Polska i Europa wobec kryzysu imigracyjnego.

Transkrypt

1 Polska i Europa wobec kryzysu imigracyjnego. W poszukiwaniu złotego środka Pod redakcją naukową Fuada JOMMY Anny LINKI Stowarzyszenie Kreatywni dla Szczecina i Regionu Uniwersytet Szczeciński Szczecin 2016

2 Recenzent: prof. UAM dr. hab. Anita Adamczyk Redakcja naukowa: dr Fuad Jomma mgr Anna Linka Publikacja wydana w ramach projektu Więcej wiedzy, mniej emocji współfinansowanego ze środków Programu Fundusz Inicjatyw Obywatelskich oraz Gminy Miasto Szczecin. Copyright by Stowarzyszenie Kreatywni dla Szczecina i Regionu ISBN Drukarnia "Designer" ul. Lubieszyńska 33, Mierzyn 2

3 Spis treści Wstęp.. 7 Geneza i główne kierunki migracji Rafał MAJEWSKI Wektory współczesnych migracji międzynarodowych Klaudia OHNSORGE Migracje społeczności kurdyjskiej zamieszkującej południowo wschodnie tereny Turcji. Przebieg i przyczyny Janusz JARTYŚ, Marcin ORZECHOWSKI Migracja zarobkowa z Ukrainy do Polski. Uwarunkowania społeczno polityczne.. 41 Joanna LESKA-ŚLĘZAK, Jarosław ŚLĘZAK Wolność przemieszczania się a polityka imigracyjna Holandii.. 55 Zjawisko uchodźstwa we współczesnym świecie Anna LINKA Kim jest uchodźca? otwarte pytanie kryzysu migracyjnego. 77 Fuad JOMMA Społeczno ekonomiczne i polityczne przyczyny uchodźstwa do Europy na przykładzie wybranych państw Bliskiego Wschodu Mateusz SMOLAGA Wpływ kryzysu migracyjnego na aktywność pomocową członków Unii Europejskiej 113 Ewa PIEPIORA Bezpieczeństwo socjalne cudzoziemców (uchodźców) oczekujących na przyznanie ochrony międzynarodowej w Polsce. 139 Paulina HRYNASZKIEWICZ-OŁÓW Czy polski system edukacji przygotowany jest na przyjęcie uchodźców? Dzieci uchodźcze w polskich placówkach oświatowych

4 Wizje przyszłości Dariusz WYBRANOWSKI Napływ muzułmanów a kwestia perspektywy islamizacji Europy na podstawie wybranych utworów z kręgu political fiction. 173 Grzegorz LINDENBERG Czy szariat daje się pogodzić z kulturą europejską? A muzułmanie?

5 Poland and Europe in the face of the migration crisis. In search of the golden mean Contents Introduction. 7 Origins and main directions of migration RAFAŁ MAJEWSKI Vectors of contemporary international migrations.. 13 KLAUDIA OHNSORGE The migration of the Kurdish Community inhabiting the South-East Turkey - course and causes 27 JANUSZ JARTYŚ, MARCIN ORZECHOWSKI Economic migration from Ukraine to Poland. Socio-political circumstances 41 JOANNA LESKA-ŚLĘZAK, JAROSŁAW ŚLĘZAK Freedom of movement and immigration policy in the Netherlands 55 The phenomenon of exile in the Modern World ANNA LINKA Who is a refugee? open question of the migration crisis FUAD JOMMA Social-economic and political causes of exile to Europe on the example of selected states in the Middle East.. 95 MATEUSZ SMOLAGA Impact of the migration crisis on support-related activity of the members of the European Union

6 EWA PIEPIORA Social security of foreigners (refugees) waiting for international protection in Poland. 139 PAULINA HRYNASZKIEWICZ-OŁÓW Is the Polish system of education prepared for refugees? Refugee children in Polish educational facilities Visions of the future DARIUSZ WYBRANOWSKI The influx of Muslims to Europe and the perspective of Islamisation of Europe based on selected political fiction works.173 GRZEGORZ LINDENBERG Is the sharia law compatible with the European culture? And what about Muslims?

7 Wstęp,,Bogactwo ludzkiego życia w wymiarze odmienności społeczno-kulturowych jest niemal nieskończone. Wszak widzieć je trzeba nie tylko w prymacie rozlicznych grup, ale przede wszystkim ich członków jednostek, które w milionach sytuacji doświadczały takich czy innych spotkań z innymi/obcymi. (M. Golka) 1 Migracje ludności nie są nowym zjawiskiem. Podróże i zmiana miejsca zamieszkania towarzyszą ludziom od zarania dziejów. Studiując karty historii możemy przeczytać o falach migracji, które sięgają tysięcy lat wstecz. Jedną z takich była m.in. wielka wędrówka ludów na przełomie IV i V wieku, której długofalowe następstwa ukształtowały średniowieczną Europę. Oblicze kulturowe i etniczne Europy Środkowo-Wschodniej zmieniła, od czasów XII i XIII wieku, w znacznym stopniu kolonizacja niemiecka. W czasach nowożytnych, efektem wielkich odkryć geograficznych był proces kolonizacji europejskich terenów Nowego Świata, Indii i Azji Południowo-Wschodniej. Rozwojowi terytorialnemu dzisiejszych Stanów Zjednoczonych na przestrzeni XVIII i XIX wieku towarzyszyła wielka fala osadnicza kierująca się ku Zachodowi i Pacyfikowi. Z kolei politycznemu wycofywaniu się Turcji Osmańskiej z obszaru Bałkanów od XVII do początku XX wieku korespondowały przesunięcia ludności na wielką skalę. Efektem kataklizmu dziejowego, jakim była II wojna światowa, były kolejne wielkie czystki etniczne i przemieszczenia na terenie znacznej części Europy, które dotknęły także Polaków. Liczba konfliktów jaka miała miejsce po 1945 roku i postępujący proces dekolonizacji przyniosły, zwłaszcza w Afryce i Azji, oprócz masakr i rzezi plemiennych, także wielkie przemieszczenia i migracje ludności. Była to także konsekwencja upadku Związku Socjalistycznych Republik Radzieckich u progu lat 90. XX wieku. Do dziś jeszcze wyraźna dysproporcja, wywołana ucieczkami, istnieje między Koreą Północną a Południową oraz wschodnimi i zachodnimi obszarami Niemiec. Nowe fale uchodźców wewnętrznych i tych, którzy zdecydowali się na opuszczenie dotychczasowych siedzib, przyniosły kolejne etapy dekompozycji politycznej Jugosławii. Nie zawsze migracje wielkich grup ludzi miały związek tylko ze skutkami zagrożeń militarnych. Ich przyczyny miały także podłoże ekonomiczne oraz pozaekonomiczne. Do pierwszych z nich można zaliczyć chęć podjęcia pracy poza 1 M. Golka, Imiona wielokulturowości, Warszawa 2010, s

8 granicami kraju oraz podniesienia standardu życia i tym samym bytu materialnego. Z kolei wśród powodów pozaekonomicznych wyróżnia się migracje w celu zawarcia związku małżeńskiego, zdobycia wykształcenia i poprawy zdrowia. W grupie tych przyczyn można znaleźć także te, które motywowane są względami religijnymi (prześladowania religijne), narodowościowymi (szykany na tle etnicznym) czy politycznymi (poszukiwanie wolności, ucieczka przed prześladowaniami politycznymi). Motywy migracji na przestrzeni wieków nie ulegały zmianom. Współcześnie, podobnie jak kiedyś bodźcami do podjęcia decyzji o opuszczeniu ojczyzny są wojny, zmiany granic, rewolucje, terror i represje oraz klęski żywiołowe czy ekologiczne. Na początku drugiej dekady XXI wieku ogromny wpływ na migracje miała Arabska Wiosna, która przyniosła ze sobą upadek kilku wieloletnich dyktatur. W jej wyniku w państwach Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej doszło do rozpadu państw (Libia), obalenia władz, masowych protestów ludzi (Algieria, Jemen, Jordania), zmian w rządach czy wojen bratobójczych (Syria, Libia). Tym zjawiskom towarzyszyły i nadal towarzyszą ucieczki ludzi z dotychczasowych ich miejsc zamieszkania do państw ościennych albo w kierunku Europy. Sytuację tę wykorzystują islamiści, którzy na terenach objętych chaosem i opuszczonym przez ludzi wypełniają powstałą lukę i próbują stworzyć zręby nowej państwowości, jakim jest Islamskie Państwo w Iraku i Lewancie. Oazą dla uciekających obywateli państw Bliskiego Wschodu i Maghrebu stała się Europa. Czynnikami przyciągającymi na ten kontynent były przede wszystkim zamożność obywateli państw europejskich, demokracja i otwartość społeczna lansowana przez niektórych polityków. Z kolei argumentem za przyjęciem tysięcy imigrantów w Europie Zachodniej była kwestia niedoborów na rynku pracy związana ze starzeniem się społeczeństw Starego Kontynentu. Wraz z napływem kolejnych fal uchodźczych okazało się jednak, że społeczeństwa państw unijnych nie są mentalnie przygotowane na przyjęcie tak ogromnych mas ludzkich. Wielkim niebezpieczeństwem stali się przybywający członkowie organizacji radykalnego islamu, których działalność zaczęła zagrażać stabilizacji i ładowi społecznemu. Dla wielu Europejczyków oznaczało to utratę zakorzenionego od dawna poczucia bezpieczeństwa i,,swojskości. Trwający od 2012 roku, którego apogeum miało miejsce w 2015 roku, napływ imigrantów do Europy wywołał ogromne zainteresowanie środków masowego przekazu, przedstawicieli instytucji unijnych oraz władz poszczególnych państw członkowskich UE i poza unijnych. Zjawisko to przykuło uwagę także badaczy wielu dyscyplin naukowych, jak np. demografii, socjologii czy politologii. W związku z emocjami, jakie owo zagadnienie wywoływało stało się ono także przedmiotem dyskursu politycznego i społecznego. 8

9 Niniejsza książka jest jednym z wielu głosów w tej sprawie. Analizie w niej poddano kwestie dotyczące szeroko pojętej migracji. Całość otwiera artykuł Rafała Majewskiego, który rozwadze poddaje przyczyny współczesnych migracji. Wśród czynników mających wpływ na przemieszanie się ludzie ludzi wymienił m.in. ekonomiczne, techniczne i polityczne. Zwrócił także uwagę na skutki migracji. Jak słusznie bowiem zauważył,,imigracja jest procesem, który determinuje postawy wielu pokoleń. Współcześnie wiele narodowości podejmuje decyzję o opuszczeniu ojczyny. Jedną z nich są Kurdowie. Przyczynom przemieszczeń tej społeczności z terenów Turcji swój artykuł poświęciła Klaudia Ohnsorge. Swoje rozważania rozpoczęła od lat 20. XX wieku do czasów współczesnych. Zwróciła uwagę na wiele źródeł konfliktu między Kurdami a Turkami (w tym politycznych i społecznych). Uznała, iż problem kurdyjski może niebawem stać się problemem Europy. Poza Kurdami innym narodem opuszczającym swoje tereny byli i są Ukraińcy. Powody ich emigracji z ojczyzny są jednak nieco inne niż w przypadku wcześniej wspomnianej grupy. Ich głównym źródłem są bowiem bodźce ekonomiczne o czym w swoim artykule wskazali Janusz Jartyś i Marcin Orzechowski. Skupili się oni na ich imigracji do Polski po 2004 roku. Pokazali także stosunek Polaków do Ukraińców analizując go z perspektywy historycznej, politycznej i społecznej. Pojawienie się cudzoziemców zawsze bowiem miało wpływ na postawy społeczeństwa przyjmującego. W naszym kraju udział imigrantów w ogólnej liczbie Polaków nie był i nie jest duży. Polska, jak na razie nie jest państwem imigracyjnym, czego nie można powiedzieć o Holandii. Polityce imigracyjnej tego kraju artykuł poświęcili Joanna Leska-Ślęzak i Jarosław Ślęzak. Zaznaczyli w nim, że polityka w omawianym obszarze wynikała głównie z doświadczeń historycznych związanych z okresem kolonialnym. Wyróżnili kilka etapów rozwoju polityki imigracyjnej, począwszy od lat 60. XX wieku. Omówili modele holenderskiej polityki imigracyjnej i wskazali na problemy wynikające z obecności cudzoziemców w społecznej przestrzeni tego kraju. Kolejna część książki poświęcona została problematyce uchodźctwa we współczesnym świecie. W niej, Anna Linka, zastawia się nad pojęciem uchodźcy. Poza nim definiuje terminy azylanta, imigranta i kraju bezpiecznego. Odwołuje się zarówno do międzynarodowych uregulowań w tym zakresie, jak i polskich. Jak zaznaczyła, regulacje te, w obliczu kryzysu imigracyjnego okazały się niewystarczające, a państwa członkowskie UE nie wypracowały mechanizmów poradzenia sobie z napływem ogromnej liczby imigrantów. Napływali oni z terenów Afryki i Bliskiego Wschodu. Przyczynami, dla których przybywali oni do Europy z obszaru ostatniego z ww. terenów artykuł swój poświęcił Fuad Jomma. Skupił się on na ich podłożu społeczno-ekonomicznych, jak i politycznym. Pokazał stan liczebny imigrantów, którzy złożyli w ostatnich latach wnioski o status uchodźcy 9

10 w UE. W swoim artykule zastawiał się również nad tym, jakie konsekwencje niesie za sobą imigracja dla państw Bliskiego Wschodu, ale też i europejskich oraz jakie są czynniki przyciągające imigrantów na Stary Kontynent. Zjawisku uchodźctwa swój artykuł poświęcił także Mateusz Smolaga. Postawił w nim tezę, że kryzys uchodźczy miał wpływ na okazywanie solidarności międzynarodowej w zakresie pomocy rozwojowej. Jak wykazał pomoc ta ma tendencję wzrostową, a poziom nakładów na nią jest zróżnicowany i zależy od wielu czynników. Autor rozwadze poddał pytanie, czy istnieje zależność między hojnością pomocową a przyjmowaniem uchodźców? Poza udzielaniem pomocy na poziomie unijnym, osoby oczekujące na ochronę międzynarodową wspierają także poszczególne państwa w zakresie swoich systemów socjalnych. Temu zagadnieniu swój artykuł dedykowała Ewa Piepiora. Odniosła się ona w nim do polskich warunków. Dokonała próby oceny charakteru udzielanej w tym obszarze pomocy oraz jego zakres. Wskazała na organizacje i instytucje wspierające przybyłych do Polski imigrantów szukających u nas schronienia. Rozwinięciem tej kwestii jest kolejny artykuł traktujący o przyjmowaniu dzieci uchodźców do polskich szkół. Paulina Hrynaszkiewicz-Ołów zastanawiała się w nim w jakim stopniu Polska edukacja i szkolnictwo są przygotowane na przyjęcie uchodźców. Odwołała się do uregulowań prawnych w tym zakresie, ujęcia statystycznego tego zjawiska, a także problemów związanych z ich obecnością w polskich szkołach. Ostatnia część książki dotyczy wizji przyszłości w zakresie zjawiska migracji. Otwiera ją artykuł Dariusza Wybranowskiego. Dotyczy on analizy perspektywy islamizacji Europy na podstawie wybranych pozycji książkowych z kręgu,,political fiction. Jak starał się udowodnić autor pojawienie się osób odmiennych kulturowo w zachodniej cywilizacji nie było obce twórcom opowiadań z zakresu fikcji politycznej. Jak pokazał, napływ muzułmanów miał wpływ na zmiany rzeczywistości politycznej, społecznej i etnicznej. Stwarzał zagrożenie kulturowe i cywilizacyjne. Ostatni z artykułów w prezentowanej książce, autorstwa Grzegorza Lindberga, poświęcony został z kolei na poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, czy szariat można pogodzić z kulturą europejską? Wizja ta związana jest napływem do Europy coraz większej liczby wyznawców islamu. Niniejsza publikacja nie jest całościowym ujęciem zagadnień związanych z procesem migracji. Odnosi się ona bowiem tylko do analizy wybranych problemów. Na zakończenie pragnę bardzo podziękować wszystkim Autorom za ich zaangażowanie w powstanie niniejszej publikacji. Fuad JOMMA 10

11 Geneza i główne kierunki migracji 11

12

13 Rafał MAJEWSKI Wyższa Szkoła Bankowa w Gdańsku Wektory współczesnych migracji międzynarodowych Współczesny ład międzynarodowy charakteryzuje się znaczną dynamiką i złożonością zjawisk. Procesy ekonomiczne, kulturowe, społeczne i polityczne tworzą nową jakość, będąc obecne w nowej globalnej rzeczywistości. Podlegają one zupełnie nowym przeobrażeniom jakościowym i ilościowym. Jedną ze znamiennych cech rozwoju społeczeństw od zarania tworzenia się struktur organizacji społecznych i politycznych była i jest ruchliwość przestrzenna 1. Jej intensyfikacja zależna było od wielu czynników ekonomicznych, technicznych, kulturowych, politycznych itp. Istotne przeobrażenia w procesach migracyjnych zaznaczyły się w drugiej połowie XX w. Przemiany cywilizacji współczesnej, w tym zwłaszcza rozwój nauki i techniki, rozwój praw człowieka oraz zmiany ekonomiczne, wyznaczyły nową jakość w procesach migracyjnych. Znaczącym przeobrażeniom uległa również percepcja zjawisk migracyjnych. Dotychczasowe postrzeganie procesów mieściło się w kategoriach oceny korzyści bądź strat, jakie są związane ze zjawiskiem przemieszczanie się ludności. Obecnie zmienia się ono na rzecz uznania zjawisk migracyjnych jako procesów stanowiących niezbędny element funkcjonowania rzeczywistości ekonomicznej, kulturowej, społecznej i politycznej. Wychodźców określa się mianem emigrantów, natomiast ludność napływającą imigrantami. Przez pojęcie emigracji zwykło się zaś rozumieć: 1) wyjazd z ojczyzny do innego państwa, w celu osiedlenia się tam na stałe lub na pewien okres, bądź pobyt poza granicami ojczyzny po osiedleniu się tam; 2) wychodźstwo, tj. zbiorowość emigrantów stale zamieszkujących w określonym kraju. Ze względu na przyczyny opuszczenia kraju przyjęto za kryterium podziału emigracji na: ekonomiczną, polityczną, religijną, psychospołeczną, cywilizacyjną, przymusową i dobrowolną 2. Poszczególne motywy opuszczenia kraju wychodźstwa są niejednokrotnie wieloznacznie. Na przesłanki polityczne nakładają się trudności ekonomiczne, bądź motywy rodzinne. Rozróżnienie poszczególnych powodów bywa nierzadko trudne do ustalenia. Szczególnie motywy dobrowolne bywają często złożone. Obok przyczyn 1 Emigracja z ziem polskich w czasach nowożytnych i najnowszych, pod red. A. Pilcha, Warszawa 1984, s Ibidem, s ; Diaspora polska, pod red, A. Walaszka, Kraków 2001, s

14 ekonomicznych czy politycznych, występują te związane z czynnikami psychologicznymi i psychospołecznymi jednostki. Spośród innych form migracji wyróżnia się emigrację stałą, czasową i sezonową, pojedynczą i grupową, zorganizowaną i żywiołową 3. Istotnym wyróżnikiem są regulacje prawne wychodźstwa. Wyróżnia się emigrację legalną i nielegalną. Emigracja legalna bywa kontrolowana przez państwa. Stanowi wypadkową wielu czynników. W znaczący sposób status prawny wpływa na pozycję emigranta. Od niego zależy pozycja zawodowa, społeczna, rodzinna itp. Odpowiednie regulacje prawne dotyczące zjawiska migracji zawarte są w prawie międzynarodowym 4. Istotne są w tym względzie umowy dwustronne pomiędzy krajem wychodźstwa a osiedlenia 5. Status prawny emigrantów znajduje swoje regulacje zarówno w prawodawstwie wewnętrznym, jak i międzynarodowym. Szczególny wymiar mają porozumienia w ramach organizacji regionalnych takich jak Unia Europejska. Zauważa się w tym względzie duże zróżnicowanie pomiędzy poszczególnymi państwami, jak i organizacjami międzynarodowymi. Wyróżnia się następujące warunki prawne funkcjonowania emigrantów: 1) posiadających obywatelstwo kraju osiedlenia, 2) posiadających podwójne lub wielokrotne obywatelstwo, 3) posiadających paszport dyplomatyczny, 4) posiadających wizę turystyczną, 5) posiadających prawo pobytu i obywatelstwo kraju wychodźstwa albo kraju trzeciego, 6) nie posiadających żadnego obywatelstwa, tzw. apatrydzi, 7) przebywających nielegalnie na terenie danego państwa 8) ubiegających się o status uchodźcy lub prawo azylu. Procesy migracyjne, będąc zjawiskiem cywilizacyjnym, są w dużej mierze determinowane przez zmiany zachodzące w różnych płaszczyznach życia społecznego, politycznego i gospodarczego zarówno w czasie, jak i przestrzeni 6. W ciągu stuleci dochodziło do różnych ruchów ludnościowych. Ich nasilenie, kierunki, kształt, forma, zależały od różnych czynników: społecznych, ekonomicznych, prawnych, politycznych, rozwoju techniki i nauki itp. 3 Emigracja z ziem polskich..., s. 5, s Por. A. Michalska, Prawa człowieka w systemie norm międzynarodowych, Warszawa-Poznań R. Bierzanek, J. Symonides, Prawo międzynarodowe publiczne, Warszawa 1992, s A. Chodubski, Współczesne oblicze Polonii świata, Głos znad Pregoły 1997, nr 6, s. 9-11; Tenże, Wartości cywilizacji współczesnej a unifikacja i dezintegracja Europy, [w:] Unifikacja i różnicowanie się współczesnej Europy, pod red. B. Fijałkowskiej, A. Żukowskiego, Warszawa 2002, s

15 Emigracja jest zjawiskiem historycznym, trwałym i powszechnym. Jej zaczątki ujawniły się już w starożytności. W Europie szczególne nasilenie tego zjawiska wystąpiło pod wpływem odkryć geograficznych oraz podbojów kolonialnych. Istotne znaczenie miały też zmiany demograficzne. Znaczące zwiększenie liczby ludności w XIX i XX w. prowadziło do masowych migracji. Okres ten charakteryzował się znaczącymi zmianami cywilizacyjnymi, tzw. rewolucja przemysłowa doprowadziła do różnic w stopniu rozwoju państw i społeczeństw. Zmiana w strukturach ekonomicznych krajów, regionów, miast prowadziła do znacznych przemieszczeń ludności. W XIX w. emigracja stała się znaczącym procesem rodzącym skutki ekonomiczne, kulturowe, społeczno-polityczne 7. W miarę pogłębiających się różnic w rozwoju państw, kraje o wyższym potencjale ekonomicznym, chłonniejszym rynku pracy, zaczęły przyciągać mieszkańców krajów biedniejszych bądź przeżywających kryzys ekonomiczny. Znaczny przyrost ludności, spowodowany w dużej mierze zmianą jakości życia, początkowo objął północno i zachodnią Europę, a następnie jej wschodnie regiony. Wywołał znaczącą falę migracji ekonomicznej. Jej przejawy ujawniły się zwłaszcza w latach siedemdziesiątych XIX w. 8 z takich krajów, jak: Wielka Brytania, Irlandia, Niemcy. Następnie objęła ludność krajów środkowo-wschodniej i południowej Europy, zwłaszcza Włoch i Polski. Znaczące natężenie tego zjawiska wystąpiło na przełomie wieków. Liczne fale migracyjne wystąpiły w XX w. Spowodowane były głównie przez obie wojny światowe, przemiany społecznopolityczne w krajach bloku wschodniego po 1944 r., procesy polityczne w Afryce w latach pięćdziesiątych, sześćdziesiątych, przemiany ekonomiczno-polityczne na Dalekim Wschodzie, konflikty lokalne występujące w różnych regionach świata. W ostatnich stuleciach charakterystyczne był następujące kierunki migracji: 1) z Europy do Ameryki Północnej, 2) z Europy do Ameryki Południowej, 3) z Europy do południowej Afryki i Oceanii, 4) z Afryki do obu Ameryk, 5) na Dalekim Wschodzie, z Chin i Indii do krajów sąsiednich, 6) z wschodnich regionów Ameryki Północnej do zachodnich; wewnątrzkontynentalne migracje w Ameryce Północnej, 7) wewnątrz na terenie imperium rosyjskiego, ZSRR i WNP, 8) z obszarów wiejskich do miast, co zwykło się określać mianem urbanizacji życia społecznego 9. 7 M. Żywczyński, Historia powszechna , Warszawa 1997, s , J. Pajewski, Historia powszechna , Warszawa 1999, s. 7-9, 34-40, A. Bonasewicz, Główne kierunki i natężenie migracji światowych w latach , [w:] Migracje , Migracje i społeczeństwo 1999, Nr (3), s

16 W ostatnich latach utworzył się nowy trend migracyjny związany z przemianami społeczno-politycznymi w Afryce Północnej i Bliskiego Wschodu. Masowe migracje do krajów europejskich miały głównie formę nielegalnego przekraczania granicy. Szacuje się, że liczba nielegalnych imigrantów do krajów Unii Europejskiej w ostatnich latach wynosiła po kilkaset tysięcy osób każdego roku 10. W ostatnich dziesięcioleciach ruchy migracyjne nasiliły się. Wpłynęła na to liberalizacja procedur prawnych przekraczania granicy. Pomiędzy licznymi krajami została zlikwidowana kontrola graniczna 11. Wprowadzony został ruch bezwizowy. Ułatwienia te dotyczą tylko mieszkańców krajów znajdujących się na podobnym poziomie rozwoju gospodarczego. Ich granica wyznaczana jest przez poszczególne kręgi kulturowe. Uprawnienie obywateli państw członkowskich, zapoczątkowane układem z Schengen z 14 czerwca 1985 r. do bezwizowego ruchu granicznego, są przykładem swobody migracyjnej w ramach części europejskiego kręgu kulturowego, pomiędzy państwami należącymi do Unii Europejskiej 12. Znaczne nasilenie ruchów migracyjnych w obrębie krajów Unii Europejskiej spotęgowało się po 1 maja Przystąpienie do struktur europejskich nowych krajów z Europy Środkowej i Wschodniej spowodowało wyjazdy ekonomiczne do krajów tzw. starej Unii. Ułatwienia w ruchu granicznym zostały rozciągnięte także na inne państwa znajdujące się w europejskim kręgu kulturowym o zbliżonym rozwoju cywilizacyjnym takie, jak np.: Szwajcaria, Norwegia. Za znaczącą przyczynę migracji uważa się nierówności w rozwoju ekonomicznym. Opuszczenie krajów przez ludzi z państw znajdujących się poza granicami świata uprzemysłowionego jest procesem ciągłym o różnej sile natężenia i różnych kierunkach. Problem ten widoczny jest szczególnie na granicach świata uprzemysłowionego. Masowe migracje z Meksyku do USA, z Afryki Północnej do Europy Zachodniej czy pomiędzy biednymi a bogatymi państwami azjatyckimi są w tej mierze znamienne. Zmiany w zakresie współpracy gospodarczej pomiędzy przedsiębiorstwami z poszczególnych krajów, liberalizacja przepływu kapitału, działalność międzynarodowych korporacji doprowadziły do wytworzenia globalnego sytemu ekonomicznego, w którym świat został podzielony na regiony. Linie podziału przebiegają według mapy atrakcyjności inwestycyjnej, stabilności ekonomicznej i politycznej, kształtu rynku pracy, zasobności konsumentów, poziomu rozwoju cywilizacyjnego itp. Często spotykanym odnośnikiem jest poziom dochodu 10 Eurostat L. Ciamaga, E. Latoszek, K. Michałowska-Gorywoda, L. Oręziak, E. Teichmann, Unia Europejska, Warszawa 1997, s Wprowadzenie do prawa Wspólnot Europejskich, pod red. A. Wróbla, Kraków 2002, s

17 narodowego w przeliczeniu na jednego mieszkańca. Ten czynnik decyduje w klasyfikacji, czy dany kraj jest biedny, czy bogaty wskazując główne kierunki migracji. Migracje pod względem ekonomicznym są szczególnie intensywne przy małych odległościach geograficznych, np. taki charakter miało nasilenie emigracji z Meksyku czy Kuby do USA, z Polski do Niemiec. Ważnym czynnikiem migracji jest postęp techniczny 13. Charakterystyczne są w tym aspekcie zjawiska: 1) zmiany miejsca zamieszkania spowodowane dużym uprzemysłowieniem i zanieczyszczeniem środowiska, 2) dążenie do poprawy standardu życia - chęć zamieszkiwania w regionach gdzie jest większa dostępność korzystania z nowoczesnych technologii (infrastruktura, dostępność dóbr konsumpcyjnych, lepiej zorganizowanych stanowisk pracy wyposażenie instytucji opieki zdrowotnej itp.), 3) rozwój techniki w dziedzinie środków transportu - znaczące zmniejszenie czasu podróżowania szczególnie istotne przy przemierzaniu dużych odległości; skrócenie czasu podróży, np. z Europy do Ameryki Północnej z kilku tygodni, czy dni do kilku godzin w znaczący sposób wpływa na zwiększenie mobilności ludności; zmniejszone relatywne koszty podróży, jak i samych środków komunikacji, spowodowały większą dostępność dla pojedynczego konsumenta, jak i korzystnie wpływają na rozwój usług transportowych np. wzrost liczby linii lotniczych, 4) rozwój środków komunikowania ułatwiający dostępność informacji o świecie, 5) ułatwienia w dziedzinie transportu i środków komunikowania pozwalają na częstsze kontakty emigrantów z rodziną w kraju odpływu 14. Na wzrost intensyfikacji ruchów ludnościowych wpływa także zwiększona aktywność życia politycznego. Poszczególne wydarzenia polityczne prowadzą do podjęcia decyzji o wychodźstwie, nierzadko wymuszają wręcz fale migracyjne. II wojna światowa zmieniła w znaczący sposób obraz ludnościowy świata. Także wewnętrzne procesy polityczne, takie jak np. wprowadzenie stanu wojennego 13 grudnia 1981 r. w Polsce spowodowały znaczące ruchy ludnościowe 15. Wśród czynników spowodowanych wewnętrzną sytuacją w kraju inicjujących emigrację występują, m.in.: 1) Ucieczka przez represyjnym systemem politycznym; 2) Wymuszenie przez władzę emigracji jej oponentów. Współczesne przemiany społeczne, ekonomiczne, polityczne wymagają podniesienia poziomu kształcenia. Odpowiedzią na to zapotrzebowanie jest rosnąca 13 H. P. Martin, H. Schumann, Pułapka globalizacji, Wrocław 1999, s A. Toffler, Trzecia fala, Warszawa 1997, s Por. R. Majewski, Przyczyny polskiego exodusu w latach osiemdziesiątych, [w:] Migracje polityczne XX wieku, Migracje i społeczeństwo 2000, Nr (4), s

18 podaż usług w tym zakresie, jak i odpowiedź konsumentów, którzy uczestniczą aktywnie w poszczególnych jej segmentach. Zmianie ulega także struktura migrantów ze względu na stan wykształcenia 16. Wśród osób zmieniających miejsce pobytu znacząco zwiększa się liczba osób z wyższym wykształceniem. Powoduje to istotne skutki. Powoduje lepszy start zawodowy imigrantów. Ułatwia zjawisko adaptacji i integracji. Przybywający do kraju osiedlenia posiadają nierzadko, wiedzę o kulturze, stosunkach społecznych, ekonomicznych, instytucjach politycznych itp., często znają także miejscowy język lub inne języki pozwalające na swobodną komunikację w kraju osiedlenia. Zauważa się znaczne zainteresowanie edukacją języków obcych. Organizowane są kursy językowe zarówno stanowiące zintegrowaną część systemu kształcenia, jak i mające charakter indywidualny. Znajomość języka kraju osiedlenia pozwala na złagodzenie szoku związanego z przybyciem do nowego nieznanego świata. W strukturze emigrantów znaczącą liczbę stanowią wysoko wykwalifikowani pracownicy i specjaliści emigrujący do krajów o podobnym poziomie gospodarczym 17. Zwiększa także samodzielność i niezależność imigrantów pozwalając im funkcjonować bez pomocy instytucji opieki społecznej. Zwiększa także ich atrakcyjność na rynku pracy. Sprawiają także, że akceptacja przez środowisko przebiega bez napięć społecznych. Szczególnym zjawiskiem współczesnych przemian globalnych jest tworzenie nowej jakości systemu edukacyjnego, głównie w obrębie szkolnictwa wyższego. Nowe formy kształcenia wprowadzają możliwości podejmowania edukacji na uczelniach w innych krajach. W ostatnich latach zauważa się wzrost liczby programów wymiany studentów i różnego rodzaju form stypendialnych. Szczególna jest w tej sferze działalność w obrębie struktur europejskich. Czasowy wyjazd o charakterze edukacyjnym do innego kraju nierzadko skutkuje późniejszą emigracją. Sprzyja budowaniu wzajemnych relacji pomiędzy państwami, tak w wymiarze ekonomicznym, jak i społecznym oraz kulturowym. Wzrost wykształcenia ma istotny wpływ zarówno na podjęcie decyzji o emigracji, jak i miejscu przeznaczenia. Wykształcenie oraz łatwiejszy dostęp do informacji pozwalają na gruntowne porównanie warunków życia w poszczególnych krajach. Mogą tu decydować takie czynniki, jak: wskaźniki ekonomiczne, system prawny, możliwości awansu ekonomicznego i społecznego, wielkość i kształt diaspory pochodzącej z kraju emigranta, odmienność kulturowa i cywilizacyjna. Lepsze wykształcenie pozwala na ograniczenie emigracji nielegalnej poprzez wcześniejsze wykorzystanie wszelkich dostępnych możliwości przewidzianych 16 A. Chodubski A., Polonia wobec globalizacji cywilizacji, Cywilizacje w czasie i przestrzeni" 1998, nr K. Romaniszyn, Światowe szlaki migracyjne: Przemiany i kontynuacje, [w:] Migracje , s

19 prawem. Istotne są tutaj, m.in. takie czynniki, jak: znajomość prawodawstwa wewnętrznego kraju osiedlenia, znajomość prawa międzynarodowego, znajomość języka kraju przeznaczenia, umiejętne kontaktowanie się z czynnikami oficjalnymi itp. Imigracja rodzi wiele skutków natury demograficznej 18. Bywają różne zarówno dla kraju odpływu, jak i napływu. Dla kraju napływu będzie to zachwianie równowagi płci, postarzenie demograficzne bądź też odmłodzenie dla krajów napływu, obniżenie wskaźnika przyrostu naturalnego w krajach odpływu, zmniejszenie przeludnienia przy masowej emigracji z obszarów o dużej gęstości zaludnienia, zwiększenie liczby ludności w krajach napływu 19. Istotne są skutki ekonomiczne mające znaczenie zarówno dla kraju odpływu, jak i napływu. Dla kraju odpływu można wymienić, m.in.: odpływ siły roboczej powodujący niekiedy poważne luki w poszczególnych segmentach podaży pracy, zmniejszenie bezrobocia, transfer pieniądza, wzrost poziomu konsumpcji, zmiany w strukturze zatrudnienia, obniżenie ceny ziemi, zmiany w produkcji poszczególnych dóbr, np. produkcja artykułów dla potrzeb emigrantów, zmniejszenie zapotrzebowania na pewne usługi, rozwój małego biznesu. Dla kraju napływu: napływ taniej i nierzadko dobrze wykwalifikowanej siły roboczej, wprowadzanie nowych wynalazków, rozwój nowych gałęzi gospodarki, zapełnienie wolnych miejsc pracy, odpływ pieniądza, wzrost kosztów opieki socjalnej, wzrost ceny ziemi, wzrost poziomu konsumpcji, zagospodarowanie nowych obszarów ziemi, tworzenie się globalnego rynku pracy, zwiększenie podaży niektórych usług. W ostatnich latach do obsługi ruchów migracyjnych obserwuje się zwłaszcza rozwój takich dziedzin gospodarki, jak usługi bankowe, usługi telekomunikacyjne, usługi promocyjne i reklamowe. W sferze polityki emigranci traktowani są nierzadko jako zawór bezpieczeństwa poprzez odpływ jednostek bądź grup radykalnych. Wśród innych skutków politycznych dla kraju odpływu wymienić należy: wzrost poziomu zamożności rodzin emigrantów, pogłębianie się nierówności ekonomicznej, przenoszenie nowych wzorców kultury politycznej, wiara w sukces materialny tylko poza granicami ojczyzny (pasywność ekonomiczna), problemy reintegracji reemigrantów, dezintegracja rodzin, utworzenie się wielogeneracyjnego łańcucha migracyjnego. Emigranci nierzadko tworzą ośrodki opiniotwórcze oddziaływujące na 18 Z. Cesarz, Wpływ czynnika międzynarodowego na środowisko międzynarodowe, [w:] Problemy polityczne współczesnego świata, pod red. Z. Cesarza, E. Stadtmüller, Wrocław 1998, s Por. K. Slany, Między przymusem a wyborem, Kraków

20 życie polityczne kraju wychodźstwa 20. Mogą tez tworzyć grupy nacisku, wpływając na relacje międzynarodowe zarówno w kontaktach dwu-, jak i wielostronnych. Dla kraju napływu są to: zmiana składu społecznego, przejawy patologii (imigranci nierzadko nie podejmują pracy, szerzą się wśród nich plagi narkomanii, alkoholizmu itp.), zacieranie przez emigrantów ostrych podziałów warstwowych, problemy adaptacji emigrantów, konflikty społeczne. W sferze kultury imigracja powoduje przenikanie nowych wartości, kształtowanie nowych norm, prowadzi do zmian osobowości 21. W krajach napływu powoduje wzbogacenie kultury narodowej. Różnorodność w sferze życia artystycznego, wprowadzanie nowych trendów najczęściej bywa postrzegana jako zjawisko pozytywne. Ruchy migracyjne powodują także rozszerzenie horyzontów myślenia. Dla krajów wychodźstwa odpływ twórczych jednostek jest procesem niekorzystnym. Różnice kulturowe są także jedną z głównych przyczyn konfliktów pomiędzy imigrantami a ludnością regionu osiedlenia. Manifestacja swojej odrębności kulturowej może stanowić czynnik konfliktogenny. Istotne w tym względzie są czynniki etniczne i rasowe. Imigracja jest procesem, który determinuje postawy wielu pokoleń 22. Najczęściej dopiero czwarte pokolenie uważane jest w pełni zintegrowane z nową kulturą. Każde pokolenie imigrantów napotyka na innej natury trudności. Największe bariery spotyka pierwsza generacja wychodźców, gdyż jej dotyczą największe zmiany. Pierwszym jej następstwem jest konieczność reakcji na wielką ilość bodźców tworzących nową sytuację. Ilość tych bodźców zależy od dystansu kulturowego, geograficznego, wiedzy o danym regionie, statusu ekonomicznego i społecznego itp. Zjawiskiem współczesnej cywilizacji jest wzrastająca ilość bodźców przekazywanych głównie poprzez media 23. Bez odpowiedniego zaplecza, np. w postaci rodziny, znajomości lokalnych struktur, zwyczajów itp., powoduje to utratę poczucia bezpieczeństwa. Nie bez znaczenia jest także samo zachowanie imigranta. Może on podjąć walkę o uznanie przez innych wartości i jego kultury rodzimej, co zazwyczaj prowadzi do konfliktu lub też może definiować własną tożsamość, abstrahując od kryteriów narodowych czy etnicznych. 20 P. Machcewicz, Emigracja w polityce międzynarodowej, Warszawa 1999, s , 45-55, R. Majewski, Imigranci jako kategoria polityczna współczesnej cywilizacji, [w:] Imigranci i społeczeństwa przyjmujące, Migracje i społeczeństwo 2000, Nr (5), s A. Chodubski, Emigracja polska w warunkach realizacji procesu integracji ogólnoeuropejskiej, [w:] Polityka społeczna na drodze do Unii Europejskiej, Włocławek 1997, s J. Naisbitt, Megatrendy, Poznań 1997, s

21 Problemy związane z integracją stają się coraz bardziej wyraziste, dzieje się tak w związku ze zwiększającą się liczbą imigrantów z krajów niezachodnich. Szczególne obawy budzą imigranci z krajów muzułmańskich 24. Przyjmuje się, że w Europie Zachodniej zamieszkuje ich obecnie około 41 mln 25. Także wśród imigrantów do USA przewagę zyskują przybysze z innych niż Europa regionów świata. W latach pięćdziesiątych dwie trzecie imigrantów przybywających do Stanów Zjednoczonych pochodziło z Europy i Kanady, a w latach osiemdziesiątych około 35 procent pochodziło z Azji, 45 procent z Ameryki Łacińskiej, a mniej niż 15 procent z Europy i Kanady 26. Imigracja z krajów Azji i Ameryki Łacińskiej do USA i Kanady utrzymuje tendencję wzrostową. Znacząco rośnie udział imigrantów do krajów europejskich z Afryki; główne kierunki migracji odbywają się w obrębie byłych powiązań kolonialnych 27. Przyrost naturalny w USA i w Europie utrzymuje tendencję malejącą. Przewidywać należy, że przyrost ludności krajów zachodnich będzie się odbywał poprzez zwiększania urodzeń wśród imigrantów. Skutek jest taki, że Europejczycy coraz bardziej zaczynają obawiać się inwazji dokonywanej przez imigrantów na miejsca pracy, zwiększenia kosztów opieki społecznej, zmiany stylu życia. Prowadzi to do powstawania skrajnych ugrupowań i grup politycznych, dla których źródłem wszelkich niepowodzeń w danym kraju są środowiska imigrantów. W ostatnich latach można zauważyć wzrost elektoratu partii prawicowych i nacjonalistycznych, wrogich imigrantom. Z drugiej strony charakterystyczna dla współczesnych stosunków społecznych jest coraz większa aktywność grup mniejszościowych, które czują się niedowartościowane, nie znajdują dla siebie środków wyrazu w istniejącej sytuacji społeczno-politycznej i dążą w związku z tym do większego samostanowienia. Mówi się wręcz o buntach mniejszości 28. Z jednej strony rosnąca aktywność grup mniejszościowych, a z drugiej skrajnych ugrupowań politycznych o zabarwieniu nacjonalistycznym może prowadzić do wielu konfliktów. Zjawiskiem wyróżniającym współczesną rzeczywistość międzynarodową są migracje wewnętrzne, polegające na przenoszeniu się ludności z centrów miast na obrzeża 29. Zmiany w dziedzinie organizacji pracy powodują, że coraz więcej czynności wykonywanych jest w domu a nie w wielkich scentralizowanych zakładach 24 S. P. Huntington, Zderzenie cywilizacji, Warszawa 1997, s , Rocznik Statystyki Międzynarodowej, GUS, Warszawa Ibidem, s A. Bonasewicz, Konsekwencje demograficzne i społeczne imigracji do krajów OECD, [w:] Imigranci i społeczeństwa przyjmujące. Adaptacja? Integracja? Transformacja?, Migracje i Społeczeństwo 2000, Nr (5), s E. Polak, Przemiany cywilizacji współczesnej w sferze kultury materialnej, Gdańsk 1996, s M. McRae, Świat w roku 2020, Warszawa 1996, s

22 czy biurach. Rozrastające się centra budzą wiele problemów związanych z transportem, energią, zaopatrzeniem w wodę; duża gęstość zaludnienia stanowi podatny grunt do wybuchu różnego rodzaju konfliktów społecznych, zwiększa się także kryminogenność, rosną ceny utrzymania, ceny nieruchomości wzrastają w zawrotnym tempie. Ruchy migracyjne sprzyjają postępowi gospodarczemu, ożywieniu politycznemu, realizacji dążeń i aspiracji jednostek. Wpływają na sferę wartości i stosunki społeczne, determinują przemiany gospodarcze itp. Podkreśla się polityczny wymiar zjawiska migracji 30. Jej kształt, charakter, intensywność wynikają z działań podmiotów polityki, jak państwo, narody. Kształt instytucji politycznych, zachowania wyborców, kształt sceny politycznej, obowiązujące akty normatywne itp. determinują procesy migracyjne. Jako zjawisko polityczne ruchy migracyjne zajmują także istotne miejsce w układzie współczesnych stosunków międzynarodowych, a zwłaszcza stosunków bilateralnych między poszczególnymi krajami, są ich czynnikiem tak warunkującym, jak i realizującym 31. Wskazuje na to już sam fakt przekraczania granicy państwa. Spotyka się tu utrudnienia bądź ułatwienia zarówno ze strony państwa wychodźców, jak i kraju imigracji, co wynika z ich polityki migracyjnej. Pojmując politykę jako sferę działalności społecznej związanej z dążeniem do zdobycia i sprawowania władzy wewnątrz państwa i w stosunkach międzynarodowych 32, nie sposób oddzielać migrację od polityki. Imigracja, jak i emigracja jest zjawiskiem związanym tak z realizowaniem działalności politycznej wewnątrz danego państwa, jak i dotyczącym stosunków politycznych we współczesnym świecie 33. Złożonym dylematem pozostaje polityka państw wobec migrantów 34. Zauważa się zróżnicowane podejście głównie w zakresie przyjmowania imigrantów oraz w kształtowaniu procesów adaptacji i asymilacji. Jedne z państw przyjmują imigrantów w sposób niezwykle selektywny, stosując kryteria kulturowe, zawodowe, ekonomiczne. Inne uzależniają przyjazd imigrantów od długofalowej polityki państwa wobec poszczególnych krajów czy regionów. Decydującym pozostaje jednak 30 A. Chodubski, Emigracja jako zjawisko polityczne, "Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Gdańskiego - Nauki Polityczne", 1992, nr 11; R. Majewski, Imigranci jako kategoria polityczna..., s J. Kukułka, Międzynarodowe stosunki polityczne, Warszawa 1982, s K. Podoski, Określenie i klasyfikacja zjawisk politycznych, Studia Nauk Politycznych 1973, nr 1, s A. Chodubski, Emigracja jako zjawisko polityczne, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Gdańskiego - Nauki Polityczne, 1992, nr 11, s K. Tomczyk, Dylematy multikulturalizmu we współczesnych społeczeństwach liberalnodemokratycznych, Warszawa

23 pragmatyka swoistej przydatności imigranta na rynku pracy oraz oceny jego zdolności adaptacyjnych i asymilacyjnych. Imigracja, stanowiąc zarówno podmiot, jak i przedmiot polityki, może być rozpatrywana w różnych zakresach, tj. polityki społecznej, gospodarczej, kulturalnej, oświatowej, międzynarodowej itd., a następnie w bardziej szczegółowych podziałach w różnych sferach, gałęziach. Można też rozpatrywać ją jako zjawisko związane z bieżącym kształtowaniem rzeczywistości politycznej, jak też mówić o zjawisku związanym z podejmowaniem decyzji dotyczących przyszłości. Ruchy migracyjne, będąc kategorią cywilizacyjną, sprzyjają postępowi gospodarczemu, ożywieniu politycznemu, realizacji dążeń i aspiracji jednostek. Bywają jednakże przyczyną wielu problemów i konfliktów. Emigranci są złożoną grupą społeczną charakteryzującą się istotnymi cechami odrębności. Są grupą zróżnicowaną pod względem ekonomicznym, edukacyjnym, politycznym. Stworzona w kraju osiedlenia struktura oraz miejsce, jakie zajmuje w niej jednostka, odpowiada realiom tego kraju, jak i indywidualnym cechom emigranta. Bibliografia: Bierzanek R., Symonides J., Prawo międzynarodowe publiczne, Warszawa Bonasewicz A., Główne kierunki i natężenie migracji światowych w latach , [w:] Migracje , Migracje i społeczeństwo 1999, Nr (3). Bonasewicz A., Konsekwencje demograficzne i społeczne imigracji do krajów OECD, [w:] Imigranci i społeczeństwa przyjmujące. Adaptacja? Integracja? Transformacja?, Migracje i Społeczeństwo 2000, Nr (5). Cesarz Z., Wpływ czynnika międzynarodowego na środowisko międzynarodowe, [w:] Problemy polityczne współczesnego świata, pod red. Z. Cesarza, E. Stadttmüller, Wrocław Chodubski A., Emigracja jako zjawisko polityczne, "Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Gdańskiego - Nauki Polityczne", 1992, nr 11. Chodubski A., Emigracja polska w warunkach realizacji procesu integracji ogólnoeuropejskiej, [w:] Polityka społeczna na drodze do Unii Europejskiej, Włocławek Chodubski A., Polonia wobec globalizacji cywilizacji, Cywilizacje w czasie i przestrzeni" 1998, nr 4. Chodubski A., Wartości cywilizacji współczesnej a unifikacja i dezintegracja Europy, [w:] Unifikacja i różnicowanie się współczesnej Europy, pod red. B. Fijałkowskiej, A. Żukowskiego, Warszawa

24 Chodubski A., Współczesne oblicze Polonii świata, Głos znad Pregoły 1997, nr 6. Ciamaga L., Latoszek E., Michałowska-Gorywoda K., Oręziak L., Teichmann E., Unia Europejska, Warszawa Diaspora polska, pod red, A. Walaszka, Kraków Emigracja z ziem polskich w czasach nowożytnych i najnowszych, pod red. A. Pilcha, Warszawa Huntington S. P., Zderzenie cywilizacji, Warszawa Kukułka J., Międzynarodowe stosunki polityczne, Warszawa Machcewicz P., Emigracja w polityce międzynarodowej, Warszawa 1999, s , 45-55, Majewski R., Imigranci jako kategoria polityczna współczesnej cywilizacji, [w:] Imigranci i społeczeństwa przyjmujące, Migracje i społeczeństwo 2000, Nr (5). Majewski R., Przyczyny polskiego exodusu w latach osiemdziesiątych, [w:] Migracje polityczne XX wieku, Migracje i społeczeństwo 2000, Nr (4). Martin H. P., Schumann H., Pułapka globalizacji, Wrocław McRae M., Świat w roku 2020, Warszawa Michalska A., Prawa człowieka w systemie norm międzynarodowych, Warszawa- Poznań Naisbitt J., Megatrendy, Poznań Pajewski J., Historia powszechna , Warszawa Podoski K., Określenie i klasyfikacja zjawisk politycznych, Studia Nauk Politycznych 1973, nr 1. Polak E., Przemiany cywilizacji współczesnej w sferze kultury materialnej, Gdańsk Rocznik Statystyki Międzynarodowej GUS. Romaniszyn K., Światowe szlaki migracyjne: Przemiany i kontynuacje, [w:] Migracje i społeczeństwo 1999, Nr (3). Slany K., Między przymusem a wyborem, Kraków Toffler A., Trzecia fala, Warszawa Tomczyk K., Dylematy multikulturalizmu we współczesnych społeczeństwach liberalno-demokratycznych, Warszawa Wprowadzenie do prawa Wspólnot Europejskich, pod red. A. Wróbla, Kraków 2002 Żywczyński M., Historia powszechna , Warszawa Vectors of contemporary international migration Abstract: The contemporary international order characterized by considerable dynamism and complexity of the phenomena. The processes of economic, cultural, social and political create a new quality of being present in the new global reality. 24

25 They are subject to a new transformation of quality and quantity. One of the distinctive features of the development of society since the dawn of the formation of a social and political organizations was and is the mobility space. Its intensification was dependent on many factors, economic, technical, cultural, political, etc. Significant transformations in migration processes have marked the second half of the twentieth century. Immigrants are a complex social group characterized by significant features of separateness. They are a diverse group in terms of economic, educational, political. Conceived in the country of settlement structure, and the place it occupies in the unit corresponds to the realities of the country and individual characteristics emigrant. Key words: international relations, migration, immigration Nota o autorze: dr Rafał Majewski, adiunkt w Wyższej Szkole Bankowej w Gdańsku. Zainteresowania naukowe: stosunki międzynarodowe, ruchy migracyjne i narodowościowe, przemiany współczesnych zbiorowości polonijnych. 25

26

27 Klaudia OHNSORGE Uniwersytet im. A. Mickiewicza Migracje społeczności kurdyjskiej, zamieszkującej południowo-wschodnie tereny Turcji przebieg i przyczyny Problemy społeczności kurdyjskiej uznawane są za jedno z najważniejszych zagadnień polityki wewnętrznej Turcji. Według raportu Barış ve çatışma arasında: Türkiye ve ortadoğu da Kürt dünyasını anlamlandırmak, opublikowanego w 2016 roku, w Turcji mieszka 14.7 mln Kurdów z całej liczącej około 30 milionów diaspory i stanowią oni 18% populacji Turcji, w Iranie mieszka 8.1 mln (10% populacji Iranu), w Iraku 5.5 mln (17.5% populacji Iraku), w Syrii 1.7 mln (9.7% populacji Syrii) 1. Nie jest możliwe podanie dokładnej liczby Kurdów aktualnie mieszkających w Turcji, ponieważ ostatni spis ludności, który zawierał pytanie o pochodzenie etniczne przeprowadzono w 1965 roku. Zdecydowana większość tureckich Kurdów jest sunnitami, a pozostała część to głównie alewici. Kurdowie uznawani są za jedną z największych diaspór na świecie, nie posiadającą własnego państwa. Język kurdyjski należy do perskiej gałęzi rodziny języków indoeuropejskich 2. Turcja jest państwem unitarnym, administracyjnie podzielonym na 81 prowincji. Na czele każdej z nich stoi mianowany przez rząd centralny gubernator. Prowincje podzielone są na dystrykty. Kurdowie w Turcji zamieszkują przede wszystkim prowincje wschodnie i południowe. Stanowią większość ludności w Mardin, Siirt, Hakkari, Diyarbakır, Bitlis, Muş, Van i Ağrı. Urfa, Adıyaman, Malatya, Elâzığ, Tunceli, Erzincan; Bingöl i Kars również tradycyjnie zdominowane są przez ludność kurdyjską 3. Prowincjami kurdyjskimi są także Kilis, Gaziantep, Şırnak, Iğdır, Adana, Ardahan, Kahramanmaraş, Batman, Sivas i Erzurum. Kurdowie są społecznością bardzo mobilną, od wieków przemieszczają się, o kierunkach ich migracji decydowały względy polityczne, ekonomiczne i kulturalne. Początki migracji narodu kurdyjskiego sięgają XII wieku, a powodem były konflikty 1 S. Al, Barış ve çatışma arasında: Türkiye ve ortadoğu da Kürt dünyasını anlamlandırmak. Şubat-Mayıs 2016 Dıyarbakır-Şanlıurfa-Mardin-Erbil Saha Araştırması Raporu, [dostęp ]. 2 D. Romano, The Kurdish nationalist movement: opportunity, mobilization, and identity, Cambridge University Press, Cambridge 2006, s K. Yıldız, The Kurds In Turkey: EU Accession and Human Rights, Pluto Press, London 2005, s

28 religijne i walka w imię islamu z Zakonem Krzyżackim. Wielu Kurdów, wyruszając na pielgrzymkę do Mekki, osiedlało się w krajach, przez które wędrowali w drodze powrotnej do ojczyzny. W wiekach późniejszych często siłą zmuszani byli do opuszczania swojej ziemi, zamieszkiwali duże aglomeracje miejskie, które przyciągały ubogą ludność, podejmującą się prostych i ciężkich prac. Pod koniec XIX i na początku XX wieku młodzież wywodząca się z zamożnych domów podejmowała studia na uczelniach wyższych, np. w Anglii, Szwajcarii. Emigranci polityczni, którzy osiedlili się na obczyźnie, zakładali, że na wygnaniu będzie im łatwiej walczyć o polityczne i kulturalne prawa rodaków 4. Wzrost migracji z południowo-wschodnich terenów Turcji nastąpił w latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku. Po masowych rzeziach i wykreśleniu słowa Kurd z języka tureckiego, mieszkańców Kurdystanu północnego oficjalnie zaczęto określać tureckimi góralami. Po upadku powstania w 1925 roku, mającego na celu przywrócenie sułtanatu i utworzenie niezależnego Kurdystanu pod protektoratem Turcji, rząd turecki wymordował ponad piętnaście tysięcy osób, w tym kobiety i dzieci. Zniszczono ponad dwieście wiosek. W konsekwencji w 1932 roku decyzją rządu tureckiego, część ludności kurdyjskiej przesiedlono na tereny zachodniej Turcji 5. Zdaniem Turków Kurdowie byli ludem prymitywnym, niepostępowym, a ich życie określano jako wieczny stan wojny. Zdecydowana większość nie zgadzała się na to, by nazywać ich tureckimi góralami, jednak tylko ci, którzy wyrzekli się swojej tożsamości mieli szansę zdobyć wykształcenie i zrobić karierę. Najlepszym przykładem jest były prezydent Turgut Özal, który nie ukrywał swojego pochodzenia, ale też nigdy nie podkreślał odrębności między Turkami a Kurdami. Problem kurdyjski uwydatnił się wraz z pojawieniem się tureckiego nacjonalizmu w schyłkowym okresie imperium otomańskiego 6. Rządy kemalistowskie starały się nadać krajowi jednolity narodowo charakter; język turecki był językiem państwowym, języki mniejszości nie miały, poza Stambułem, żadnych praw, osoby nieznające tureckiego nie mogły korzystać z praw wyborczych 7. Na terenie Turcji pomiędzy 1923 a 1938 rokiem wybuchło 17 powstań, z czego największe i najważniejsze w latach 1925, 1930 i W konsekwencji używanie słów Kurd i Kurdystan zostało zakazane i usunięte z wszystkich książek i publikacji. Wprowadzono całkowity zakaz używania języka kurdyjskiego i noszenia strojów narodowych. 4 F. Jomma, Kurdowie i Kurdystan, Wydawnictwo L&L i DJ, Gdańsk 2001, s M. Giedz, Kurdystan Bez miejsca na mapie, Poznaj Świat, Pelplin 2010, s I. Sirkeci, Migration From Turkey To Germany: An Ethnic Approach, New Perspectives on Turkey, nr 28-29/2003, s J. Reychman, Historia Turcji, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1973, s