Ekologiczna ewolucja rynku finansowego. Umiarkowany optymizm

Transkrypt

1 ANNALES UNIVERSITATIS MARIAE CURIE-SK ODOWSKA LUBLIN POLONIA VOL. XLVI, 4 SECTIO H 2012 Uniwersytet Miko aja Kopernika w Toruniu, Katedra Zarz dzania Finansami LESZEK DZIAWGO Ekologiczna ewolucja rynku finansowego. Umiarkowany optymizm Financial market ecological evolution. Moderate optimism S owa kluczowe: rynek finansowy, ekologia, spo eczna odpowiedzialno biznesu Key words: financial market, ecology, Corporate Social Responsibility Wst p Wspó czesna gospodarka pomimo wielu niew tpliwych osi gni nie mo e by, niestety, uznana za idealn. Jako istotne zagro enia wskazywane s m.in. niestabilno, podatno na kryzysy, uzale nienie od polityki, dysonanse pomi dzy sfer gospodarki realnej a rynkami finansowymi. Zagro e mo na wymieni jeszcze wiele. Dotycz one równie roli cz owieka i rodowiska naturalnego w procesie gospodarowania. Nie dziwi wi c, i trwaj poszukiwania nowych koncepcji lub doskonalone s ju znane, aby usprawni funkcjonowanie gospodarki. Z pewno ci na cz wyzwa odpowiada koncepcja spo ecznej odpowiedzialno ci biznesu, któr nale y uzna za jedn z najbardziej inspiruj cych dla wspó czesnego biznesu. Coraz szersze jej stosowanie w praktyce budzi nadziej na podniesienie spo ecznej jako ci procesów gospodarowania. Celem niniejszego opracowania jest wskazanie jedynie na fragment koncepcji CSR zwi zany z jej wa nym komponentem ekologicznym w odniesieniu do istotnej cz ci gospodarki, jak jest rynek finansowy. Zaprezentowano przyk ady ekologicznego zaanga owania instytucji rynku finansowego na przyk adzie produktów i us ug finansowych oraz poruszono pewne w tki problemowe z tym zwi zane. W rozwa aniach

2 134 LESZEK DZIAWGO wykorzystano tak e wyniki bada empirycznych przeprowadzonych przez autora w latach 1997, 2002 i 2009 na próbach reprezentatywnych polskiego spo ecze stwa. 1. Ekologiczna ewolucja rynku finansowego Jeszcze kilkana cie lat temu aktywno komercyjnych instytucji finansowych na rzecz ochrony rodowiska mog a by postrzegana w kategoriach pewnej ekstrawagancji lub abstrakcji. Jednak w ostatnim okresie rozpocz si konsekwentny proces ekologicznej ewolucji rynku finansowego. Instytucje finansowe usi uj przystosowa si do funkcjonowania w warunkach poszanowania rodowiska naturalnego. Celem dzia alno ci pozostaje oczywi cie zysk, natomiast jego wypracowanie uwzgl dnia ju wymogi ekologii. Absolutne minimum w tym wzgl dzie wymuszaj przepisy prawa. Tak e uwarunkowania ekonomiczne pozwalaj na szersze ni dot d uwzgl dnianie kryteriów ekologicznych a tak e rosn ca wiadomo ryzyka ekologicznego. Natomiast w uj ciu podmiotowym dodatkow presj ekologiczn na podmioty finansowe wywieraj spo ecze stwo, pracownicy oraz akcjonariusze. Nale y równie uwzgl dni inicjatywy mi dzynarodowe w sektorze finansowym maj ce na celu promowanie zachowa proekologicznych 1. Systematyzuj c zaanga owanie instytucji finansowych w ochron rodowiska, mo na wskaza nast puj ce zakresy aktywno ci (rysunek 1) 2 : dzia ania wspieraj ce (np. sponsoring, public relations), ekogospodarka w asna, uwzgl dnianie ryzyka ekologicznego, oferowanie produktów i us ug finansowych powi zanych z ochron rodowiska. Zakresy zaangażowania na rzecz ochrony środowiska Sponsoring organizacji proekologicznych Ekogospodarka własna Uwzględnianie ryzyka ekologicznego Oferowanie proekologicznych produktów i usług finansowych Rysunek 1. Zakresy zaanga owania instytucji finansowych na rzecz ochrony rodowiska ród o: opracowanie w asne. 1 L. Dziawgo, Zielony rynek finansowy. Ekologiczna ewolucja rynku finansowego, PWE, Warszawa 2010, s ; T. Murawski, Spo ecznie odpowiedzialny biznes w aspekcie ochrony rodowiska na rynku kapita owym w uj ciu wybranych instytucji mi dzynarodowych, [w:] J. W c awski, P. Karpu (red.), Rynek finansowy nowe perspektywy, Annales UMCS, sectio H: Oeconomia, vol. 44/ L. Dziawgo, Zielony rynek..., s. 30.

3 EKOLOGICZNA EWOLUCJA RYNKU FINANSOWEGO. UMIARKOWANY OPTYMIZM 135 Dotychczasowe rozmiary ekologicznego zaanga owania wielu instytucji finansowych pozwalaj ju nawet na wyró nienie na rynku finansowym swoistych liderów ekologicznych. W instytucjach tych niemal we wszystkich zakresach mo na wskaza na znacz ce inicjatywy rodowiskowe. Mo na przyj, i poczynania te staj si ju pewnym wzorcem dla pozosta ych instytucji finansowych w wyznaczaniu standardów aktywno ci na rzecz ochrony rodowiska. Z uwagi na przedmiot dzia alno ci instytucji finansowych nale y wyró ni aktywno w zakresie oferowania produktów i us ug finansowych powi zanych z ochron rodowiska naturalnego w gospodarce. Tu w a nie nale y upatrywa szczególnego i oryginalnego wk adu biznesu finansowego w ochron rodowiska naturalnego 3. Najwi ksze grupy bankowe ju od kilkunastu lat dysponuj odpowiedni ofert, która jest stale rozszerzana. Do grupy tych instytucji nale m.in. UBS, Credit Suisse, Deutsche Bank, Commerzbank, SEB, Raiffeisen Bank, HSBC, BNP Paribas, Allianz, a nawet banki wyspecjalizowane w private banking, jak Sarasin i Pictet. W ofercie tej znajduj si us ugi zarz dzania aktywami, tytu y uczestnictwa w wyspecjalizowanych funduszach inwestycyjnych, funduszach private equity i venture capital, doradztwo finansowe oraz akcje i obligacje emitentów uznanych za przyjaznych ochronie rodowiska naturalnego. Oferta powi zana z finansowaniem przedsi wzi gospodarczych o wysokich parametrach ekologicznych obejmuje setki pozycji. Inwestycje uwzgl dniaj ce kryterium ekologiczne stanowi cz rynku inwestycji spo ecznie odpowiedzialnych (SRI Socially Responsible Investment), który na koniec roku 2007 by w uj ciu globalnym szacowany na ok. 5 bln EUR, natomiast w roku 2009 ju na ponad 7 bln EUR 4. Aby zilustrowa skal przemian, mo na wskaza na pewne wybrane przyk ady. Jednym z nich jest coraz powszechniejsze stosowanie indeksów spo ecznej odpowiedzialno ci biznesu, uwzgl dniaj cych tak e aspekty ekologiczne, takich jak: Dow Jones Sustainability Index, FTSE4Good, Nasdaq Clean Edge Index, Standard & Poor s Clean Energy oraz S&P Water Index, UBAI AktienIndex i wiele innych. Innym doskona ym przyk adem inwestycji o charakterze ekologicznym na rynku finansowym jest funkcjonowanie etyczno-ekologicznych funduszy inwestycyjnych 5. Jednym z dynamicznych rynków regionalnych dla tego typu funduszy jest niemieckoj zyczna Europa (tabela 1) 6. Na rynku tym zainwestowano w ten sposób ok. 23 mld EUR (2012 r.). Kolejnym przyk adem zaawanasowanych przemian jest szwajcarski bank Sarasin, wyspecjalizowany w private banking i wealth manage- 3 L. Dziawgo, Eco-offers of banks and investment funds, Uniwersytet Miko aja Kopernika, Toru 2003, s European SRI Study 2010, Revised edition, Eurosif, Paris Wi cej o kryteriach inwestycyjnych: G. Ulshoefer, G. Bonnet, Corporate Social Responsibility auf dem Finanzmarkt, VS Verlag fuer Sozialwissenschaften, Wiesbaden 2009, s ; L. Dziawgo, Zielony rynek ; D. Krupa, Fundusze inwestycyjne odpowiedzialne spo ecznie, [w:] P. Karpu (red.), Annales UMCS, sectio H: Oeconomia, vol. 46/ Oeko-Invest 2009, nr 439; M. Deml, H. May, Gruenes Geld, Balance, Stuttgart 2005; M. Deml, H. Blisse, Gruenes Geld, Hampp Verlag, Stuttgart 2011; M. Jeucken, Sustainability in Finance, Eburon Delft, Delft 2004.

4 136 LESZEK DZIAWGO ment. Bank ten jest znany z faktu, i oferuje a 14 etyczno-ekologicznych funduszy inwestycyjnych. Ponadto jest to dzia alno konsekwentna, poniewa pierwszy z nich bank wprowadzi na rynek ju w roku 1994 (tabela 2). Tabela 1. Etyczno-ekologiczne fundusze inwestycyjne w niemieckoj zycznej Europie w roku 2012 Typ funduszu Liczba funduszy Akcyjny 108 Obligacyjny 33 Mieszany 18 ETF 8 Fundusze rynku pieni nego 2 Fundusze funduszy 11 Ogó em 180 ród o: Oeko-Invest 2012, nr 498. Tabela 2. Etyczno-ekologiczne fundusze banku Sarasin (2011 r.) Nazwa funduszu Typ funduszu Warto mln EUR Rok wprowadzenia na rynek Sarasin New Power Fund Akcyjny Sarasin OekoSar Equity Global Akcyjny Sarasin Sustainable Equity Europe Akcyjny Sarasin Sustainable Equity Global Akcyjny Sarasin Sustainable Equity Global Emerging Markets Akcyjny Sarasin Sustainable Equity Real Estate Global Akcyjny Sarasin Sustainable Equity Switzerland Akcyjny Sarasin Sustainable Equity USA Akcyjny Sarasin Sustainable Water Akcyjny Sarasin Sustainable Bond CH Obligacyjny Sarasin FairInvest Bond Universal Obligacyjny Sarasin Sustainable Bond EUR Obligacyjny Sarasin FairInvest Universal Mieszany Sarasin OekoSar Portfolio Mieszany ród o: Oeko-Invest 2011, nr 487.

5 EKOLOGICZNA EWOLUCJA RYNKU FINANSOWEGO. UMIARKOWANY OPTYMIZM Aspekty rodowiskowe na polskim rynku finansowym Koncepcja spo ecznej odpowiedzialno ci biznesu od dawna jest obecna w polskim biznesie, tak e finansowym. Skala przemian polskiego rynku finansowego w zakresie CSR jest ju na tyle zauwa alna, i po raz pierwszy Polska zosta a wymieniona w opracowaniu European SRI Study in 2010 uznanej instytucji Eurosif 7. Cz aktywno ci podmiotów rynku finansowego odno nie do CSR dotyczy ochrony rodowiska. S to inicjatywy dotycz ce ekogospodarki w asnej, uwzgl dniania ryzyka ekologicznego, ale tak e liczne dzia ania sponsorskie i marketingowe. Pojawi y si nawet oferty ekologicznych produktów finansowych o charakterze lokat, obligacji, certyfikatów i jednostek uczestnictwa w funduszach inwestycyjnych (rysunek 2), co wiadczy o szczególnej aktywno ci proekologicznej wybranych instytucji finansowych. ród o: opracowanie w asne. Rysunek 2. Produkty proekologiczne polskiego rynku finansowego Prezentuj c syntetycznie najwa niejsze przyk ady ofert produktów i us ug finansowych o charakterze ekologicznym na polskim rynku finansowym, nie mo na pomin Banku Ochrony rodowiska, który ju od pocz tku lat 90. finansuje ochron rodowiska naturalnego. Wprawdzie mo na zg osi pewne uwagi krytyczne pod adresem tej instytucji ale jej dotychczasowy dorobek na rzecz ochrony rodowiska jest imponuj cy 8. Atutem banku jest równie fakt, i ma status spó ki publicznej, której 7 European SRI Study 2010, Eurosif, Bruksela

6 138 LESZEK DZIAWGO akcje s notowane na GPW. Skala finansowania ochrony rodowiska oraz obecno na gie dzie pozwala zaliczy ten bank do czo ówki instytucji finansowych zorientowanych ekologicznie nawet w skali mi dzynarodowej. Za jedyn porównywaln instytucj mo na by oby uzna niemiecki UmweltBank. Kolejnym pozytywnym i powa nym przyk adem proekologicznych przemian na polskim rynku finansowym jest indeks gie dowy spó ek odpowiedzialnych spo ecznie RESPECT. Jest to pierwszy tego typu indeks w Europie rodkowej i Wschodniej, co zwraca uwag na stopie zaawanasowania implementacji koncepcji CSR na polskim rynku finansowym. Mo na przypomnie, i nazwa RESPECT jest skrótem od s ów responsibility, ecology, sustainability, participation, environment, community oraz transparency. Pocz tkowo w indeksie uwzgl dniono akcje 16 spó ek wyró nionych ze wzgl du na cechy ekonomiczne, spo eczne i ekologiczne. W roku 2012 w indeksie uj to ju 23 spó ki. Jeszcze innym przyk adem jest oferowanie produktów strukturyzowanych powi zanych z ochron rodowiska, za które mo na uzna m.in. Good Energy and Green Energy (BRE Bank); Alternative Energy, Le nictwo, Ochrona rodowiska, Woda (Raiffeisen Bank); Przyjazna Planeta (BZ WBK) czy te New Energy (Barclays). Tak e na rynku funduszy inwestycyjnych mo na wskaza na ekologiczne oferty. Od lat istniej fundusze DWS Zmian Klimatycznych oraz Allianz EcoTrends. Z kolei grupa SKOK zaoferowa a fundusze etyczne SKOK Etyczny 1 i SKOK Etyczny 2 9. Co wa ne, równie najwi ksza firma ubezpieczeniowa, PZU, przedstawi a swoj ofert, w której uwzgl dniono aspekty ekologiczne. Jest to subfundusz PZU Energia Medycyna Ekologia. Przedmiotem inwestycji subfunduszu s papiery d u ne i udzia- owe emitowane przez spó ki z Europy rodkowej i Wschodniej wyspecjalizowane w wytwarzaniu energii odnawialnej i recyklingu 10. Wp yw tematyki ochrony rodowiska na oferowane produkty i us ugi finansowe jest zauwa alny tak e na rynku kart p atniczych. Millennium Bank zaoferowa kart p atnicz MasterCard ze znanym powszechnie logo WWF World Wide Fund for Nature. Przyk ady zaanga owania instytucji finansowych na rzecz spo ecznej odpowiedzialno ci biznesu, w tym na korzy ochrony rodowiska, s coraz szerzej prezentowane publicznie zarówno w raportach rocznych, jak i osobnych raportach dotycz cych CSR, a przede wszystkim na w asnych stronach internetowych, najcz ciej w dziale relacji inwestorskich 11. Wskazuj c na polityk informacyjn sektora finansowego dotycz c CSR i ekologii, nale y wyró ni Millennium Bank, który publikuje oddzielne raporty CSR, oraz BRE Bank, który jako pierwszy bank wprowadzi standardy GRI w publikowanym rocznym raporcie CSR Szerzej: D. Dziawgo, Relacje inwestorskie, PWN, Warszawa 2011.

7 EKOLOGICZNA EWOLUCJA RYNKU FINANSOWEGO. UMIARKOWANY OPTYMIZM Krytyczne uj cie Na rynku finansowym uczyniono ju wiele dla rodowiska naturalnego. Maj c ten fakt na uwadze i doceniaj c ekologiczne zaanga owanie instytucji finansowych, mo na jednak zwróci uwag na istotne kontrowersje wokó aspektów ekologicznych na rynku finansowym. Krytyczne uj cie tematu nie ma jednak na celu dyskredytacji aktywno ci na rzecz ochrony rodowiska naturalnego, ale s u y wskazywaniu na problemy, wyja nianiu ich, a w efekcie usprawnianiu proekologicznych przemian na rynku finansowym. Spo eczna odpowiedzialno biznesu i ochrona rodowiska, cho coraz powszechniejsze w codziennej aktywno ci gospodarczej sektora finansowego, pozostaj ród em wielu kontrowersji, poczynaj c od nie mia ych pyta, a ko cz c na zdecydowanej krytyce. Niejednokrotnie s to w tpliwo ci uzasadnione. Nale y przypomnie niektóre z nich. Dotycz one m.in. (rysunek 3): idei spo ecznej odpowiedzialno ci biznesu (teoria), oraz implementacji za o e tej idei w praktyce biznesowej (praktyka), natomiast w obu powy szych zakresach, teoretycznym i praktycznym: rzeczywistych motywów wprowadzania zasad CSR, zakresu dzia a opartych na idei spo ecznej odpowiedzialno ci biznesu, skali tych poczyna, sposobów ich realizacji oraz skuteczno ci tych e dzia a 12. Z kolei osobno nale y jeszcze rozwa y praktyczne funkcjonowanie CSR w okresach kryzysów gospodarczo-finansowych, co uwidoczni aktualny kryzys. Spowodowa on bowiem przewarto ciowanie priorytetów dzia alno ci instytucji finansowych, co by o do przewidzenia. Analizuj c aspekty kontrowersyjne, nale y zaznaczy, i liczne i powa ne w tpliwo ci budz ju same motywy podejmowania dzia alno ci na rzecz ochrony rodowiska przez instytucje finansowe, a s to przecie dopiero fundamenty idei oraz implementacji CSR. Nie ma bowiem absolutnej pewno ci, czy uzasadnieniem dla aktywno ci proekologicznej jest przede wszystkim zmniejszenie kosztów, wsparcie sprzeda y czy te mo e przekonanie, i nie mo na szkodzi rodowisku naturalnemu. Powy sze w tpliwo ci s jedynie najprostszymi przyk adami. Oczywi cie mo na przyj za o enie, e wskazane motywy nie wykluczaj si wzajemnie, ale pewne w tpliwo ci nadal pozostan. Spór mo e zatem zosta przeniesiony na wy sz p aszczyzn aktywno ci ekologicznej, jak jest zakres i skala dzia a podejmowanych na 12 L. Dziawgo, Zielony rynek, s

8 140 LESZEK DZIAWGO rzecz ochrony rodowiska czy te sposób ich realizacji 13. Ponadto, niestety, uzasadnionym przedmiotem sporu jest skuteczno podejmowanych dzia a ekologicznych. Kontrowersyjne aspekty CSR Idea CSR Implementacja idei CSR Rzeczywiste motywy wprowadzenia CSR Zakres działań podejmowanych w ramach CSR Skala działań podejmowanych w ramach CSR Sposoby realizacji działań podejmowanych w ramach CSR Skuteczność działań podejmowanych w ramach CSR Rysunek 3. Kontrowersyjne aspekty spo ecznej odpowiedzialno ci biznesu, w tym tak e ekologiczne ród o: opracowanie w asne. W tpliwo ci jest wiele. Z uwagi na d enie do usystematyzowania aktywno ci ekologicznej biznesu mo na nawet wskaza na wyst powanie pewnych faz ewolucji ekologicznej w gospodarce, w tym tak e na rynku finansowym. Pocz tkowo w zasadzie kwestionowano konieczno uwzgl dniania aspektów ekologicznych w prowadzonej dzia alno ci gospodarczej. Nast pnie, co wcale nie by o atwe, uznano, i nale y uwzgl dnia wymogi ochrony rodowiska, cho problemem by stopie tego uznania. W kolejnych fazach zadowalano si podejmowaniem rozmaitych dzia a na rzecz ochrony rodowiska. Natomiast w kolejnym stadium ekologizacji gospodarki aktywno ekologiczna biznesu przyj a formy bardziej kompleksowe i usystematyzowane, z zastosowaniem zró nicowanych kryteriów oceny, klasyfikacji i standardów. Jednak wyzwaniem nadal pozostaje adekwatny pomiar ekologicznego zaanga owania instytucji finansowej. Idea em by aby wiarygodna miara o charakterze syntetycznym. Z pewno ci konieczne b d dzia ania zespo ów interdyscyplinarnych, aby rozwia przynajmniej cz w tpliwo ci (m.in. z zakresu ekonomii, prawa, biologii, chemii, nauka technicznych). 13 Jako przyk ad mo na poda nast puj c kwesti : zakres oszcz dno energii elektrycznej wykorzystywanej dla o wietlenia budynku; skala w ca ej sieci placówek w jednym kraju b d w kilku pa stwach, w których bank prowadzi dzia alno ; sposób energooszcz dne arówki lub zakup energii odnawialnej.

9 EKOLOGICZNA EWOLUCJA RYNKU FINANSOWEGO. UMIARKOWANY OPTYMIZM Badania empiryczne Komercyjne instytucje rynku finansowego coraz szerzej podejmuj dzia ania z zakresu CSR i ochrony rodowiska naturalnego. Inicjatywy te s prezentowane publicznie, a tak e wykorzystywane w szeroko rozumianej konkurencji o klienta. Z uwagi na spo eczne znaczenie tych dzia a mo na podj wyzwanie badawcze dotycz ce tematu dostrzegania, znajomo ci i oceny podstawowych faktów dotycz cych dzia alno ci proekologicznej instytucji finansowych w spo ecze stwie. Pozwoli oby to na wst pne okre lenie uzyskanych efektów w wiadomo ci spo ecznej oraz ustalenie kierunków i tempa dalszych dzia a spo ecznych i ekologicznych na rynku finansowym. Badania na próbach reprezentatywnych polskiego spo ecze stwa w tak okre lonym celu autor przeprowadzi w latach 1997, 2002 oraz 2009 (w ostatnich badaniach prób badawcz rozszerzono o inwestorów indywidualnych). Z uwagi na narzucon ograniczon obj to niniejszego artyku u poni ej przedstawiono dwa pytania z badania z roku 2009 oraz generalne wnioski p yn ce z bada (pe ne ich opisy wraz z wnioskami zaprezentowano we wcze niejszych publikacjach autora). Jedno z pyta dotyczy o znajomo ci poj cia spo ecznej odpowiedzialno ci biznesu i zadano je grupie reprezentatywnej. Na rysunku 4 przedstawiono uzyskane wyniki. Nie s one satysfakcjonuj ce. A 61% respondentów nie s ysza o o CSR. Po tylu latach promocji idei CSR oraz wdra ania jej zasad w gospodarce nie mo na takiego wyniku uzna za zadowalaj cy. tak 39% nie 61% ród o: badanie w asne. Rysunek 4. Odsetek odpowiedzi na pytanie: Czy s ysza Pan(i) o»spo ecznej odpowiedzialno ci biznesu«? W innym pytaniu próbowano ustali znajomo konkretnej instytucji finansowej zaanga owanej w ochron rodowiska naturalnego. Na rysunku 5 zilustrowano wyniki. Niestety, a 77% pytanych nie jest w stanie wskaza adnej konkretnej instytucji finansowej. Tak wi c spo ecznie popularny temat ochrony rodowiska nie jest skutecznie wykorzystywany przez sektor finansowy. By mo e podejmowane przez instytucje finansowe inicjatywy ekologiczne znane s tylko w skiemu gronu organizatorów, specjalistów, a tylko w niewielkim zakresie klientom i spo ecze -

10 142 LESZEK DZIAWGO stwu. Warto nadmieni, i najcz ciej wskazywan instytucj wspieraj c ochron rodowiska by BO SA. ponad 7% wskaza. tak 23% nie 77% Rysunek 5. Odsetek odpowiedzi na pytanie: Czy znane s Panu(i) banki, instytucje finansowe lub spó ki gie dowe zaanga owane w ochron rodowiska naturalnego? ród o: badanie w asne. Prezentuj c uzyskane wyniki bada, nale y jeszcze dokona pewnych zastrze- e. Po pierwsze, wyniki bada zawsze nale y traktowa z du ostro no ci jest to jedna z podstawowych regu bada naukowych. Po drugie, poruszone kwestie wymagaj dalszych pog bionych, szczegó owych bada. Zako czenie Proces ekologicznej przebudowy wspó czesnej gospodarki trwa i konieczne s dalsze starania. Wyzwania ekologiczne s ju wprawdzie trudne do zlekcewa enia we wszystkich rodzajach prowadzonej dzia alno ci gospodarczej, ale ekologiczny potencja biznesu nie zosta w pe ni wykorzystany i daleko mu jeszcze do takiego stanu. Wi ksze ni dot d zaanga owanie gospodarki na rzecz ochrony rodowiska naturalnego jest oczekiwane z nadziej, poniewa z pewno ci podniesie spo eczn jako procesów gospodarowania. Zwracaj c uwag na nadzieje z tym zwi zane, nie mo na jednak pomija w tpliwo ci. Krytyczne uj cie ma s u y nie dezawuacji przemian ekologicznych, ale utrzymaniu efektywno ci koncepcji CSR. Dotyczy to tak e rynku finansowego. Pami taj c o w tpliwo ciach, nale y dostrzega uzyskane efekty ekologiczne oraz uwzgl dni warunek, i jak ka da ewolucja, tak e i ekologiczna wymaga czasu. Zale no ta sprawia, e bardziej znacz cych efektów nale y oczekiwa w d u szej perspektywie. Nale y przy tym wzi pod uwag, i ekologiczna ewolucja wymaga tak e ekologicznej ewolucji mentalnej od uczestników rynku i cz onków spo ecze stwa.

11 EKOLOGICZNA EWOLUCJA RYNKU FINANSOWEGO. UMIARKOWANY OPTYMIZM 143 Bibliografia 1. Deml M., Blisse H., Gruenes Geld, Hampp Verlag, Stuttgart Deml M., May H.. Gruenes Geld, Balance, Stuttgart Dziawgo D., Relacje inwestorskie, PWN, Warszawa Dziawgo L., Eco-offers of Banks and Investment Funds, Uniwersytet Miko aja Kopernika, Toru Dziawgo L., Zielony rynek finansowy. Ekologiczna ewolucja rynku finansowego, PWE, Warszawa European SRI Study 2010, Eurosif, Bruksela European SRI Study 2010, Revised edition, Eurosif, Paris Jeucken M., Sustainability in Finance, Eburon Delft, Delft Krupa D., Fundusze inwestycyjne odpowiedzialne spo ecznie, [w:] P. Karpu (red.), Annales UMCS, sectio: H Oeconomia, vol. 46/ Murawski T., Spo ecznie odpowiedzialny biznes w aspekcie ochrony rodowiska na rynku kapita owym w uj ciu wybranych instytucji mi dzynarodowych, [w:] J. W c awski, P. Karpu (red.), Rynek finansowy nowe perspektywy, Annales UMCS, sectio H: Oeconomia, vol. 44/ Oeko-Invest 2009, nr Oeko-Invest 2011, nr Oeko-Invest 2012, nr Ulshoefer G., Bonnet G., Corporate Social Responsibility auf dem Finanzmarkt, VS Verlag fuer Sozialwissenschaften, Wiesbaden Financial market ecological evolution. Moderate optimism The concept of CSR (Corporate Social Responsibility) creates promising possibilities concerning natural environment protection in economy. It also refers to the international financial market. Ecological aspects are already widely used by financial institutions for competition and it is possible to indicate a lot of different ecological activities undertaken by them. However, intensive ecological engagement of financial institutions is not only inspiring but also controversial. For scientific analysis of ecological chances and threats on financial market also surveys on representative sample of Polish society are taken into consideration.