudnienia największe zmiany in plus odnotowano wśród pracowników najemnych. Pod względem miejsca zamieszkania, analiza danych statystycznych wskazuje na znaczne różnice w wykształceniu osób pracujących zamieszkałych w miastach i na terenach wiejskich (por. rys ). W 2007 r. ponad 71,7% osób zamieszkałych w miastach niezależnie od statusu zatrudnienia, miało co najmniej wykształcenie średnie. Wśród ludności wiejskiej przeważało natomiast wykształcenie zasadnicze zawodowe (ok. 40% odsetek niezależnie od statusu zatrudnienia), a 57,7% osób pracujących legitymowało się wykształceniem zasadniczym zawodowym lub niższym. Analiza analogicznych danych odnoszących się do 2009 r. wskazuje na szybki wzrost wykształcenia osób pracujących zamieszkałych na terenach wiejskich odsetek osób z wykształceniem co najwyżej zawodowym zmniejszył się tam bowiem do 45%, czyli o 2,7 punktu procentowego. Kolejną cechą zawodową osób pracujących jest sektor działalności. Na rysunku 2.20 zaprezentowano strukturę pracujących w Polsce według sektorów działalności w latach Główne zmiany jakie można zauważyć w tym zakresie to: systematyczne zmniejszanie się odsetka osób pracujących w rolnictwie z 18,4% w 2003 r. do 14,0% w 2008 r., przy czym spadek relatywny w populacji mężczyzn o 26,2%, i kobiet o 21,6%; systematyczny wzrost odsetka osób zatrudnionych w sektorze usług z 53,0% w 2003 r. do 54,1% w 2008 r., przy czym jest to wynik wyłącznie zwiększenia odsetka kobiet pracujących w tym sektorze (z 66,2% do 68,2%); systematyczny wzrost odsetka osób zatrudnionych w przemyśle z 28,6% do 31,6%, głównie za sprawą wzrostu odsetka mężczyzn zatrudnionych w tym sektorze, z 38,0% do 43,2%. 53

54 % ,4 31,2 11, , ,8 18,7 8,1 5,1 Kobiety 16,4 29,5 10,3 27,3 16,4 ogółem pracownicy najemni pracujący na własny rachunek 6,4 23,8 9,1 34,9 25,8 pomagający członkowie rodzin % ,5 20,1 27,8 28,1 6,1 37,7 6,6 37,5 10 7,6 Mężczyźni 14,8 27,4 4,4 38,9 14,5 ogółem pracownicy najemni pracujący na własny rachunek 4,1 20,7 5,1 30,9 39,2 pomagający członkowie rodzin % ,9 25,8 29,3 8,4 30,2 29,9 9 28,9 9,1 6,4 Ogółem 15,4 28,1 6,4 34,9 15,1 ogółem pracownicy najemni pracujący na własny rachunek 5,6 22,8 7,7 33,7 30,4 pomagający członkowie rodzin gimnazjalne, podstawowe, niepełne podstawowe zasadnicze zawodowe %100 0 średnie ogólnokształcące średnie zawodowe wyższe Rys Struktura wykształcenia pracujących w I kwartale 2007 r. cechy: status zatrudnienia, płeć Źródło: Opracowanie własne na podstawie [Aktywność 2007]. 54

55 % Kobiety ,6 29,5 11,1 20,8 35,8 29,9 11,4 18,3 7 4, ,1 29,5 10,2 28,2 ogółem pracownicy najemni pracujący na własny rachunek 14 5,2 23,2 9,4 37,2 25 pomagający członkowie rodzin % ,9 20,5 27,4 27,4 7 7,5 37,3 36,9 9,4 7,6 Mężczyźni 15,4 27,5 5 39,1 12,9 ogółem pracownicy najemni pracujący na własny rachunek 5 26,1 8,3 29,4 31,2 pomagający członkowie rodzin % Ogółem ,6 27,6 28,4 8,9 29,8 28,6 9,4 28,2 8,3 6,2 16,3 28,2 6,7 35,4 13,3 ogółem pracownicy najemni pracujący na własny rachunek 5,2 24,3 9 34,4 27,3 pomagający członkowie rodzin gimnazjalne, podstawowe, niepełne podstawowe zasadnicze zawodowe 100 % średnie ogólnokształcące 0 średnie zawodowe wyższe Rys Struktura wykształcenia pracujących w I kwartale 2009 r. cechy: status zatrudnienia, płeć Źródło: Opracowanie własne na podstawie [Aktywność 2009]. 55

56 % Miasta 30,4 30,6 30,1 31,4 30,8 35,2 9,9 9,8 10,3 19,7 38,2 11,8 % ,5 14,4 25,8 6 40,6 27,9 7 39,8 Wieś 5,1 3,5 23,2 3,7 43,9 20,4 7,1 35, ,2 4,3 4,5 2,3 ogółem pracownicy najemni pracujący na własny rachunek 22 22,4 7,9 pomagający członkowie rodzin ,1 10,8 24,1 ogółem pracownicy najemni pracujący na własny rachunek 33,6 pomagający członkowie rodzin % ,9 25,8 29,3 8,4 30,2 29,9 9 28,9 9,1 6,4 Ogółem 15,4 28,1 6,4 34,9 15,1 ogółem pracownicy najemni pracujący na własny rachunek 5,6 22,8 7,7 33,7 30,4 pomagający członkowie rodzin gimnazjalne, podstawowe, niepełne podstawowe zasadnicze zawodowe %100 0 średnie ogólnokształcące średnie zawodowe wyższe Rys Struktura wykształcenia pracujących w I kwartale 2007 r. cechy: status zatrudnienia, miejsce zamieszkania Źródło: Opracowanie własne na podstawie [Aktywność 2007]. 56

57 % Miasta 31,9 32,4 29, ,2 34,9 10,2 10,2 9,6 23,4 23,7 22,1 4,4 4,5 3,6 ogółem pracownicy najemni pracujący na własny rachunek 12,5 41,7 22,2 13,9 9,7 pomagający członkowie rodzin % ,8 25,6 6,6 40,2 14, ,3 7,5 38,2 10 Wieś ,2 21,9 4,6 7,2 45,5 20,7 ogółem pracownicy najemni pracujący na własny rachunek 37,2 29,9 pomagający członkowie rodzin % Ogółem ,6 27,6 28,4 8,9 29,8 28,6 9,4 28,2 8,3 6,2 16,3 28,2 6,7 35,4 13,3 ogółem pracownicy najemni pracujący na własny rachunek 5,2 24,3 9 34,4 27,3 pomagający członkowie rodzin gimnazjalne, podstawowe, niepełne podstawowe zasadnicze zawodowe 100 % średnie ogólnokształcące 0 średnie zawodowe wyższe Rys Struktura wykształcenia pracujących w I kwartale 2009 r. cechy: status zatrudnienia, miejsce zamieszkania Źródło: Opracowanie własne na podstawie [Aktywność 2009]. 57

58 % Ogółem % Kobiety 100% 100% 90% 90% 80% 80% 70% 53,0% 53,2% 53,4% 54,2% 54,5% 54,1% 70% 65,2% 65,6% 66,2% 67,5% 67,9% 68,2% 60% 60% 50% 50% 40% 40% 30% 28,6% 28,8% 29,2% 30,0% 30,7% 31,9% 30% 20% 20% 17,2% 17,2% 17,1% 17,5% 17,9% 17,9% 10% 18,4% 18,0% 17,4% 15,8% 14,7% 14,0% 10% 17,6% 17,2% 16,7% 15,0% 14,2% 13,8% 0% % % 90% % Mężczyźni 80% 70% 60% 42,8% 42,9% 43,0% 43,5% 43,6% 42,7% 100% % Mężczyźni 42,8% 42,9% 43,0% 43,5% 43,6% 42,7% 50% rolniczy przemysłowy usługowy 38,0% 38,4% 39,0% 40,1% 41,2% 43,2% 50% 40% 38,0% 38,4% 39,0% 40,1% 41,2% 43,2% 0% 19,1% 18,6% 18,0% 16,4% 15,2% 14,1% % 20% 10% 19,1% 18,6% 18,0% 16,4% 15,2% 14,1% 0% Rys Struktura pracujących w latach według sektorów działalności cecha płeć. Źródło: Opracowanie własne na podstawie [Aktywność 2009] 58

59 4. Analiza regionalnego zróżnicowania siły roboczej w Polsce Dane statystyczne odnoszące się do poziomu regionów i województw wskazują na występowanie sporych różnic między poszczególnymi częściami kraju. Główne wnioski wynikające z wyników analiz prowadzonych obszarze rozwoju regionalnego w Polsce w XXI wieku (por. [Rozwój regionalny, 2009]) można sprowadzić do następujących uogólnień: we wszystkich województwach obserwowany jest wzrost gospodarczy, zwłaszcza w okresie po akcesji Polski do Unii, w poszczególnych województwach tempo wzrostu jest zróżnicowane i obserwowane jest pogłębienie różnic pomiędzy najbogatszymi i najbiedniejszymi województwami (np. stosunek PKB per capita w województwie mazowieckim i lubelskim wynosił w 2007 r. aż 2,32), obserwowane jest relatywnie wysokie zróżnicowanie wewnątrz poszczególnych województw, głównie za sprawą dużych różnic między miastem a wsią. Na rys zaprezentowano współczynniki aktywności zawodowej oraz wskaźniki zatrudnienia w województwach w 2008 r. Najwyższe poziomy obu mierników, co było do przewidzenia, odnotowano w województwie mazowieckim. Na kolejnych miejscach znalazły się województwa łódzkie (w przypadku obu mierników) oraz świętokrzyskie i podkarpackie (dla współczynnika aktywności zawodowej). Najniższe poziomy obu mierników były natomiast w województwie zachodniopomorskim i lubuskim. Rys Współczynnik aktywności zawodowej i wskaźnik zatrudnienia w Polsce w 2008 r. w poszczególnych województwach. Źródło: opracowanie własne na podstawie [Aktywność 2009] 59

60 W ostatnich latach we wszystkich województwach obserwowano duże zmiany w strukturze zatrudnienia ze względu na sektor ekonomiczny działalności (por. rys. 2.22). Największe zmiany odnotowano w województwie podkarpackim, gdzie w 2007 r. w porównaniu do stanu z roku 2000 w rolnictwie zatrudnionych było relatywnie o blisko 24% mniej osób, w przemyśle zatrudnienie wzrosło natomiast o 8,6%, a sektorze usług aż o 15,2%. Na kolejnym miejscu znalazło się województwo lubuskie: o 15,2% zmniejszyło się zatrudnienie w rolnictwie, głownie za sprawą sektora usług, gdzie odnotowano wzrost zatrudnienia o 11,8%. Najmniejsze zmiany w strukturze zatrudnienia ze względu na sektor działalności odnotowano w województwie zachodniopomorskim (zmiany ogółem na poziomie 6,7%, w tym najniższy w kraju wzrost zatrudnienia w sektorze usług o 5,7%). Rys Zmiana struktury zatrudnienia w województwach według sektorów ekonomicznych, lata 2007/2000 Źródło: Opracowanie własne na podstawie [Rozwój regionalny 2009] O potencjale rozwojowym województwa w obszarze kadr przedsiębiorstw świadczy również struktura zatrudnienia w poszczególnych sektorach ekonomicznych. Na rys zaprezentowano pracujących w poszczególnych województwach według sektorów działań ości w procentach pracujących ogółem w 2008 r. Średnia dla Polski struktura zatrudnienia 60

61 według sektorów ekonomicznych przedstawiała się następująco: 15,6% osób zatrudnionych w sektorze rolniczym, 28,7% w przemyśle oraz 55,7% w sektorze usług (w tym 38,3% w usługach rynkowych i 17,4% w usługach nierynkowych). Można zaobserwować duże zróżnicowanie struktury w p0oszczególnych województwach, np. najwyższy wskaźnik zatrudnienia w sektorze usług zanotowano w województwie mazowieckim (64,4%), najniższy zaś w województwie lubelskim (45,3%) relatywne zróżnicowanie na poziomie 42%. Rys Struktura zatrudnienia w województwach według sektorów ekonomicznych, 2008 r. Źródło: opracowanie własne na podstawie [Rozwój regionalny 2009] Kolejną zmienną charakteryzującą wojewódzkie rynki pracy pod względem podaży kadry dla przedsiębiorstw jest wskaźnik charakteryzujący liczbę osób w wieku nieprodukcyjnym przypadającą na 100 osób w wieku produkcyjnym (ma charakter de stymulanty). Na rys zaprezentowano wartości tej zmiennej dla poszczególnych województw w latach 200, 2005 i W analizowanych latach można zaobserwować 61

62 systematyczny spadek wartości wskaźnika we wszystkich województwach (średnia dla Polski w 2000 r. 64,5 a w 2008 r. 55,1). Największe zmiany odnotowano w wartościach maksymalnych wskaźnika, które zmniejszyły się z 72,5 w 2000 r. (woj. podlaskie) do 59 w 2008 r. (woj. lubuskie). W 2008 r. najniższy wartość wskaźnika odnotowano dla województwa zachodniopomorskiego (51). Rys Ludność w wieku nieprodukcyjnym na 100 osób w wieku produkcyjnym, lata 2000, 2005, 2008 Źródło: opracowanie własne na podstawie [Rocznik Statystyczny Województw, 2009] 5. Prognozy zapotrzebowania na zawody (wielkie grupy zawodowe) z wykorzystaniem modeli formalnych II rodzaju Długookresowe prognozy zapotrzebowania na siłę roboczą w Europie wskazują na konieczność wprowadzenia dużych zmian zarówno na poziomie poszczególnych krajów, jak i grup zawodów. Osiągnięcie założonych wskaźników dla poszczególnych poziomów kwalifikacji wiązać się będzie z prowadzeniem polityki intensywnego wzrostu kwalifikacji osób pracujących we wszystkich grupach wiekowych, zwiększeniem aktywności zawodowej kobiet oraz osób ze starszych grup wiekowych. W badaniu uwagę zwrócono głównie na zaprezentowanie przewidywanych zmian w kwalifikacjach pracujących ze względu na wiek, płeć oraz wykonywany zawód (poziom wielkich grup zawodowych). W oparciu o dane 62

63 statystyczne pochodzące z raportów unijnych zbudowano modele prognostyczne zapotrzebowania na siłę roboczą w poszczególnych grupach zawodowych. W oparciu o dostępne dane (źródła głownie [Future Skill. 2008, 2009]) podjęto próbę konstrukcji prognoz zapotrzebowania na pracowników poszczególnych zawodów w Unii Europejskiej do 2017 r. Obliczenia wykonano dla wielkich grup zawodowych, przy czym ze względu na niewielkie znaczenie pominięto grupę 0 (przedstawiciele sił zbrojnych). Z uwagi na specyfikę zmiennych oraz długoterminowy charakter prognoz do ich konstrukcji wykorzystano modele formalne II rodzaju. Modele formalne II rodzaju pozwalają bowiem na integrację formalnych modeli prognostycznych z opiniami ekspertów (por. Dittmann P. 2009). Prognozę otrzymuje się poprzez ekstrapolację funkcji trendu, przy czym wybór postaci możliwych funkcji dokonywany jest na podstawie analizy prognozowanego zjawiska i czynników na niego wpływających. Do opisu zjawisk charakteryzujących rynek pracy, w tym wielkość zapotrzebowania na miejsca pracy, oprócz funkcji liniowej można zastosować funkcję wykładniczą (o postaci klasycznej i zmodyfikowanej) oraz funkcję logistyczną. Przyjęte do budowy prognoz postaci modeli są następujące: 1. Model liniowy: y t t (2.1) t 2. Model wykładnicza: y t ( 1 g) (2.2) t yt g 3. Model wykładniczy zmodyfikowany: (2.3) 1 4. Model logistyczny: yt t g (2.4) Na rysunku 2.25 przedstawiono prognozy zapotrzebowania na miejsca pracy w Unii Europejskiej do 2017 r. dla poszczególnych wielkich grup zawodów na podstawie modelu liniowego. Najszybszy wzrost przewidywany jest w grupie trzeciej (technicy i inny średni personel) drugiej (specjaliści) oraz pierwszej (wyżsi urzędnicy i kierownicy). Praktycznie stały poziom przewidywany jest dla grupy ósmej (operatorzy i monterzy maszyn urządzeń). Największe spadki to grupa szósta (rolnicy, ogrodnicy, leśnicy i rybacy) oraz grupa siódma (robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy). Na rysunku 2.26 przedstawiono prognozy wyznaczone wskazanymi powyżej modelami. 63

64 Rys Prognoza zapotrzebowania na miejsca pracy w Unii Europejskiej według wielkich grup zawodowych, model linowy Źródło: Obliczenia własne na podstawie: [Future Skill. 2009] 64

65 Rys Prognoza zapotrzebowania na miejsca pracy w Unii Europejskiej według wielkich grup zawodowych, Źródło: obliczenia własne na podstawie: [Future Skill. 2009] 65