Nadwyżka bezpośrednia z wybranych produktów rolniczych w 2011 roku oraz projekcja dochodów w perspektywie średnioterminowej

Transkrypt

1 nr Nadwyżka bezpośrednia z wybranych produktów rolniczych w 2011 roku oraz projekcja dochodów w perspektywie średnioterminowej

2 Nadwyżka bezpośrednia z wybranych produktów rolniczych w 2011 roku oraz projekcja dochodów w perspektywie średnioterminowej

3

4 Nadwyżka bezpośrednia z wybranych produktów rolniczych w 2011 roku oraz projekcja dochodów w perspektywie średnioterminowej Praca zbiorowa pod kierunkiem dr inż. Aldony Skarżyńskiej Autorzy: mgr Łukasz Abramczuk mgr inż. Irena Augustyńska-Grzymek mgr Magdalena Czułowska mgr Konrad Jabłoński dr inż. Aldona Skarżyńska mgr inż. Marcin Żekało

5 Autorzy publikacji s pracownikami Instytutu Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej Pastwowego Instytutu Badawczego Prac zrealizowano w ramach tematu Konkurencyjno obecna i w perspektywie rednioterminowej polskich gospodarstw rolnych i produktów rolniczych w zadaniu: Nadwyki ekonomiczne z wybranych produktów rolniczych, ich bieca analiza i ocena skali oraz zakresu zmian spodziewanych w perspektywie rednioterminowej Celem bada bya identyfikacja czynników determinujcych poziom nadwyki bezporedniej z produkcji podstawowych produktów rolniczych. Wyniki uzyskane w 2011 roku poddano ocenie pod ktem technicznej i ekonomicznej efektywnoci produkcji, natomiast nadwyk bezporedni uznano za miar oceny konkurencyjnoci. Przeprowadzono take projekcj dochodów dla wybranych produktów rolniczych w perspektywie rednioterminowej. Pokazano wpyw na poziom dochodów prognozowanego tempa zmian cen rodków do produkcji rolnej oraz dynamik spodziewanych zmian ich poziomu produkcji i dochodów w grupach gospodarstw. Recenzent dr in. Marcin Idzik Opracowanie komputerowe dr in. Aldona Skaryska Opracowanie graficzne mgr Magdalena Czuowska Korekta Krystyna Mirkowska Redakcja techniczna Leszek lipski Projekt okadki AKME Projekty Sp. z o.o. ISBN Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki ywnociowej Pastwowy Instytut Badawczy Warszawa, ul. witokrzyska 20, skr. poczt. nr 984 tel.: (0 22) faks: (0 22) dw@ierigz.waw.pl

6 SPIS TRECI Wstp (dr in. Aldona Skaryska) CZ A NADWYKA BEZPOREDNIA UZYSKANA Z PRODUKCJI WYBRANYCH PRODUKTÓW ROLNICZYCH W 2011 ROKU WEDUG BADA W SYSTEMIE AGROKOSZTY. 10 I. Uwarunkowania produkcyjno-rynkowe w rolnictwie w 2011 roku (dr in. Aldona Skaryska) Wyniki produkcyjne i cenowe wybranych produktów rolniczych wedug bada GUS II. Materia i metoda bada (dr in. Aldona Skaryska) III. Produkcja, koszty i nadwyka bezporednia z wybranych produktów rolniczych w 2011 roku (dr in. Aldona Skaryska) Pszenica ozima (dr in. Aldona Skaryska) yto ozime (mgr Magdalena Czuowska) Jczmie jary (mgr ukasz Abramczuk) Rzepak ozimy (mgr Konrad Jaboski) Tuczniki (mgr in. Irena Augustyska-Grzymek) IV. Podsumowanie (dr in. Aldona Skaryska) Aneks tabelaryczny (mgr Konrad Jaboski) Bibliografia CZ B PROJEKCJA DOCHODÓW W PERSPEKTYWIE REDNIOTERMINOWEJ DLA WYBRANYCH PRODUKTÓW ROLNICZYCH I. Wybrane zagadnienia prognozowania (dr in. Aldona Skaryska) II. Materia i metodyka badawcza oraz sposób ujcia wyników (dr in. Aldona Skaryska) III. Metoda projekcji dochodów (mgr Konrad Jaboski) IV. Projekcja na 2014 rok kosztów produkcji i wyników ekonomicznych dla wybranych produktów rolniczych (dr in. Aldona Skaryska) Pszenica ozima (dr in. Aldona Skaryska) yto ozime (mgr Magdalena Czuowska) Jczmie jary (mgr ukasz Abramczuk) Rzepak ozimy (mgr Konrad Jaboski) Buraki cukrowe (mgr in. Irena Augustyska-Grzymek) V. Podsumowanie (dr in. Aldona Skaryska) Aneks tabelaryczny (mgr Konrad Jaboski) Bibliografia

7 CZ C WYBRANE ASPEKTY EKOLOGICZNEJ PRODUKCJI MLEKA (mgr in. Marcin ekao) I. Wybrane zagadnienia chowu krów mlecznych w gospodarstwach ekologicznych w wietle obowizujcych przepisów II. Uwarunkowania produkcyjno-rynkowe wytwarzania mleka w gospodarstwach ekologicznych w Polsce i w krajach Unii Europejskiej III. Materia i metoda bada IV.Nadwyka bezporednia z produkcji mleka w gospodarstwach ekologicznych w roku 2009 i V. Podsumowanie. 194 Aneks tabelaryczny (mgr Konrad Jaboski) Bibliografia

8 Wstp Prezentowane opracowanie jest efektem bada prowadzonych w zadaniu badawczym pt. Nadwyki ekonomiczne z wybranych produktów rolniczych, ich bieca analiza i ocena skali oraz zakresu zmian spodziewanych w perspektywie rednioterminowej, realizowanego w IERiG-PIB w ramach programu wieloletniego pt. Konkurencyjno polskiej gospodarki ywnociowej w warunkach globalizacji i integracji europejskiej ustanowionego Uchwa Rady Ministrów na lata Praca skada si z trzech czci. Pierwsz (A) zatytuowano Nadwyka bezporednia uzyskana z produkcji wybranych produktów rolniczych w 2011 roku, wedug bada w systemie AGROKOSZTY. Przedstawiono w niej zrónicowanie w grupach gospodarstw wyników produkcyjno- -ekonomicznych piciu dziaalnoci, które w 2011 roku objto badaniami w systemie AGROKOSZTY, tj. pszenicy ozimej, yta ozimego, jczmienia jarego, rzepaku ozimego i tuczników. Wyniki zaprezentowano do poziomu nadwyki bezporedniej; kategoria ta jest rónic midzy wartoci produkcji a kosztami bezporednimi niezbdnymi do jej wytworzenia. Nadwyka bezporednia umoliwia ocen ekonomicznej efektywnoci wytwarzania poszczególnych produktów rolniczych w zalenoci od wahania plonów, wydajnoci jednostkowych zwierzt, zmian cen produktów i cen rodków do produkcji. Pozwala równie na prawidow ocen konkurencyjnoci, obejmuje bowiem uzyskan warto produkcji oraz poniesione, cile okrelone koszty bezporednie. Wybór nadwyki bezporedniej do oceny konkurencyjnoci pozwala wyeliminowa wtpliwoci zwizane z podziaem w oparciu o subiektywnie przyjte klucze podziaowe kosztów porednich na poziomie dziaalnoci. Gównym celem bada bya identyfikacja czynników determinujcych poziom nadwyki bezporedniej w wydzielonych grupach gospodarstw. Przeprowadzono take, na podstawie analizy miar relacji okrelonych zmiennych, ocen dziaalnoci pod ktem technicznej i ekonomicznej efektywnoci produkcji. Prezentowane wyniki dostarczaj wielu informacji przydatnych do podejmowania decyzji dotyczcych biecej, jak i planowanej dziaalnoci w gospodarstwie. Na ich podstawie moliwe jest rozpoznanie sabych i mocnych stron prowadzonej produkcji. Badania w systemie AGROKOSZTY dziki duej szczegóowoci gromadzonych danych daj peny obraz sytuacji dochodowej dziaalnoci produkcyjnych oraz umoliwiaj objanianie przyczyn zachodzcych zmian, a tym 7

9 samym przyczyniaj si do poznania skutków gospodarowania w okrelonych warunkach ekonomicznych. Wnioski pynce z bada pozwalaj przeciwdziaa ewentualnym negatywnym zjawiskom oraz s przesank na drodze dalszego rozwoju indywidualnych gospodarstw rolnych. W drugiej czci pracy (B) zaprezentowano szeroki zestaw danych i ich interpretacji, które zbiorczo okrelono Projekcja dochodów w perspektywie rednioterminowej dla wybranych produktów rolniczych. Dokonywanie waciwych wyborów to trudny, ale wany aspekt kadej podejmowanej decyzji. W ostatnich latach fakt ten nabiera szczególnego znaczenia, ma to midzy innymi zwizek z tym, e wiele dziedzin ycia gospodarczego podlega bardzo dynamicznym zmianom, co powoduje wzrost niepewnoci i ryzyka. W przypadku dziaalnoci rolniczej, ze wzgldu na jej biologiczno-techniczny charakter oraz w wietle spodziewanych zmian Wspólnej Polityki Rolnej i w warunkach globalnej konkurencji, zagadnienie to jest szczególnie wane. Dlatego przy podejmowaniu decyzji w gospodarstwach rolnych, czsto wykorzystywane s narzdzia, które wspomagaj proces podejmowania decyzji, a jednoczenie pozwalaj racjonalnie uzasadni dokonywane wybory. Jednym z takich narzdzi jest prognozowanie umoliwia ono rozpoznanie przyszych warunków, w jakich bdzie nastpowa realizacja podjtych dziaa. Mona powiedzie, e w przypadku rolnictwa prognozowanie jest niezbdnym elementem skutecznego i sprawnego kierowania gospodarstwem. Odgrywa te wan rol przy okrelaniu konsekwencji podejmowanych decyzji, tzn. spodziewanych korzyci i koniecznych do poniesienia kosztów. Im wicej informacji bdzie mia rolnik na temat ewentualnych skutków podjtych decyzji, tym bardziej racjonalne bd te decyzje. W ujciu szczegóowym w tej czci pracy omówiono wybrane problemy z zakresu prognozowania (tj. rodzaje prognoz i funkcje jakie peni), przedstawiono stron metodyczn rachunku kosztów, omówiono metod jaka zostaa zastosowana do sporzdzenia projekcji dochodów dziaalnoci produkcyjnych oraz zaprezentowano wyniki oblicze. Pokazuj one zmiany w latach oraz grupach gospodarstw wyników produkcyjnych, cenowych, kosztów oraz opacalno- ci produkcji piciu dziaalnoci produkcji rolinnej o relatywnie duym znaczeniu gospodarczym w Polsce, tzn. pszenicy ozimej, yta ozimego, jczmienia jarego, rzepaku ozimego i buraków cukrowych. W czci trzeciej (C), zatytuowanej Wybrane aspekty ekologicznej produkcji mleka, przedstawiono wyniki produkcji mleka w gospodarstwach posiadajcych certyfikat zgodnoci w rolnictwie ekologicznym. ródem danych byy badania dziaalnoci krowy mleczne, jakie przeprowadzono w indywidu- 8

10 alnych gospodarstwach rolnych w 2009 i 2011 roku. Dane te gromadzono i przetwarzano zgodnie z metodologi przyjt w systemie AGROKOSZTY. Ocenie poddano mleczno krów, poziom poniesionych nakadów i kosztów oraz ekonomiczne efekty produkcji mleka w gospodarstwach ekologicznych. Okrelono równie rol wsparcia w postaci dopat. Wyniki produkcji mleka w wybranej próbie gospodarstw ekologicznych przedstawiono w wietle przepisów obowizujcych dla produkcji zwierzcej. Chodzi tu przede wszystkim o warunki, jakie musz by spenione, bowiem ekologiczny sposób utrzymywania zwierzt stawia przed rolnikiem wysokie wymagania, zarówno jeeli chodzi o zapewnienie odpowiedniej paszy, jak i warunki utrzymywania zwierzt. Omówiono take uwarunkowania produkcyjno- -rynkowe wytwarzania mleka w gospodarstwach ekologicznych w Polsce oraz w wybranych krajach Unii Europejskiej. Niezalenie od przeprowadzonej przez Autorów analizy wyników, w kadej czci pracy, zamieszczono aneks tabelaryczny (tabele: A1-A12, B1-B6, C1-C4), w którym zawarto szczegóowe dane wynikowe, z intencj umoliwienia Czytelnikowi samodzielnych docieka i przeprowadzania ewentualnych porówna. 9

11 CZ A NADWYKA BEZPOREDNIA UZYSKANA Z PRODUKCJI WYBRANYCH PRODUKTÓW ROLNICZYCH W 2011 ROKU WEDUG BADA W SYSTEMIE AGROKOSZTY I. Uwarunkowania produkcyjno-rynkowe w rolnictwie w 2011 roku Wedug bada GUS, w 2011 roku ogólna powierzchnia zasiewów wynosia 10,6 mln ha i bya wiksza ni w roku 2010 o 1,4% 1. Wzrost powierzchni nastpi gównie na skutek zwikszenia powierzchni uprawy zbó: ogóem o 2,2%, a podstawowych z mieszankami zboowymi o 2,6%. Rozpatrujc poszczególne gatunki zbó wzrost powierzchni uprawy wynosi, w przypadku: pszenicy jarej 26,2%, mieszanek zboowych jarych 12,4%, jczmienia jarego o 8,7 %, pszenicy ozimej 2,6%, yta 2,1%. Zmniejszya si natomiast powierzchnia uprawy, m.in.: strczkowych pastewnych na ziarno (bez mieszanek zboowo-strczkowych) o 22,0%, strczkowych jadalnych na ziarno o 14,4%, rzepaku i rzepiku o 12,3%, owsa o 5,4%, pszenyta ogóem o 4,6% (w tym jarego o 17,2%, a ozimego o 3,1%), buraków cukrowych o 1,4%. Na ksztatowanie si wielkoci zbioru niezalenie od powierzchni zajtej pod upraw wpyw mia plon, który w duym stopniu determinoway warunki wzrostu i wegetacji rolin 2. W przypadku ozimin, czyli jesieni 2010 roku warunki agrometeorologiczne byy na ogó dobre dla rolnictwa, a soneczna pogoda korzystnie wpyna na wschody rolin. Równie w grudniu przebieg pogody nie powodowa wikszych zagroe dla upraw ozimych. Jednak w II dekadzie stycznia 2011 roku znaczny wzrost temperatury powietrza przyczyni si do zakócenia zimowej przerwy w wegetacji rolin powodujc ich osabienie. Topniejcy nieg tworzy miejscami na polach zastoiska wody, które podczas okresowych spadków temperatury powodoway tworzenie si skorupy lodowej na powierzchni pól, co uszkadza- o roliny. Ponadto wystpujce porywiste wiatry przy ujemnej temperaturze powietrza powodoway wysmalanie rolin na plantacjach bez pokrywy nienej. 1 Wyniki produkcji rolinnej w 2011 r., GUS, Warszawa Wynikowy szacunek gównych ziemiopodów rolnych i ogrodniczych w 2011 r., GUS, Warszawa 2011; Wyniki produkcji rolinnej w 2011 r., GUS, Warszawa

12 Przebieg pogody od koca II dekady marca by na ogó korzystny dla rolin. Siewy zbó jarych rozpoczto pod koniec marca, które w caym kraju wykonywane byy w pierwszej i drugiej dekadzie kwietnia. W pierwszej poowie kwietnia rozpoczto take siew buraków cukrowych i sadzenie ziemniaków, a w drugiej poowie kwietnia siew kukurydzy. W I dekadzie maja warunki agrometeorologiczne nie byy korzystne dla wzrostu i rozwoju rolin, silne przymrozki, nawet do -11 o C spowodoway, zwaszcza w zachodniej i pónocno-zachodniej czci kraju, uszkodzenia upraw rolnych, warzyw gruntowych, a take straty w sadach i na plantacjach truskawek. W konsekwencji na wielu plantacjach rzepaku, buraków cukrowych i zbó jarych dokonywano przesiewów. Ocieplenie jakie nastpio w drugiej poowie maja stymulowao wzrost i rozwój upraw, jednak wystpujcy w niektórych rejonach (na Wielkopolsce, Kujawach i Ziemi Lubuskiej) niedobór opadów przyczyni si do przesuszenia wierzchniej warstwy gleby. W czerwcu ciepa i soneczna pogoda sprzyjaa dobrej wegetacji rolin, jednak na niektórych obszarach kraju niedobór opadów by bardzo odczuwalny. W lipcu 2011 roku wystpujce czste i obfite opady utrudniay lub wrcz uniemoliwiay przeprowadzenie niw i sianokosów. Ulewne deszcze poczone z silnym wiatrem powodoway wyleganie zbó i rzepaku. W wielu rejonach kraju obserwowano podtapianie pól. Zbiór rzepaku rozpoczto z opónieniem. W drugiej poowie lipca prowadzono zbiór zbó, chocia nasilenie obserwowane byo w sierpniu. W niektórych rejonach zboa zbierano jeszcze na pocztku wrzenia. Natomiast we wrzeniu i padzierniku ciepa i na ogó bezdeszczowa pogoda stworzya dobre warunki dla przeprowadzenia zbioru upraw okopowych i pastewnych. Wedug danych GUS 3, w 2011 roku w porównaniu do roku 2010 globalna produkcja rolnicza wzrosa o 1,1%. Byo to wycznie wynikiem zwikszenia o 3,8% produkcji rolinnej, poniewa produkcja zwierzca obniya si o 2,1%. Na wzrost produkcji rolinnej wpyny wiksze ni w 2010 roku zbiory ziemniaków (o 11,3%), buraków cukrowych (o 17,1%), warzyw gruntowych (o 14,7%), owoców z drzew (o 30,1%) i owoców jagodowych (o 0,9%). Natomiast spadek produkcji zwierzcej wynika przede wszystkim z gbokiego spadku pogowia zwierzt, zwaszcza trzody chlewnej, byda i koni. Mniejsza ni przed rokiem bya równie produkcja jaj kurzych (o 6,8%). Niewielki wzrost produkcji mleka (o 1,1%), ywca woowego (o 1,1%), wieprzowego (o 0,7%) oraz drobiowego (o 3,4%) nie by w stanie zniwelowa tego spadku. 3 Rolnictwo w 2011 r., GUS, Warszawa

13 W 2011 roku ceny wikszoci produktów rolinnych, zarówno w skupie, jak i na targowiskach znacznie przewyszay poziom obserwowany w 2010 roku. Ceny zbó w skupie wzrosy rednio o okoo 48%. W obrocie targowiskowym wzrost cen podstawowych gatunków zbó (pszenica, yto, jczmie) wynosi od okoo 37% do ponad 76%. Wysze byy równie ceny niektórych zwierzt i podstawowych produktów pochodzenia zwierzcego, z wyjtkiem cen prosit do dalszego chowu, w przypadku których odnotowano spadek o 7%. Cena ywca woowego (bez cielt) w skupie wzrosa o okoo 22%, a na targowiskach o okoo 15%. Przy rosncej poday, ceny ywca wieprzowego i drobiowego wzrosy w skupie odpowiednio o ponad 16 i 18%. Na targowiskach wzrost cen ywca wieprzowego wynosi okoo 21%. Przecitna cena skupu mleka w 2011 roku przekroczya poziom sprzed roku o okoo 14%. Na wyszym poziomie od notowanego w 2010 roku ksztatoway si take rednie ceny krów dojnych i jaówek w obrocie targowiskowym (wzrost odpowiednio o ponad 4 i 10%). 4 W 2011 roku ceny wikszoci towarów i usug zakupywanych do biecej produkcji rolniczej oraz przeznaczonych na cele inwestycyjne byy take znacznie wysze ni w 2010 roku. Najsilniejszy wzrost cen odnotowano w grupie nasion siewnych, drzewek i sadzonek o 32,1%. Nawozy mineralne zdroay o 19,6%, w tym nawozy azotowe a o 28,7%, pasze o 22,9%, a paliwa, oleje i smary techniczne (cznie z wglem) o 12,5%. 5 Rok 2011 w porównaniu z bardzo dobrym rokiem 2010 przyniós pogorszenie warunków gospodarowania. Relacja midzy cenami produktów rolnych sprzedawanych przez gospodarstwa indywidualne, a cenami towarów i usug zakupywanych na cele biecej produkcji rolniczej i inwestycje, czyli tzw. wskanik noyc cen w porównaniu z rokiem poprzednim obniy si i wynosi 107,3% (wobec 110,2% w 2010 roku). Na ten poziom wpyn wzrost o 18,8% cen produktów rolnych sprzedawanych przez gospodarstwa indywidualne oraz wzrost o 10,7% cen towarów i usug zakupywanych na cele biecej produkcji rolniczej i inwestycje. 6 4 Rolnictwo w 2011 r., GUS, Warszawa Ceny w gospodarce narodowej, III 2012., GUS, Warszawa Rolnictwo w 2011 r., GUS, Warszawa

14 I.1. Wyniki produkcyjne i cenowe wybranych produktów rolniczych wedug bada GUS Plonowanie w 2011 roku dziaalnoci produkcji rolinnej, które objto badaniami w systemie AGROKOSZTY, zaprezentowano w tabeli (A) I.1.1 Dane te pokazuj wysoko plonu w gospodarstwach indywidualnych rednio w kraju oraz w ukadzie regionalnym 7. Tabela (A) I.1.1. Plony wybranych ziemiopodów uzyskane w gospodarstwach indywidualnych w 2011 roku, wg GUS 8 Wyszczególnienie rednio w gospod. indywidualnych Pomorze i Mazury Regiony rolnicze Wielkopolska i lsk Mazowsze i Podlasie Maopolska i Pogórze Pszenica ozima dt/ha 40,2 42,1 44,9 36,0 34,4 yto ozime dt/ha 23,7 25,5 25,6 21,7 25,3 Jczmie jary dt/ha 30,7 28,8 32,2 29,9 31,3 Rzepak ozimy dt/ha 22,7 21,6 23,0 23,2 23,0 Wedug GUS, ceny ziarna zbó w okresie od lipca 2010 roku do czerwca 2011 roku wykazyway silny wzrost. Najwysz dynamik w 2011 roku w skupie jak i na targowiskach charakteryzoway si ceny yta i pszenicy. Ceny yta w skupie wzrosy o 76,3% (74,24 wobec 42,12 z/dt w 2010 r.), a na targowiskach o 62,2% (78,79 wobec 48,58 z/dt w 2010 r.). Natomiast ceny pszenicy w skupie byy wysze o 37,0% (81,99 wobec 59,84 z/dt w 2010 r.), a na targowiskach o 47,1% (95,51 wobec 64,91 z/dt w 2010 r.). W I póroczu 2011 roku ceny ksztatoway si na bardzo wysokim w ogóle nie notowanym wczeniej poziomie. W II póroczu, przy wyszym ni przed rokiem skupie zbó ze zbiorów 2011 roku, ceny ziarna obniyy si, ale nadal byy znacznie wysze ni w analogicznym okresie 2010 roku. Naley doda, e w 2011 roku ziarno pszenicy i yta na targowiskach byo drosze ni w skupie (tabela (A) I.1.2). Wzrost cen zarejestrowano take dla rzepaku, we wrzeniu 2011 roku za 1 dt pacono okoo 188 z, a rednio w okresie zbiorów (lipiec- -wrzesie) okoo 184 z, co oznacza wzrost ceny nasion o okoo 45% w stosunku do redniej ceny w analogicznym okresie 2010 roku. 9 Porównujc natomiast przecitne ceny skupu rzepaku, w 2011 roku w stosunku do roku 2010 odnotowano wzrost o 44% (w 2011 roku 183,91 z/dt wobec 127,76 z/dt w 2010 roku) Regiony obejmuj województwa: region Pomorze i Mazury lubuskie, zachodniopomorskie, pomorskie, warmisko-mazurskie; region Wielkopolska i lsk wielkopolskie, kujawsko-pomorskie, dolnolskie, opolskie; region Mazowsze i Podlasie podlaskie, mazowieckie, ódzkie, lubelskie; region Maopolska i Pogórze witokrzyskie, lskie, maopolskie, podkarpackie. 8 Produkcja upraw rolnych i ogrodniczych w 2011 r., GUS, Warszawa Rolnictwo w 2011 r., GUS, Warszawa Skup i ceny produktów rolnych w 2011 r., GUS, Warszawa

15 Tabela (A) I.1.2. Ceny badanych gatunków zbó, rzepaku oraz ywca wieprzowego w 2011 roku, wg GUS 11 Ceny skupu Ceny na targowiskach w ukadzie w ukadzie Wyszczególnienie rednio rednio województw województw w kraju w kraju min. max. min. max. Pszenica z/dt 81,99 72,88 85,28 95,51 86,08 104,51 yto z/dt 74,24 70,10 81,83 78,79 56,33 90,87 Jczmie z/dt 75,38 64,08 80,13 88,09 61,00 97,55 Rzepak z/dt 183, ywiec wieprzowy z/kg 4,52 4,13 4,84 4, Ceny pszenicy: w skupie, min. w woj. podkarpackim, max. w woj. podlaskim; na targowiskach, min. w woj. zachodniopomorskim, max. w woj. opolskim. Ceny yta: w skupie, min. w woj. zachodniopomorskim, max. w woj. mazowieckim; na targowiskach, min. w. woj. warmisko-mazurskim, max. w woj. lubuskim. Ceny jczmienia: w skupie, min. w woj. podkarpackim, max. w woj. dolnolskim; na targowiskach, min. w. woj. zachodniopomorskim, max. w woj. podkarpackim. Ceny ywca wieprzowego: w skupie, min. w woj. pomorskim, max. w woj. lubuskim. [-] brak danych. W 2011 roku wzrost wykazyway take ceny trzody chlewnej i w efekcie ksztatoway si na poziomie wyszym ni przed rokiem. rednio w 2011 roku, cena 1 kg ywca wieprzowego w skupie (4,52 z) i na targowiskach (4,63 z) bya wysza ni w analogicznym okresie 2010 roku, odpowiednio o 16,3% i 20,9%. W grudniu 2011 roku, przy sezonowym wzrocie skupu (o 7,7%), cena ywca wieprzowego wynosia 5,57 z/kg, tj. wicej o 7,1% ni przed miesicem i o 43,2% ni przed rokiem. Natomiast na targowiskach przecitna cena ywca (5,34 z/kg) wzrosa w stosunku do listopada o 3,3% i bya o 33,5% wysza ni rok wczeniej. Pomimo rosncych cen trzody, wysokie ceny zbó ksztatoway opacalno tuczu trzody na bardzo niskim poziomie. Przecitna cena zbó podstawowych w 2011 roku w skupie wynosia 80 z/dt i bya o 44,7% wysza od redniej z roku poprzedniego (55,29 z/dt). 12 Efektem utrzymujcej si niskiej opacalnoci tuczu trzody chlewnej byo dalsze pogbianie si redukcji pogowia zwierzt. Wedug stanu w kocu listopada 2011 roku pogowie trzody chlewnej osigno poziom notowany ostatnio w 1964 roku, wynosio 13,1 mln sztuk. Naley doda, e w kocu marca 2012 roku pogowie trzody chlewnej wynosio 11,5 mln sztuk, w porównaniu z liczebnoci stada w kocu listopada 2011 roku, byo nisze o 1578,4 tys. sztuk, tj. o 12,1% Skup i ceny produktów rolnych w 2011 r., GUS, Warszawa Rolnictwo w 2011 r., GUS, Warszawa Pogowie trzody chlewnej wedug stanu w kocu marca 2012 roku, GUS, Warszawa

16 II. Materia i metoda bada W badaniach wykorzystano dane o rolniczych dziaalnociach produkcyjnych zebrane i przetworzone w 2011 roku wedug zaoe Systemu Zbierania Danych o Produktach Rolniczych AGROKOSZTY. Przedmiotem bada byo pi dziaalnoci pszenica ozima, yto ozime, jczmie jary, rzepak ozimy oraz tuczniki. Badania prowadzono w indywidualnych gospodarstwach rolnych wybranych celowo z reprezentatywnej próby gospodarstw, która znajdowaa si w polu obserwacji Polskiego FADN. Dobór gospodarstw do bada kadej dziaalnoci zosta dokonany niezalenie. Warunkiem doboru byo prowadzenie dziaalnoci i skala produkcji, która wskazywaa na towarowy jej charakter. Gospodarstwa wybrane do bada w systemie AGROKOSZTY byy nastawione prorynkowo nie stanowiy jednak próby reprezentatywnej dla grup gospodarstw indywidualnych w kraju realizujcych okrelon produkcj. Byy to jednostki ekonomicznie mocniejsze i osigajce wyszy poziom produkcji ni ogó gospodarstw indywidualnych w kraju. wiadcz o tym midzy innymi wysze plony rolin, wysza jednostkowa wydajno zwierzt czy wiksza skala produkcji. Wynikajce z tego tytuu rónice w poziomie i strukturze produkcji oraz nakadów, a przy tym niezbyt liczna próba badawcza powoduj, e wyników uzyskanych dla badanych zbiorowoci nie naley w sposób bezporedni przekada na wyniki przecitne w kraju. Prezentowane obliczenia daj jednak wiarygodny obraz opacalnoci produkcji w wydzielonych grupach gospodarstw, we waciwy sposób odzwierciedlaj tendencje w ksztatowaniu si kosztów oraz uzyskanych efektów ekonomicznych i mog suy badaniu wspózalenoci midzy dochodowoci produkcji a jej gównymi determinantami. W systemie AGROKOSZTY gromadzone s ilociowe i wartociowe dane o poziomie produkcji, poniesionych nakadach i kosztach bezporednich dla dziaalnoci produkcji rolinnej i zwierzcej. Dane te zbierane s wedug jednolitych zaoe z precyzyjnie wyznaczonymi standardami i dokadnie okrelon metodyk. Pozwalaj one na obliczenie pierwszej kategorii dochodowej, tj. nadwyki bezporedniej. W rachunku nadwyki bezporedniej dla dziaalnoci produkcji rolinnej i zwierzcej badanych w systemie AGROKOSZTY zgodnie z metodologi UE warto produkcji jest sum wartoci produktów gównych oraz produktów ubocznych znajdujcych si w obrocie rynkowym. W przypadku dziaalnoci produkcji rolinnej warto produkcji podawana jest w przeliczeniu na 1 hektar uprawy lub 100 m 2, obejmuje ona: 15

17 warto produktu gównego, np. ziarna, korzeni (po odjciu strat powstaych po zbiorze, np. podczas czyszczenia, sortowania i przechowywania w magazynie), warto produktu ubocznego, np. somy (tylko w przypadku, gdy by on przedmiotem wymiany rynkowej). Analizujc poziom uzyskanej produkcji, brany jest pod uwag jej rozmiar o dobrych oraz znacznie gorszych parametrach jakociowych. W przypadku zbó moe to by ziarno siewne oraz ziarno, które przekazywane jest na pasz dla zwierzt we wasnym gospodarstwie. Jako produktów ma bowiem bezporedni zwizek z poziomem uzyskiwanych cen. Warto produkcji okrelana jest wedug rynkowych cen sprzeday lub wedug cen sprzeday loco gospodarstwo (tzn. na terenie gospodarstwa). Zaley wic od wysokoci plonu poszczególnych rolin oraz od ceny ich sprzeday. Naley jednak mie na uwadze, e rejestracji podlega tylko sprzeda produktów uzyskanych z uprawy dziaalnoci w roku, w którym s prowadzone badania. Od wartoci produkcji odejmowane s rónego rodzaju straty. W przypadku produkcji zwierzcej struktura wartoci produkcji jest róna w zalenoci od analizowanej dziaalnoci. Zawsze jednak produkt, dla uzyskania którego dana produkcja jest prowadzona, okrelany jest jako gówny (np. mleko). Niezalenie moe wystpowa przyrost ywca (np. cielta po odsadzeniu od krowy) oraz jeden lub wicej produktów ubocznych (np. zwierzta brakowane, wena). Warto produkcji obliczana jest wedug redniorocznych cen sprzeday poszczególnych produktów (tj. cen rynkowych lub loco gospodarstwo). Od wartoci produkcji odejmowane s straty, czyli upadki zwierzt powstae w procesie produkcyjnym (w przeliczeniu na 1 sztuk lub na 100 kg ywca). Przy wyliczaniu wartoci produkcji w przypadku poszczególnych dziaalnoci produkcji zwierzcej nie uwzgldnia si wartoci obornika i gnojowicy, które s wytwarzane we wasnym gospodarstwie. Koszty bezporednie dziaalnoci produkcji rolinnej i zwierzcej odzwierciedlaj koszty ponoszone w caym cyklu produkcji. Jako okres obrachunkowy przyjto 12 kolejnych miesicy roku kalendarzowego. Jednak dla niektórych dzia- alnoci produkcji rolinnej (dotyczy gównie rolin ozimych) poniesione nakady i koszty bezporednie odzwierciedlaj cay cykl produkcji, tzn. wszystkie nakady i koszty zwizane z produkcj wystpujce zarówno w roku poprzedzajcym badania, jak i w roku, którego dotycz prowadzone badania. Naley zaznaczy, e informacje o poniesionych nakadach i kosztach bezporednich w przypadku dziaalnoci produkcji rolinnej zawsze odnosz si do powierzchni zbioru badanej dziaalnoci. 16

18 Zasad regulujc zaliczenie okrelonych skadników kosztów do kosztów bezporednich jest jednoczesne spenienie trzech warunków, a mianowicie: koszty te mona bez adnej wtpliwoci przypisa do okrelonej dziaalnoci, ich wielko ma proporcjonalny zwizek ze skal produkcji, maj bezporedni wpyw na rozmiar (wielko i warto) produkcji. Zestaw kosztów bezporednich, o które obniana jest warto produkcji, jest róny dla produkcji rolinnej i zwierzcej. W obu przypadkach odzwierciedlaj one jednak biece warunki rynkowe. Skadniki kosztów bezporednich pochodzce z zewntrz gospodarstwa okrelane s wedug cen zakupu, natomiast skadniki kosztów wytworzone w gospodarstwie (np. materia siewny, pasze wasne z produktów towarowych) wedug cen sprzeday loco gospodarstwo. Wyjtkiem w przypadku produkcji zwierzcej s pasze wasne z produktów nietowarowych (np. kiszonka z kukurydzy), które wyceniane s wedug kosztów bezporednich poniesionych na ich wytworzenie. Poszczególne skadniki kosztów pomniejszane s o przyznane dotacje. Struktura rodzajowa kosztów bezporednich, sprecyzowana w zaoeniach UE, w caoci uwzgldniona zostaa w zaoeniach systemu AGROKOSZTY. W rachunku nadwyki bezporedniej, do kosztów bezporednich nie moe by zaliczony, np. koszt usugowego zbioru kombajnem. Koszt ten spenia pierwszy i drugi warunek, jakie stawiane s kosztom bezporednim, nie spenia natomiast trzeciego, a mianowicie nie ma wpywu na rozmiar produkcji. Nie moe by zaliczony równie koszt zakupu, remontów i amortyzacji budynków czy maszyn rolniczych, a take koszt zakupu paliwa. W rachunku nadwyki nie uwzgldnia si równie opaty pracy wasnej uytkownika gospodarstwa i czonków jego rodziny oraz kosztu pracy najemnej (z wyjtkiem najmu do prac specjalistycznych). Do kosztów bezporednich produkcji rolinnej zalicza si: materia siewny i nasadzeniowy (zakupiony lub wytworzony w gospodarstwie), nawozy z zakupu 14 (bez wapna nawozowego), rodki do ochrony rolin, regulatory wzrostu (ukorzeniacze, substancje wzrostowe, defolianty), ubezpieczenie dotyczce bezporednio danej dziaalnoci, koszty specjalistyczne obejmujce: specjalistyczne wydatki na produkcj rolinn, usugi specjalistyczne, najem dorywczy do prac specjalistycznych. 14 Koszt nawozów z zakupu obejmuje take specjalistyczne podatki nawozowe. 17

19 Szczególn pozycj kosztów bezporednich s koszty specjalistyczne, ich struktura rodzajowa zawsze wywouje wiele wtpliwoci. Koszty te równie speniaj pewne warunki, a mianowicie maj bezporedni zwizek z okrelon dziaalnoci oraz podnosz jako i warto produktu finalnego. Dla dziaalnoci produkcji rolinnej przykadem kosztu specjalistycznego jest koszt noników energii zuytych do suszenia produktów, koszt rodków dezynfekcyjnych, promocji i reklamy, przygotowania produktów do sprzeday, ocena plantacji czy wykonanie analiz pozwalajcych na ustalenie potrzeb nawozowych rolin. Do kosztów bezporednich produkcji zwierzcej zalicza si: zwierzta wchodzce do poszczególnych dziaalnoci, w celu wymiany stada, pasze, które dziel si na: pasze z zewntrz gospodarstwa (gównie z zakupu), pasze z wasnego gospodarstwa, które dziel si na: pasze wasne z produktów potencjalnie towarowych, pasze wasne z produktów nietowarowych, czynsze dzierawne za uytkowanie powierzchni paszowej wydzierawionej na okres krótszy od jednego roku (na UR i na powierzchni niezaliczanej do UR, np. halach górskich), ubezpieczenie zwierzt, dotyczce bezporednio danej dziaalnoci (np. krów mlecznych, macior), lekarstwa i rodki weterynaryjne (w tym nasienie do inseminacji), usugi weterynaryjne (inseminacja, kastracja, szczepienia ochronne), koszty specjalistyczne, obejmujce: specjalistyczne wydatki na produkcj zwierzc, usugi specjalistyczne, najem dorywczy do prac specjalistycznych. Majc na uwadze poprawno pod wzgldem metodycznym rachunku nadwyki bezporedniej dla produkcji zwierzcej, naley zwróci szczególn uwag na jedn z pozycji kosztów bezporednich, tj. zwierzta wchodzce do poszczególnych dziaalnoci w celu wymiany stada. Do niektórych dziaalno- ci, zwierzta wchodz do stada w ramach penej wymiany, np. warchlaki do dziaalnoci tuczniki. Natomiast do innych dziaalnoci (np. do krów mlecznych) zwierzta wprowadzane s do stada na miejsce sztuk brakowanych, zgodnie z programem brakowania wynikajcym z okresu produkcyjnego uytkowania zwierzt. Dla przykadu, jeeli krowy uytkowane s przez 5 lat, wówczas co roku trzeba brakowa okoo 20%, czyli 20 sztuk ze stada liczcego 100 sztuk. 18

20 Podstawow grup kosztów bezporednich produkcji zwierzcej s pasze. Struktura rodzajowa prezentowana w tabelach w aneksie tabelarycznym jest bardzo szczegóowa, spowodowane jest to potrzeb utworzenia uniwersalnego schematu dla rónych dziaalnoci produkcji zwierzcej i rónych sposobów ywienia zwierzt. Uatwia równie wykonywanie kalkulacji kosztów produkcji w okrelonych warunkach produkcyjno-cenowych. Pasze wasne z produktów potencjalnie towarowych to takie, dla których istnieje alternatywa zagospodarowania w postaci wymiany towarowej. W wykonywanych rachunkach pasze te wyceniane s wedug cen sprzeday loco gospodarstwo. Do produktów potencjalnie towarowych w kadym przypadku zaliczane s zboa, ziemniaki, mleko i jaja. Jeeli gospodarstwo nastawione jest na produkcj towarow produktów standardowo traktowanych jako nietowarowe (np. siano), to takie produkty czciowo zuyte w gospodarstwie naley traktowa jako potencjalnie towarowe. Warto tych produktów wyceniana jest wedug cen sprzeday loco gospodarstwo. Pasze wasne z produktów nietowarowych to takie, które s wytwarzane w gospodarstwie w celu ywienia zwierzt. Nie posiadaj one alternatywy zagospodarowania w postaci wymiany towarowej. W rachunku nadwyki bezpo- redniej wedug UE, wyceniane s wedug kosztów bezporednich poniesionych na ich wytworzenie. Koszty specjalistyczne produkcji zwierzcej, analogicznie jak w przypadku produkcji rolinnej, musz mie bezporedni zwizek z okrelon dzia- alnoci oraz musz podnosi jako i warto produktu finalnego. Kosztem specjalistycznym jest midzy innymi koszt cioów (np. somy) zuytych w procesie produkcyjnym, koszt rodków do konserwacji i magazynowania pasz, koszt zwizany ze sprzeda zwierzt i produktów zwierzcych (np. opaty targowiskowe), klasyfikacja zwierzt i zapisy w ksigach hodowlanych czy dezynfekcja pomieszcze inwentarskich. W rachunku kosztów dla poszczególnych dziaalnoci produkcji zwierzcej nie uwzgldnia si wartoci produktów ubocznych produkcji rolinnej (np. somy, lici buraczanych), które s wytwarzane i zuywane we wasnym gospodarstwie jako pasza lub cióka. Przy obliczaniu nadwyki bezporedniej nie s uwzgldniane kwoty nalenego i naliczonego podatku VAT. W ramach systemu AGROKOSZTY ewidencji podlegaj równie nakady pracy wasnej i obcej wydatkowane przy pracach zwizanych z dan dziaalno- ci. W przypadku dziaalnoci produkcji rolinnej s to prace zwizane z przed- 19

21 siewnym przygotowaniem gleby, prace pielgnacyjne, zbiór, suszenie ziarna. W przypadku dziaalnoci produkcji zwierzcej s to gównie prace zwizane z obsug zwierzt (czyszczenie, dojenie) i zadawaniem paszy oraz poniesione na produkcj pasz wasnych nietowarowych. Ewidencji nie podlegaj nakady pracy, które maj zwizek z funkcjonowaniem gospodarstwa jako caoci. Dotyczy to prac administracyjnych, ogólnogospodarczych czy nakadów pracy wydatkowanych na remonty budynków lub maszyn. W rachunku nadwyki bezporedniej struktura wartoci produkcji i struktura kosztów zostaa precyzyjnie zdefiniowana, zgodna jest z zaoeniami Unii Europejskiej. Metodologia rachunku nadwyki bezporedniej równie odpowiada wymogom UE 15. Nadwyka bezporednia (ang. Gross Margin) liczona wedug metodologii UE jest to roczna warto produkcji uzyskana z 1 hektara uprawy lub od jednego zwierzcia, pomniejszona o koszty bezporednie poniesione na wytworzenie tej produkcji. Wyjtkiem w przypadku produkcji rolinnej s grzyby jadalne nadwyk bezporedni okrela si w przeliczeniu na 100 m 2 powierzchni zajtej pod produkcj. Natomiast w rachunku nadwyki bezporedniej dla produkcji zwierzcej wyjtkiem jest drób nadwyka bezporednia okrelana jest w przeliczeniu na 100 sztuk oraz pszczoy, dla których liczona jest na jeden rój (tzn. rodzin pszczel w ulu). W odniesieniu do unijnych wytycznych, w rachunku nadwyki bezporedniej dla dziaalnoci badanych w ramach systemu AGROKOSZTY, przyjto niekiedy pewne odstpstwa. W przypadku dziaalnoci produkcji rolinnej, z tego wzgldu, e rejestracji podlega tylko sprzeda produktów uzyskanych z uprawy dziaalnoci w danym roku bada (tzn. nie jest notowana sprzeda produktów z zapasu), w rachunkach nie s uwzgldnione rednioroczne ceny realizacji. Natomiast w przypadku niektórych dziaalnoci produkcji zwierzcej, rachunek nadwyki bezporedniej nie jest wykonywany na 1 sztuk, lecz w przeliczeniu na 100 kg ywca (np. wieprzowego). Sposób obliczania nadwyki bezporedniej dla dziaalnoci produkcyjnych, zgodnie z metodologi przyjt w systemie AGROKOSZTY przedstawia schemat (A) II.1. Uwzgldniono w nim zmiany w systemie dopat, jakie wprowadzia reforma WPR zatwierdzona w czerwcu 2003 roku. Podstawow kwesti byo oddzielenie patnoci od produkcji (ang. decoupling), oznacza to, e obecnie nie s wspierane okrelone produkty rolnicze, natomiast patnoci 15 Zaoenia te jednoznacznie zdefiniowano w kontekcie rachunku standardowej nadwyki bezpo- redniej. I. Augustyska-Grzymek, L. Goraj, S. Jarka, T. Pokrzywa, A. Skaryska, Metodyka liczenia nadwyki bezporedniej i zasady klasyfikacji gospodarstw rolniczych, FAPA, Warszawa

22 bezporednie odnosz si do powierzchni uprawy. Rodzaje rolin, które w naszym kraju, w poszczególnych latach objte s patnociami okrelaj stosowne Rozporzdzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Schemat (A) II.1. Sposób obliczania nadwyki bezporedniej dla rolniczych dziaalnoci produkcyjnych I Warto produkcji II - Koszty bezporednie III = Nadwyka bezporednia bez dopat IV + Dopaty V = Nadwyka bezporednia Analiza wyników. Wyniki produkcyjno-ekonomiczne badanych dziaalno- ci zaprezentowano jako rednie dla caego zbioru gospodarstw prowadzcych dan dziaalno, zastosowano take dwa kryteria agregacji gospodarstw, tzn.: poziom nadwyki bezporedniej bez dopat uzyskanej z danej dziaalnoci, regionalne pooenie gospodarstw uczestniczcych w badaniach poszczególnych dziaalnoci. W przypadku grupowania wedug nadwyki bezporedniej bez dopat, dla dziaalnoci produkcji rolinnej wzito pod uwag jej wysoko z 1 ha uprawy, a dla ywca wieprzowego w przeliczeniu na 100 kg ywca brutto. Wyniki zaprezentowano wedug kwartyli 16, tzn.: pierwszy górny kwartyl (25% górnych wyników badanej zbiorowoci gospodarstw) to gospodarstwa najlepsze, drugi i trzeci kwartyl (50% rodkowych wyników badanej zbiorowoci gospodarstw) to gospodarstwa rednie, czwarty kwartyl (25% dolnych wyników badanej zbiorowoci gospodarstw) to gospodarstwa najsabsze. Metoda podziau i prezentacji wyników wedug kwartyli jest znana i powszechnie stosowana w rónych badaniach. Kwartyl, jako parametr statystyczny stosowany jest do wyznaczenia rozkadu normalnego analizowanej zmiennej w badanej populacji. Umoliwia podzia zbiorowoci na cztery czci ze wzgldu na warto tej zmiennej. 16 W. Zitara, Rachunkowo jako pomoc w zarzdzaniu gospodarstwem rolniczym, [w:] Dostosowanie rachunkowoci rolnej IERiG do gospodarki rynkowej, materiay z seminarium, IERiG, Warszawa

23 Zastosowane grupowanie pozwolio okreli czynniki determinujce poziom nadwyki bezporedniej badanych dziaalnoci. Uzyskane wyniki, jako rednie dla wyodrbnionych grup gospodarstw (tj. najlepszych, rednich, najsabszych), przedstawiono graficznie oraz w zestawieniu tabelarycznym z wynikami rednimi dla caego zbioru gospodarstw prowadzcych dan dzia- alno. Dodatkowo w aneksie tabelarycznym zawarto tabele z danymi ródowymi. W analizie wyników wykorzystano analiz poziom porównujc parametry charakteryzujce badane dziaalnoci w gospodarstwach najlepszych, rednich i najsabszych. Badaniami objto przychody, czyli warto produkcji potencjalnie towarowej (wielko sprzeday jest równa wielkoci produkcji) z 1 ha uprawy oraz 100 kg ywca wieprzowego, nakady i koszty bezporednie oraz efekty ekonomiczne. Za podstawowy miernik oceny uzyskanych efektów przyjto poziom nadwyki bezporedniej. Do oceny wyników produkcyjnych, ekonomicznych oraz efektywnoci wykorzystania poniesionych nakadów posuono si zestawem mierników sprawnoci ekonomicznej. S to wielkoci uzyskane w wyniku matematycznego przetworzenia danych bazowych i opisuj relacje pomidzy danymi. Wielkoci uzyskane dla wydzielonych grup gospodarstw porównywano w obrbie dziaalnoci. Uyte mierniki wymieniono poniej: relacja wartoci produkcji ogóem do kosztów bezporednich (tzw. wskanik opacalnoci bezporedniej), koszty bezporednie poniesione na wytworzenie jednostki produkcji, koszty bezporednie poniesione na wytworzenie 1 z nadwyki bezporedniej bez dopat (tzw. wskanik konkurencyjnoci nadwyki bezporedniej), nadwyka bezporednia bez dopat przypadajca na jednostk produkcji, udzia dopat w nadwyce bezporedniej, nakady pracy ogóem (wasnej i obcej) poniesione na wytworzenie jednostki produkcji (tzw. wskanik pracochonnoci produkcji), wielko produkcji przypadajca na 1 godzin nakadów pracy ogóem (tzw. wskanik technicznej wydajnoci pracy), warto produkcji ogóem przypadajca na 1 godzin nakadów pracy ogó- em (tzw. wskanik ekonomicznej wydajnoci pracy). Wielkoci mierników obliczono na podstawie danych bezwzgldnych wyra- onych z wiksz dokadnoci ni podano w tabelach. 22

24 W analizie wyników, ze wzgldu na zakres bada zwizany z klasycznie oraz szeroko rozumian opacalnoci produkcji, szczególn rol odgrywa relacja wartoci produkcji do kosztów bezporednich. Relacj t okrelono jako wskanik opacalnoci bezporedniej. Pojcie to zaczerpnito z prac Stako 17, Klepackiego i Grontkowskiej 18 oraz Juszczyka 19. Wskanik opacalnoci bezporedniej trafnie okrela tre badanej relacji, a ponadto dobrze obrazuje konkurencyjno ekonomiczn dziaalnoci produkcyjnych oraz wiadczy o przedsibiorczoci rolnika. Wskanik opacalnoci bezporedniej umoliwia wybór technologii produkcji lub wybór i zwikszenie produkcji, w przypadku której nastpuje maksymalne zwielokrotnienie rodków pieninych zaangaowanych w postaci kosztów bezporednich. W przypadku niedoboru tych rodków w gospodarstwie, wskanik ten moe stanowi kryterium celu gospodarowania. Oprócz nadwyki bezporedniej, wskanik opacalnoci bezporedniej zyskuje na znaczeniu przy wyborze rodzaju i wielkoci podejmowanej produkcji. Obie miary dobrze obrazuj efekt zrónicowania technologii wytwarzania tego samego produktu w grupach gospodarstw, co miao kluczowe znaczenie w prowadzonych badaniach. Do opisu i oceny stopnia zrónicowania wskanika opacalnoci bezpo- redniej zastosowano wybrane miary statystyczne: percentyl 5% i 95%, median oraz pozycyjny wspóczynnik zmiennoci S. Stako, Efektywno chowu byda w gospodarstwach indywidualnych. Ocena w oparciu o koszty bezporednie, dochód bezporedni i koszty specjalne na przykadzie województwa biaostockiego, SGGW, Warszawa B. Klepacki, A. Grontkowska, Wybrane aspekty opacalnoci produkcji mleka, [w:] Integrowany chów byda, SGGW, Warszawa S. Juszczyk, Uwarunkowania ekonomiczno-organizacyjne opacalnoci produkcji mleka w gospodarstwach wyspecjalizowanych, SGGW, Warszawa Mediana (warto rodkowa) jest miar pozycyjn, to warto cechy odpowiadajca rodkowej jednostce zbiorowoci szeregu uporzdkowanego wedug kolejnych wartoci cechy mierzalnej szeregu (od najmniejszej do najwikszej wartoci cechy). Mediana dzieli zbiorowo na dwie liczebnie równe czci, w ten sposób, e 50% jednostek ma wartoci cechy nisze i 50% wysze od mediany. Percentyle dziel zbiorowo na czci setne. Obszar okrelony przez percentyl 5% i 95% pokazuje na jakiej przestrzeni rozciga si 90% wartoci badanej zmiennej (90% obserwacji). Dziki takiemu podejciu na wyznaczony obszar danej cechy nie maj wpywu skrajne jednostki zbiorowoci. Pozycyjny wspóczynnik zmiennoci informuje o sile dyspersji (rozproszenia) badanej cechy, czyli o jednorodnoci zbiorowoci statystycznej. Wyraany jest w procentach, im wysza jego wielko, tym wiksze jest zrónicowanie (zmienno) danej cechy, co moe sugerowa, i mamy do czynienia ze zbiorowoci niejednorodn z punktu widzenia badanej cechy. Wspóczynnika zmiennoci uywamy do porówna zmiennoci w dwóch lub wicej zbiorach wg M. Krzysztofiak, A. Luszniewicz, Statystyka, PWE, Warszawa 1979; M. Sobczak, Statystyka, PWN, Warszawa

25 Analizie poddano take problem intensywnoci produkcji. Intensywno produkcji jest jednym z wyznaczników przemian w rolnictwie, miernik ten uwa- any jest za uniwersalny wskanik postpu. Wedug literatury o intensywnoci w rolnictwie wiadczy wielko nakadów ponoszonych na jednostk powierzchni. Na przestrzeni lat podejcie do tego problemu zmieniao si, gównie w kontekcie wyboru najwaciwszych parametrów do oceny intensywnoci 21. W przeprowadzonych badaniach, jako miar intensywnoci produkcji przyjto rzeczywist wielko nakadów rodków produkcji, które wartociowo wyraa poziom kosztów bezporednich, a take wybrane ich skadniki, tj. koszt nawozów i rodków ochrony rolin, koszt pasz. W przypadku produkcji rolinnej obliczenia podano na 1 ha, a przy produkcji ywca wieprzowego na 100 kg. Dla bardziej szczegóowej analizy tego zagadnienia w rachunkach dla dzia- alnoci produkcji rolinnej w celu oceny efektywnoci zastosowanego nawo- enia NPK obliczono przecitn efektywno brutto. Jest to plon wyraony w kg przypadajcy na 1 kg NPK, wynikami s wielkoci rednie dla analizowanych zbiorowoci gospodarstw. Rozpatrujc uzyskane wyniki, naley jednak mie na uwadze, e zaleno midzy wielkoci plonu roliny a dawk skadnika nawozowego w rzeczywistoci jest bardzo skomplikowana. W zalenoci od intensywnoci gospodarowania inna jest hierarchia czynników tworzcych warunki optymalne dla wysokiej efektywnoci nawoenia 22. Przedmiotem oceny bya take skala uzalenienia badanych dziaalnoci od wsparcia w postaci dopat. W rachunku ujto uzupeniajc patno obszarow (UPO) do rolin podstawowych. Jednak rolnicy otrzymuj take jednolit patno obszarow (JPO), pomimo e nie jest ona w sposób bezporedni przypisana do konkretnej dziaalnoci to jej poziom mona take uzna jako wsparcie dziaalnoci prowadzonych w gospodarstwie. JPO standardowo w rachunkach nie jest ujmowana, poniewa zgodnie z przepisami jest wypacana na grunty rolne bdce w posiadaniu rolnika w okrelanym ustaw dniu oraz kwalifikujce si do objcia t patnoci (tzn. musz by utrzymywane przez cay rok w dobrej kulturze rolnej i z zachowaniem wymogów ochrony rodowiska). Wpyw UPO i JPO na wyniki poszczególnych dziaalnoci przedstawiono graficznie na wykresach. 21 R. Manteuffel, Ekonomika i organizacja gospodarstwa rolniczego, PWRiL, Warszawa J. Hernández-Rivera, S. Mann, Classification of agricultural systems based on pesticide use intensity and safety. Paper presented at the 12th Congress of the European Association of Agricultural Economist, August , Gent, Belgium. 22 J. abdowicz, Czynniki wpywajce na efektywno nawoenia, [w:] Poprawa efektywnoci wykorzystania skadników nawozowych w gospodarstwach rolnych na Mazowszu (maszynopis). 24

26 Drugie grupowanie przeprowadzono wedug regionalnego pooenia gospodarstw prowadzcych badane dziaalnoci produkcyjne. Takie podejcie pozwoli- o na okrelenie przyczyn zrónicowania nadwyki bezporedniej badanych dzia- alnoci w wybranej próbie gospodarstw w czterech rolniczych regionach kraju rysunek (A) II.1. Rysunek (A) II.1. Podzia Polski na regiony rolnicze 23 zachodniopomorskie pomorskie warmisko-mazurskie podlaskie kujawsko-pomorskie mazowieckie wielkopolskie lubuskie ódzkie dolnolskie opolskie witokrzyskie lskie lubelskie Pomorze i Mazury Wielkopolska i lsk Mazowsze i Podlasie Maopolska i Pogórze maopolskie podkarpackie Zastosowany podzia terytorium Polski na jednostki regionalne wypracowany zosta w ramach dostosowywania polskiej statystyki do standardów Unii Europejskiej. Obszar Polski podzielono na 4 regiony rolnicze, które s równoznaczne z regionami SGM i FADN. Jako najwaniejsze kryteria ich wyodrbnienia przyjto cechy okrelajce rozmiar produkcji rolniczej oraz czynniki, które maj decydujcy wpyw na efekty produkcyjne uzyskiwane przez gospodarstwa. Istotnym zaoeniem wzitym równie pod uwag byo zachowanie zwartoci regionu, dlatego województwa graniczce ze sob tworz 4 wydzielone regiony. 23 Podzia terytorium Polski na cztery regiony rolnicze z ich oficjalnymi nazwami zaprezentowany zosta w aneksie do Traktatu o przystpieniu Rzeczypospolitej Polskiej do UE, podpisanego 16 kwietnia 2003 r. w Atenach, a take w Rozporzdzeniu Komisji Europejskiej nr 730/2004 z 19 kwietnia 2004 roku. 25

27 Szczegóowe dane obrazujce poziom poniesionych nakadów oraz wyniki produkcyjno-ekonomiczne badanych dziaalnoci w ukadzie regionalnym, tzn. w gospodarstwach z próby badawczej, które zakwalifikowano ze wzgldu na pooenie do okrelonego regionu rolniczego, zamieszczono w aneksie tabelarycznym. Intencj byo umoliwienie Czytelnikowi samodzielnych docieka i przeprowadzania ewentualnych porówna (tabele A.7-A.12). Podstawowe pozycje naliczane przy generowaniu wyników naley interpretowa w sposób opisany poniej. Plon jest to ilo jednostek wagowych (dt) danego ziemiopodu zebrana z jednostki powierzchni (ha). W wykonanych rachunkach dla poszczególnych dziaalnoci liczono plony przecitne, biorc pod uwag redni ilo zbioru i redni powierzchni zbioru w danej grupie gospodarstw. Ceny sprzeday s cenami przecitnymi, obliczonymi jako iloraz wartoci i iloci sprzeday poszczególnych produktów (np. ziarna czy ywca wieprzowego) w danej grupie gospodarstw. Warto produktu gównego, np. ziarna z jednostki powierzchni, obliczono jako iloraz dwu sum: wartoci i iloci sprzeday produktu z 1 ha uprawy w danej grupie gospodarstw. Produkcja brutto ywca wieprzowego, jest to przyrost wagowy powikszony o wag zwierzt z zakupu, rednio w danej grupie gospodarstw. Warto produkcji 100 kg ywca brutto obliczono jako warto przecitn, biorc pod uwag redni warto 100 kg liczon wedug redniorocznych cen sprzeday. W przeprowadzonych rachunkach wyniki oblicze oraz koszty poniesione przez rolników podano w wartociach nominalnych. Natomiast nakady pracy (wasnej i obcej) wykazane zostay tylko w ujciu ilociowym (w godzinach). Ze wzgldu na elektroniczn technik przetwarzania danych, w niektórych przypadkach sumy skadników mog róni si od podanych wielkoci ogó- em. Dla bardziej przejrzystej analizy, niektóre omawiane dane zaokrglono do liczb cakowitych. 26

28 III. Produkcja, koszty i nadwyka bezporednia z wybranych produktów rolniczych w 2011 roku W 2011 roku, badaniami w systemie AGROKOSZTY w gospodarstwach konwencjonalnych, objto 5 dziaalnoci, z tego 4 produkcji rolinnej i 1 produkcji zwierzcej, tzn.: 1. pszenic ozim, 2. yto ozime, 3. jczmie jary, 4. rzepak ozimy, 5. tuczniki (ywiec wieprzowy). Ich wyniki przedstawiono jako rednie dla caego zbioru gospodarstw, w którym prowadzono badania poszczególnych dziaalnoci, a take dla wydzielonych grup gospodarstw. Jako kryterium grupowania przyjto poziom nadwyki bezporedniej bez dopat. Wyniki oblicze zaprezentowano do poziomu nadwyki bezporedniej, podjto równie prób oceny uzyskanych wyników oraz efektywnoci produkcji wykorzystujc zestaw mierników. Obliczono take wskanik opacalnoci bezporedniej i wybrane jego miary statystyczne. 1. Pszenica ozima W 2011 roku w próbie badawczej systemu AGROKOSZTY, w którym prowadzone s badania rolniczych dziaalnoci produkcyjnych, znalazo si 161 gospodarstw uprawiajcych pszenic ozim. Na podstawie danych ródowych opisujcych poziom produkcji, poniesione nakady oraz koszty bezporednie, przeprowadzono analiz wyników produkcyjnych i ekonomicznych pszenicy ozimej. Dla pokazania skali zrónicowania tych wyników oraz okrelenia czynników determinujcych wysoko nadwyki bezporedniej, gospodarstwa z próby badawczej pogrupowano wedug kwartyli nadwyki bezporedniej bez dopat uzyskanej z 1 ha pszenicy. W ten sposób wydzielono grupy gospodarstw, które okrelono jako najlepsze, rednie i najsabsze; wyniki zaprezentowano na tle rednich z caej próby badawczej. W zbiorze gospodarstw uprawiajcych pszenic ozim znalazy si jednostki obszarowo due, powierzchnia uytków rolnych wynosia rednio 76,85 ha, a rednia wielko plantacji pszenicy 23,84 ha. Naley doda, e próba badawcza systemu AGROKOSZTY to równie gospodarstwa mocniejsze ekonomicznie, dlatego ocenia si, e wyniki pszenicy ozimej byy lepsze od przecitnych w kraju. rednio w próbie plon pszenicy uksztatowa si na 27

29 poziomie 54,9 dt/ha, by to wynik o 36,6% lepszy od przecitnego dla gospodarstw indywidualnych w kraju (40,2 dt/ha). Natomiast cena sprzeday ziarna pszenicy wynosia 75,47 z/dt i bya nisza o 8,0% w porównaniu do ceny skupu wedug GUS (81,99 z/dt) tabela A.1 i (A) I.1.1. Naley jednak wyjani, e cena pszenicy wg GUS jest redni cen z caego 2011 roku, podczas gdy w systemie AGROKOSZTY, zgodnie z przyjt metodyk, rejestrowane s tylko ceny ziarna sprzedanego ze zbiorów w danym roku, tzn. z transakcji dokonanych w drugim póroczu 2011 roku. W okresie tym, ze wzgldu na wikszy skup ziarna po zbiorach, ceny pszenicy w stosunku do cen z I pórocza obniyy si, chocia nadal pozostaway na relatywnie wysokim poziomie. Wskazuj na to dane GUS 24, ale take wyniki przeprowadzonych bada. Rozpatrujc w kolejnych grupach gospodarstw, tj. najlepszych, rednich i najsabszych wyniki uprawy pszenicy ozimej, zaobserwowano jednakowy kierunek zmiany niektórych zmiennych (pozycji rachunku). Przede wszystkim odnotowano spadek plonu oraz ceny sprzeday ziarna, z tym e dynamika spadku plonu bya silniejsza ni ceny. Nastpstwem tej sytuacji by sukcesywny spadek wartoci produkcji. Zrónicowanie jej poziomu liczc na 1 ha uprawy byo due, midzy skrajnymi grupami gospodarstw a 2-krotne na korzy gospodarstw najlepszych. Jeeli chodzi o koszty bezporednie, ich wysoko w grupach gospodarstw bya do wyrównana, nie stwierdzono duych rónic (midzy skrajnymi zaledwie 115 z). Natomiast nadwyka bezporednia bez dopat z 1 ha pszenicy ozimej rónia si znacznie, porównujc wyniki w gospodarstwach najlepszych do najsabszych a 2,7-krotnie, czynnikiem determinujcym to zrónicowanie by poziom wartoci produkcji. Analizujc sytuacj ekonomiczn pszenicy ozimej dla pokazania zrónicowania i wielkoci odchyle od redniego poziomu wyniki w gospodarstwach najlepszych i najsabszych, porównano do uzyskanych w gospodarstwach rednich; w przeliczeniu na 1 ha uprawy odnotowano (tabela A.1): w gospodarstwach najlepszych: plon wyszy o 18,7%, cen wysz o 13,3%, warto produkcji ogóem wysz o 35,9%, bezporednie koszty uprawy wysze o 7,7%, nadwyk bezporedni bez dopat wysz o 48,5%; w gospodarstwach najsabszych: plon niszy o 28,8%, 24 Ceny w gospodarce narodowej, III 2012, GUS, Warszawa

30 cen nisz o 4,5%, warto produkcji ogóem nisz o 31,4%, bezporednie koszty uprawy nisze o 1,5%, nadwyk bezporedni bez dopat nisz o 44,8%. Zaprezentowane powyej obliczenia wiadcz o duym zrónicowaniu wyników uprawy pszenicy ozimej. Niemniej jednak na poziomie nadwyki bezpo- redniej bya to dziaalno dochodowa, nawet bez wsparcia w postaci dopat wykres (A) III.1.1. Wykres (A) III.1.1. Produkcja, koszty i nadwyka bezporednia z uprawy pszenicy ozimej w 2011 roku rednio w badanym zbiorze gospodarstw oraz w wydzielonych grupach 6000 z/ha Jednolitapatno obszarowajpo Uzupeniajcapatno obszarowaupo Nadwykabezporednia bezdopat Kosztybezporednie Wartoprodukcji 0 redniowzbiorze Najlepsze rednie Najsabsze Badania dowodz, e czynnikiem, którego oddziaywanie miao decydujcy wpyw na wyniki ekonomiczne pszenicy ozimej by poziom plonu. Wyrana jest dodatnia wspózaleno midzy plonem, a wysokoci zrealizowanej nadwyki bezporedniej. Pewien wpyw na jej poziom miaa take cena sprzeday ziarna, ale sia jej oddziaywania bya znacznie sabsza tabela A.1. Rolnicy nie maj zbyt duych moliwoci manewrowania cenami zbytu swoich produktów, dlatego ich dziaania w tym zakresie s raczej ograniczone. Mog natomiast dy do bardziej efektywnego wykorzystania poniesionych nakadów, a w konsekwencji do poprawy wyników produkcyjnych. Wyniki bada wskazuj, e ten kierunek dziaania przynosi najwiksze korzyci jeeli chodzi o wysoko uzyskanego dochodu. W przeprowadzonych badaniach miar by poziom nadwyki bezporedniej. Rozpatrujc stron kosztow produkcji ziarna pszenicy ozimej naley stwierdzi, e najwysze koszty bezporednie poniesiono w gospodarstwach, które uznano za najlepsze (1351 z/ha). W kolejnych grupach gospodarstw wi- 29

31 doczny jest sukcesywny, chocia niewielki ich spadek; w efekcie w jednostkach najsabszych w porównaniu do najlepszych obniyy si o 115 z/ha, tj. o 8,5%. Nisze koszty bezporednie, przynajmniej do pewnego stopnia, byy nastpstwem mniejszych nakadów. Dla przykadu, w gospodarstwach najlepszych zastosowana dawka nawoenia NPK bya najwysza (279 kg/ha), a w najsabszych najnisza (219 kg/ha). Naley doda, e obserwowany kierunek zmiany by analogiczny do kierunku zmiany plonu pszenicy ozimej, a take efektywnoci zastosowanego nawoenia. Wyniki bada wskazuj, e przecitna techniczna efektywno nawoenia w gospodarstwach, które sklasyfikowano jako najlepsze bya najwiksza na 1 kg NPK przypadao prawie 24 kg ziarna pszenicy, podczas gdy w rednich 22 kg, a w najsabszych tylko 18 kg. Równie miernik przecitnej ekonomicznej efektywnoci nawoenia (warto ziarna w z przypadajca na 1 z w NPK), w gospodarstwach najlepszych przyj warto najwysz wynosi 6,80 z, natomiast w rednich 5,93 z, a w najsabszych 4,04 z. W gospodarstwach najlepszych zastosowane nawoenie (279 kg NPK/ha) skutkowao zwyk plonu pszenicy, w rezultacie warto produkcji (przychody) oraz nadwyka bezporednia w porównaniu do pozostaych grup gospodarstw byy najwysze (tabela A.1). W gospodarstwach, które zakwalifikowano do najsabszych poziom nawoenia by take relatywnie wysoki (219 kg NPK/ha), ale jego efektywno okazaa si najnisza. Przyczyn mogy by jednak czynniki zupenie niezalene od rolnika, np. niekorzystne warunki pogodowe. Tabela (A) III.1.1. Mierniki sprawnoci ekonomicznej uprawy pszenicy ozimej w 2011 roku Wyszczególnienie Koszty bezporednie /1 dt produktu gównego Koszty bezporednie /1 z nadwyki bezporedniej bez dopat Nadwyka bezporednia bez dopat /1 dt produktu gównego Udzia dopat* w nadwyce bezporedniej Nakady pracy ogóem /1 dt produktu gównego Wielko produkcji /1 godzin pracy ogóem Warto produkcji /1 godzin pracy ogóem rednio w gospodarstwach uprawiajcych pszenic ozim rednio w grupach gospodarstw 25% najlepszych 50% rednich 25% najsabszych [z] 23,28 20,51 22,61 31,27 [z] 0,44 0,33 0,45 0,80 [z] 52,66 62,97 50,31 39,03 [proc.] 8,6 6,2 8,9 15,1 [godz.] 0,16 0,13 0,17 0,19 [dt] 6,3 7,9 5,9 5,2 [z] 476,41 657,78 428,11 363,25 * Dopaty obejmuj uzueniajc patno obszarow (UPO). 30

32 W tabeli (A) III.1.1 zaprezentowano zestaw mierników, które w szerszym aspekcie opisuj techniczno-ekonomiczn stron procesu produkcji ziarna pszenicy. W gospodarstwach najlepszych wszystkie mierniki przyjy wielkoci najkorzystniejsze; obliczenia wskazuj, e wysza ekonomiczna efektywno produkcji pszenicy bya pochodn efektywnoci technicznej. wiadcz o tym chociaby wskaniki obrazujce wydajno pracy. Ekonomiczna wydajno pracy bya wyranie skorelowana z techniczn wydajnoci pracy. Istot procesu produkcji jest takie czenie pracy i rodków produkcji, które pozwoli na uzyskanie moliwie najkorzystniejszych efektów produkcyjnych. W gospodarstwach najlepszych pracochonno produkcji pszenicy ozimej bya najnisza. Nakady rodków produkcji, które wartociowo wyraa poziom kosztów bezporednich byy równie relatywnie niskie, w przeliczeniu na 1 dt ziarna (20,51 z/dt) w porównaniu do gospodarstw najsabszych, w których byy najwysze (31,27 z/dt) odnotowano spadek o 34,4%. Korzystnym nastpstwem tej sytuacji bya najwysza nadwyka bezporednia bez dopat wynosia 62,97 z/dt, podczas gdy w jednostkach najsabszych tylko 39,03 z/dt (bya wic nisza a o 38,0%). Naley doda, e sytuacja ta nie ma zwizku z efektem skali, rednia powierzchnia uprawy pszenicy w wydzielonych grupach gospodarstw bya do wyrównana, zawieraa si w przedziale od 26,94 ha w gospodarstwach najlepszych do 21,25 ha w najsabszych. Jako miar opacalnoci produkcji pszenicy w grupach gospodarstw przyjto wskanik opacalnoci bezporedniej, liczony jako procentowa relacja warto- ci produkcji do kosztów bezporednich. Do jego opisu i oceny stopnia zrónicowania zastosowano wybrane miary statystyczne, wyniki zaprezentowano w tabeli (A) III.1.2. Tabela (A) III.1.2. Wybrane statystyki opisowe wskanika opacalnoci bezporedniej uprawy pszenicy ozimej w 2011 roku Wyszczególnienie rednio Percentyl 5% Mediana Percentyl 95% Pozycyjny wspóczynnik zmiennoci rednio w gospodarstwach uprawiajcych pszenic ozim 31 rednio w grupach gospodarstw 25% najlepszych 50% rednich 25% najsabszych [proc.] 326,2 407,1 322,6 224,8 [proc.] 217,7 341,8 263,7 185,3 [proc.] 365,9 430,3 370,2 247,2 [proc.] 589,8 636,3 553,9 468,3 [proc.] 18,7 15,1 13,7 14,5

33 Wskanik opacalnoci wyraa wpyw na wyniki ekonomiczne czynników wewntrznych, czyli w pewnym sensie zalenych od rolnika oraz zewntrznych, tzn. niezalenych. Dotyczy to intensywnoci zastosowanej technologii, cen zakupu rodków produkcji oraz poziomu plonu i ceny sprzeday ziarna. W przeprowadzonych badaniach wielko wskanika opacalnoci informuje, ile razy pomnoone zostay rodki finansowe zaangaowane w procesie produkcji w postaci kosztów bezporednich. Wyniki oblicze wskazuj na zrónicowanie opacalnoci produkcji pszenicy ozimej, zarówno midzy grupami gospodarstw, jak i w obrbie ich samych. redni poziom wskanika opacalnoci bezporedniej wyróni pszenic uprawian w gospodarstwach najlepszych 407,1%, podczas gdy w rednich wynosi 322,6%, a w najsabszych 224,8%. Natomiast jego mediana bya troch wysza. Inne miary statystyczne, tzn. percentyl 5% i 95% pokazuj obszar jaki zajmowao 90% obserwacji. Obszar ten by szeroki ale zbliony do siebie, rozpito opacalnoci zawieraa si w przedziale %. Biorc pod uwag wielko percentyla 95% naley jednak stwierdzi, e w kadym zbiorze gospodarstw wystpoway jednostki wyróniajce si bardzo wysok opacalnoci bezporedni. Do porównania zmiennoci opacalnoci uprawy pszenicy w wydzielonych grupach gospodarstw wykorzystano pozycyjny wspóczynnik zmiennoci. Mona uzna, e badane grupy gospodarstw stanowi zbiory wzgldnie jednorodne pod wzgldem tej cechy. Wspóczynnik zmiennoci przyj wielkoci niewysokie (od 13,7 do 15,1%), a ponadto bardzo do siebie zblione tabela (A) III.1.2. Podsumowujc naley stwierdzi, e w 2011 roku o opacalnoci uprawy pszenicy ozimej decydoway wyniki produkcyjne, ale take bardzo korzystne uwarunkowania cenowe. Oceniajc jednak zrónicowanie wyników ekonomicznych, kolejno w gospodarstwach najlepszych, rednich i najsabszych wyranie wida dodatni wspózaleno midzy plonem a wysokoci zrealizowanej nadwyki bezporedniej bez dopat. Wpyw ceny sprzeday ziarna by znacznie mniejszy. Naley doda, e koszty bezporednie w kolejnych grupach gospodarstw wykazyway tendencj malejc, jednak rónica w ich wysokoci bya niewielka; nie stwierdzono wic zalenoci poziomu nadwyki bezporedniej od poniesionych kosztów. Najwysz efektywno wykorzystania nakadów zaanga- owanych w procesie produkcji ziarna pszenicy ozimej odnotowano w gospodarstwach najlepszych. W konsekwencji czynnik ten warunkowa najkorzystniejsze efekty ekonomiczne. Oznacza to, e wydajno w aspekcie technicznym przesdzia o najwyszej efektywnoci ekonomicznej. 32

34 2. yto ozime W niniejszym podrozdziale analizie poddano koszty bezporednie i nadwyk bezporedni z uprawy yta ozimego w 2011 roku. Dane ródowe gromadzono w 118 gospodarstwach indywidualnych prowadzcych t dziaalno. Naley jednak nadmieni, e gospodarstwa te nale do ekonomicznie mocniejszych i osigajcych wyszy poziom produkcji ni ogó gospodarstw indywidualnych w kraju. Rachunek kosztów i nadwyki bezporedniej wykonano rednio dla badanej zbiorowoci oraz z podziaem gospodarstw na kwartyle w zalenoci od poziomu nadwyki bezporedniej bez dopat uzyskanej z 1 ha yta. W 2011 roku zarówno plonowanie, jak i jako ziarna yta byy sabsze ni w latach ubiegych. Byo to spowodowane opisanymi w rozdziale I Uwarunkowania produkcyjno-rynkowe w rolnictwie w 2011 roku, niekorzystnymi warunkami agrometeorologicznymi. Wedug danych GUS, w 2011 roku redni plon yta ozimego w gospodarstwach indywidualnych w Polsce wynosi 23,7 dt/ha (tabela (A) I.1.1), natomiast w badanej zbiorowoci redni plon uksztatowa si na poziomie 28,9 dt/ha (tabela A.2), by wic wyszy o 21,9%. Natomiast rednia cena skupu 1 dt ziarna yta w kraju bya wysza o 13,7% w porównaniu do cen uzyskiwanych przez rolników z badanej próby gospodarstw (tabele: (A) I.1.2, A.2). Rónica ta wynika jednak z faktu, e na potrzeby bada przyjto ceny z II pórocza (tzn. ceny sprzeday ziarna ze zbiorów w 2011 roku), a nie rednie ceny z caego roku. Analizujc sytuacj ekonomiczn uprawy yta ozimego w gospodarstwach najlepszych i najsabszych, w porównaniu do rednich, w przeliczeniu na 1 ha uprawy odnotowano (tabela A.2): w gospodarstwach najlepszych: plon wyszy o 39,2%, cen wysz o 11,6%, warto produkcji ogóem wysz o 54,2%, bezporednie koszty uprawy wysze o 22,0%, nadwyk bezporedni bez dopat wysz o 68,7%, w gospodarstwach najsabszych: plon niszy o 20,9%, cen nisz o 15,6%, warto produkcji ogóem nisz o 32,0%, bezporednie koszty uprawy nisze o 0,3%, nadwyk bezporedni bez dopat nisz o 46,2%. 33

35 Wykonane obliczenia pokazuj silne zrónicowanie wyników midzy gospodarstwami podzielonymi ze wzgldu na poziom nadwyki bezporedniej bez dopat. Rozpatrujc sytuacj produkcyjno-cenow yta ozimego w wydzielonych grupach, mona stwierdzi, e wyniki gospodarstw zakwalifikowanych do grupy najlepszych byy najkorzystniejsze. Plon yta by o 39,2% wikszy od uzyskanego w gospodarstwach rednich i a o 76,0% w najsabszych. Analogiczna tendencja wystpia w przypadku ceny sprzeday ziarna. Gospodarstwa najlepsze za sprzedawane ziarno osigny cen najwysz 70,74 z/dt, która bya o 17,24 z wysza od uzyskanej (53,51 z/dt) w próbie gospodarstw najsabszych (tabela A.2). Zaistniae uwarunkowania produkcyjne i cenowe zadecydoway o najwyszych przychodach (wartoci produkcji) z uprawy yta w gospodarstwach najlepszych. Wykres (A) III.2.1. Produkcja, koszty i nadwyka bezporednia z uprawy yta ozimego w 2011 roku rednio w badanym zbiorze gospodarstw oraz w wydzielonych grupach 3500 z/ha Jednolitapatno obszarowajpo Uzupeniajcapatno obszarowaupo Nadwykabezporednia bezdopat Kosztybezporednie Wartoprodukcji 0 redniowzbiorze Najlepsze rednie Najsabsze Przeprowadzony rachunek wykaza, e w wydzielonych grupach gospodarstw koszty bezporednie uprawy yta ozimego byy zblione i mieciy si w przedziale z/ha. Najwysze koszty poniosy jednostki uznane za najlepsze, natomiast najnisze grupa gospodarstw najsabszych. Niewielkie rónice w poziomie kosztów w poszczególnych grupach nie miay znaczcego wpywu na zrónicowanie wysokoci nadwyki bezporedniej bez dopat z 1 ha uprawy. Jej warto w gospodarstwach najlepszych, w porównaniu do najsabszych, bya ponad 3-krotnie wysza, czynnikiem warunkujcym byy przychody, czyli warto produkcji. W przypadku yta duy wpyw na poziom dochodu (czyli take nadwyki bezporedniej) maj dopaty (wykres (A) III.2.1). Wyniki bada wskazuj, e w gospodarstwach najlepszych rola dopat bya mniejsza 34

36 anieli w jednostkach najsabszych. W pierwszej grupie udzia dopat w nadwyce bezporedniej z 1 ha yta wynosi 11,8%, podczas gdy w drugiej 29,6%. Wyniki mierników sprawnoci ekonomicznej znacznie szerzej opisuj efektywno uprawy yta ozimego w badanej zbiorowoci tabela (A) III.2.1. Tabela (A) III.2.1. Mierniki sprawnoci ekonomicznej uprawy yta ozimego w 2011 roku Wyszczególnienie Koszty bezporednie /1 dt produktu gównego Koszty bezporednie /1 z nadwyki bezporedniej bez dopat Nadwyka bezporednia bez dopat /1 dt produktu gównego Udzia dopat* w nadwyce bezporedniej Nakady pracy ogóem /1 dt produktu gównego Wielko produkcji /1 godzin pracy ogóem Warto produkcji /1 godzin pracy ogóem rednio w gospodarstwach uprawiajcych yto ozime rednio w grupach gospodarstw 25% najlepszych 50% rednich 25% najsabszych [z] 20,00 17,35 19,81 24,95 [z] 0,44 0,33 0,45 0,83 [z] 45,80 53,41 44,07 29,95 [proc.] 17,2 11,8 18,4 29,6 [godz.] 0,28 0,20 0,32 0,36 [dt] 3,5 5,0 3,1 2,8 [z] 231,49 350,93 199,35 154,69 * Dopaty obejmuj uzupeniajc patno obszarow (UPO). Najkorzystniejsze wielkoci mierników sprawnoci ekonomicznej, opisujcych zarówno efektywno wykorzystania poniesionych nakadów, jak te charakteryzujcych pracochonno produkcji i wydajno pracy odnotowano w gospodarstwach najlepszych. Natomiast najmniej korzystnymi wynikami cechoway si gospodarstwa najsabsze, dla przykadu koszty bezporednie przypadajce na 1 z nadwyki bezporedniej bez dopat byy 2,5-krotnie wysze ni w próbie najlepszych. O przewadze jednostek zakwalifikowanych do grupy najlepszych wiadczy równie nadwyka bezporednia bez dopat uzyskana z 1 dt ziarna, która wynosia 53,41 z i bya o 23,46 z wysza w porównaniu do gospodarstw najsabszych. Mierniki obrazujce wydajno pracy równie wskazuj na przewag gospodarstw najlepszych. O ekonomicznej efektywnoci uprawy yta ozimego w wyodrbnionych zbiorach informuje wskanik opacalnoci, który w przeprowadzonych badaniach pokazuje relacj wartoci produkcji do kosztów bezporednich wyraon w procentach. W tabeli (A) III.2.2 zaprezentowano wybrane statystyki opisowe wspomnianego wskanika. 35

37 Tabela (A) III.2.2. Wybrane statystyki opisowe wskanika opacalnoci bezporedniej uprawy yta ozimego w 2011 roku Wyszczególnienie rednio Percentyl 5% Mediana Percentyl 95% Pozycyjny wspóczynnik zmiennoci rednio w gospodarstwach uprawiajcych yto ozime rednio w grupach gospodarstw 25% najlepszych 50% rednich 25% najsabszych [proc.] 328,9 407,8 322,5 220,0 [proc.] 169,4 284,9 219,8 149,9 [proc.] 336,1 482,2 342,9 234,6 [proc.] 761,7 729,6 816,8 478,8 [proc.] 31,3 23,2 24,2 27,0 W 2011 roku uprawa yta bya opacalna, rednio w badanej próbie wskanik opacalnoci bezporedniej wynosi 328,9%. Wyniki oblicze potwierdzaj wyran przewag gospodarstw najlepszych, w których wskanik ten uksztatowa si na poziomie 407,8% i by prawie 2-krotnie wyszy ni w gospodarstwach zakwalifikowanych do grupy najsabszych. Wielkoci nieznacznie wysze przybraa mediana, która informuje o rodkowej wielkoci wskanika opacalnoci bezporedniej w badanym zbiorze. Jako inny przykad miary statystycznej wykorzystano percentyl 5% i 95%. Dziki tym miarom mona dla kadego numeru obserwacji uporzdkowanej zbiorowoci okreli procent zbiorowoci znajdujcej si powyej lub poniej tej obserwacji. Z przeprowadzonych oblicze wynika, e 90% obserwacji zajmowao obszar, którego rozpito zawieraa si w przedziale %. Podsumowujc, naley stwierdzi, e na poziomie nadwyki bezporedniej uprawa yta ozimego w 2011 roku bya dziaalnoci dochodow. Jednak konsekwencj spadkowej tendencji w kolejnych wydzielonych grupach gospodarstw, tj. najlepszych, rednich i najsabszych plonu ziarna i ceny jego sprzeday, by spadek wartoci produkcji, ale take dochodu w postaci nadwyki bezporedniej. Bezporednie koszty uprawy równie wykazyway tendencj malejc, chocia ich wysoko bya do wyrównana, a w gospodarstwach rednich i najsabszych bya prawie identyczna. Poziom kosztów bezporednich nie wywiera decydujcego wpywu na wysoko nadwyki bezporedniej. 36

38 3. Jczmie jary W podrozdziale zaprezentowano analiz porównawcz poziomu produkcji, poniesionych nakadów i kosztów oraz dochodu w postaci nadwyki bezporedniej uzyskanej z uprawy jczmienia jarego w 2011 roku. Baz do przeprowadzenia bada byy dane ródowe zebrane w ramach systemu AGROKOSZTY w 142 indywidualnych gospodarstwach rolnych uprawiajcych to zboe. Gospodarstwa te uporzdkowane zostay wedug wysokoci nadwyki bezporedniej bez dopat z 1 ha jczmienia i pogrupowane wedug kwartyli na najlepsze, rednie oraz najsabsze. Wyniki bada dla tych grup zaprezentowano na tle rednich z caej próby badawczej. rednia powierzchnia uprawy jczmienia jarego w gospodarstwach objtych badaniem w 2011 roku wynosia 11,09 ha, a uzyskany plon uksztatowa si na poziomie 40,3 dt/ha. W porównaniu do plonowania jczmienia rednio w gospodarstwach indywidualnych w kraju (30,7 dt/ha) wynik ten by lepszy o 31,3%. Potwierdza to, e w próbie badawczej systemu AGROKOSZTY znajduj si gospodarstwa silniejsze ekonomicznie, uzyskujce lepsze wyniki. Natomiast cena sprzeday ziarna jczmienia w próbie badawczej wynosia 70,06 z/dt i bya nisza od ceny skupu wedug danych GUS (75,38 z/dt) o 7,1%. Rónice w cenach wynikaj z tego, e GUS podaje wartoci rednio dla caego roku natomiast ceny jczmienia w systemie AGROKOSZTY, zgodnie z przyjt metodyk bada, pochodz jedynie z II pórocza 2011 roku tabele: A.3, (A) I.1.1, (A) I.1.2. Porównujc wyniki w grupach gospodarstw wydzielonych pod wzgldem nadwyki bezporedniej bez dopat i poszukujc przyczyn jej zrónicowania zaobserwowano, e najwikszy wpyw na t kategori dochodow miay wyniki produkcyjne i cenowe. Plon ziarna jczmienia w gospodarstwach z I kwartyla, okrelonych jako najlepsze by o 45,5% wyszy w porównaniu do najsabszych (IV kwartyl). Take poziom cen by znacznie wyszy w próbie gospodarstw najlepszych o 25,8%. Czynniki te przeoyy si na wzrost o 81,3% wartoci produkcji. Na gorsze wyniki jczmienia w gospodarstwach najsabszych pewien wpyw miay take koszty bezporednie, które liczone na 1 ha byy o 3,5% wysze ni w próbie najlepszych. W nastpstwie tych uwarunkowa poziom nadwyki bezporedniej bez dopat z 1 ha jczmienia jarego w gospodarstwach najlepszych (I kwartyl) by 2,5-krotnie wyszy ni w grupie najsabszych (IV kwartyl). 37

39 Analizujc sytuacj ekonomiczn jczmienia jarego wyniki w gospodarstwach najlepszych i najsabszych, porównano do uzyskanych w gospodarstwach rednich; w efekcie w przeliczeniu na 1 ha uprawy odnotowano (tabela A.3): w gospodarstwach najlepszych: plon wyszy o 20,9%, cen wysz o 23,2%, warto produkcji ogóem wysz o 48,9%, bezporednie koszty uprawy wysze o 7,3%, nadwyk bezporedni bez dopat wysz o 68,5%; w gospodarstwach najsabszych: plon niszy o 16,9%, cen nisz o 2,1%, warto produkcji ogóem nisz o 17,9%, bezporednie koszty uprawy wysze o 11,0%, nadwyk bezporedni bez dopat nisz o 31,5%. Przedstawione powyej dane wiadcz o duym zrónicowaniu wyników uprawy jczmienia jarego pomidzy wydzielonymi grupami gospodarstw. Nale- y jednak zauway, e na poziomie nadwyki bezporedniej bya to dziaalno dochodowa, take bez wsparcia w postaci dopat wykres (A) III.3.1. Wykres (A) III.3.1. Produkcja, koszty i nadwyka bezporednia z uprawy jczmienia jarego w 2011 roku rednio w badanym zbiorze gospodarstw oraz w wydzielonych grupach 4500 z/ha Jednolitapatno obszarowajpo Uzupeniajcapatno obszarowaupo Nadwykabezporednia bezdopat Kosztybezporednie Wartoprodukcji 0 redniowzbiorze Najlepsze rednie Najsabsze Przeprowadzone badania wykazay, e czynnikami majcymi decydujcy wpyw na wyniki ekonomiczne uprawy jczmienia jarego w 2011 roku by poziom plonu oraz ceny uzyskiwane przez rolników za sprzedane ziarno. Rónice w poziomie kosztów bezporednich byy na tyle niewielkie, e nie wpyny 38

40 w znaczcy sposób na wyniki. Najnisze koszty bezporednie na 1 ha jczmienia poniosy gospodarstwa z grupy okrelonej jako rednie 835 z/ha, a najwysze gospodarstwa najsabsze 927 z/ha. Natomiast w jednostkach zakwalifikowanych do grupy najlepszych koszty te wynosiy 896 z/ha, w porównaniu do gospodarstw najsabszych byy nisze o 3,4%. Poszukujc przyczyn zrónicowania kosztów bezporednich midzy grupami gospodarstw naley stwierdzi, e w gospodarstwach najsabszych dawka NPK zastosowana na 1 ha jczmienia bya najwysza 207 kg, co jednoczenie wizao si z wyszymi kosztami. Niestety efektywno tego nawoenia bya znacznie mniejsza ni w dwóch pozostaych grupach badawczych. Przyczyn mogy by jednak czynniki niezalene od rolnika, np. niekorzystne warunki pogodowe. Relatywnie wysoki koszt NPK w gospodarstwach najsabszych zadecydowa o najwyszych kosztach bezporednich uprawy jczmienia jarego w tej grupie. Dwa inne wane skadniki struktury kosztów bezporednich, tj. koszt materiau siewnego i rodków ochrony rolin na najwyszym poziomie uksztatowa- y si w gospodarstwach najlepszych. W tabeli (A) III.3.1 przedstawiono mierniki sprawnoci ekonomicznej uprawy jczmienia jarego w wyodrbnionych grupach gospodarstw. Tabela (A) III.3.1. Mierniki sprawnoci ekonomicznej uprawy jczmienia jarego w 2011 roku Wyszczególnienie Koszty bezporednie /1 dt produktu gównego Koszty bezporednie /1 z nadwyki bezporedniej bez dopat Nadwyka bezporednia bez dopat /1 dt produktu gównego Udzia dopat* w nadwyce bezporedniej Nakady pracy ogóem /1 dt produktu gównego Wielko produkcji /1 godzin pracy ogóem Warto produkcji /1 godzin pracy ogóem rednio w gospodarstwach uprawiajcych jczmie jary rednio w grupach gospodarstw 25% najlepszych 50% rednich 25% najsabszych [z] 21,85 18,50 20,85 27,85 [z] 0,45 0,30 0,47 0,76 [z] 48,54 61,62 44,20 36,44 [proc.] 12,3 8,4 13,4 18,4 [godz.] 0,20 0,16 0,20 0,25 [dt] 5,0 6,4 5,0 4,0 [z] 354,36 512,62 322,62 256,78 * Dopaty obejmuj uzueniajc patno obszarow (UPO). Gospodarstwa najlepsze zdecydowanie wyróniaj si na tle pozostaych grup wydzielonych do bada. Wszystkie mierniki sprawnoci ekonomiczno- -technicznej przyjy wielkoci najkorzystniejsze. Dla przykadu w gospodar- 39

41 stwach najlepszych w porównaniu do najsabszych nakady pracy ogóem na 1 dt produktu gównego byy o 36,0% nisze, a wielko produkcji przypadajca na 1 godzin pracy o 60,0% wysza. Tym samym warto produkcji na 1 godzin pracy w gospodarstwach najlepszych bya wysza a o 99,6% w porównaniu do najsabszych. O przewadze gospodarstw najlepszych wiadczy równie koszt wytworzenia 1 z nadwyki bezporedniej, w odniesieniu do rednich by on niszy o 36,2%, a do najsabszych o 60,5%. Jako miar opacalnoci produkcji jczmienia jarego w wydzielonych grupach gospodarstw przyjto wskanik opacalnoci bezporedniej. Do opisu i oceny stopnia jego zrónicowania zastosowano miary statystyczne przedstawione w tabeli (A) III.3.2. Tabela (A) III.3.2. Wybrane statystyki opisowe wskanika opacalnoci bezporedniej uprawy jczmienia jarego w 2011 roku Wyszczególnienie rednio Percentyl 5% Mediana Percentyl 95% Pozycyjny wspóczynnik zmiennoci rednio w gospodarstwach uprawiajcych jczmie jary 25% najlepszych rednio w grupach gospodarstw 50% rednich 25% najsabszych [proc.] 322,1 433,1 312,1 230,8 [proc.] 201,1 325,5 235,0 187,6 [proc.] 324,7 450,2 331,7 224,2 [proc.] 619,4 710,8 522,7 288,6 [proc.] 25,4 19,0 18,2 7,3 Wskanik opacalnoci bezporedniej wykazuje due zrónicowanie pomidzy grupami gospodarstw. Porównujc redni jego poziom w gospodarstwach najlepszych i najsabszych rónica wynosia 202,3 pkt. proc. Jeszcze wiksza rónica wystpuje w percentylu 95% a 422,2 pkt. proc. wiadczy to o bardzo duym zrónicowaniu opacalnoci produkcji jczmienia w zbiorowo- ci gospodarstw objtej badaniem, zwaszcza w gospodarstwach najlepszych. Wspóczynnik zmiennoci wyniós 19,0% natomiast w gospodarstwach najsabszych jedynie 7,3%. Podsumowujc naley stwierdzi, e uprawa jczmienia jarego w 2011 roku, biorc pod uwag poziom nadwyki bezporedniej bya dziaalnoci dochodow we wszystkich grupach gospodarstw, take bez wsparcia w postaci dopat. Jednak rolnicy z gospodarstw zakwalifikowanych do grupy najlepszych funkcjonowali w najkorzystniejszych warunkach produkcyjno-cenowych, co zadecydowao o przewadze ekonomicznej uprawy jczmienia w odniesieniu do pozostaych grup gospodarstw. 40

42 4. Rzepak ozimy W 2011 roku wród dziaalnoci produkcji rolinnej badanych w systemie AGROKOSZTY znalaz si równie rzepak ozimy. W próbie badawczej byo 149 gospodarstw zajmujcych si upraw tej roliny. Zebrane dane posuyy do przeprowadzenia analizy wyników produkcyjnych i ekonomicznych, w tym do oceny wielkoci produkcji, poniesionych nakadów oraz wysokoci kosztów bezporednich. W celu pokazania przyczyn zrónicowania wyników, gospodarstwa posegregowano wedug poziomu nadwyki bezporedniej bez dopat z 1 ha rzepaku, a nastpnie podzielono je wedug kwartyli na 3 grupy, tzn. gospodarstwa najlepsze, rednie i najsabsze. Wyniki w tych grupach przedstawiono na tle rednich z caej zbiorowoci. W badanym zbiorze gospodarstw znalazy si w wikszoci gospodarstwa obszarowo due, rednia wielko plantacji rzepaku ozimego w caej zbiorowoci wynosia 16,3 ha. Gospodarstwa znajdujce si w próbie badawczej systemu AGROKOSZTY s równie mocniejsze ekonomicznie, dlatego mona spodziewa si, e wyniki uprawy rzepaku ozimego bd lepsze od przecitnych w kraju. Nie mona jednak tego stwierdzi porównujc wyniki produkcyjne i cenowe. W 2011 roku, rednio w badanym zbiorze gospodarstw zarówno plon i cena oscyloway wokó uzyskanych w gospodarstwach indywidualnych rednio w kraju. W próbie badawczej plon rzepaku wynosi 22,8 dt/ha i by o 0,4% wikszy ni w gospodarstwach indywidualnych w kraju (22,7 dt/ha). Natomiast cena sprzeda- y nasion rzepaku ksztatowaa si na poziomie 183,23 z/dt i bya o 0,4% nisza w porównaniu do ceny skupu wedug GUS (183,91 z/dt) tabela A.1 i (A) I.1.1. Omawiajc wyniki uprawy rzepaku naley doda, e w 2011 roku w porównaniu do roku 2010 odnotowano spadek zbiorów rzepaku i rzepiku cznie o 16,5%. Zdecydowa o tym niszy plon, ale gównie spadek powierzchni uprawy (o 12,3%). Mniejsze zbiory przy cigle duym popycie na olej rzepakowy przyczyniy si do wywindowania cen rzepaku na niespotykany dotd poziom. Wedug GUS w 2011 roku w porównaniu do roku 2010 cena skupu nasion wzrosa a o 44% 25. Sytuacja ta miaa korzystny wpyw na wyniki ekonomiczne uprawy tej roliny. Rozpatrujc wyniki rzepaku ozimego mona zauway due ich zrónicowanie w grupach gospodarstw wydzielonych wedug poziomu nadwyki bezpo- redniej bez dopat uzyskanej z 1 ha rzepaku. Zmiany w kolejnych grupach dla wielu pozycji rachunku byy jednokierunkowe. Najwyszy plon i cen, a w konsekwencji warto produkcji odnotowano w gospodarstwach z najwyszym 25 Skup i ceny produktów rolnych w 2011 r., GUS, Warszawa

43 poziomem nadwyki bezporedniej, tzn. w najlepszych, za zdecydowanie najnisze wielkoci tych zmiennych zaobserwowano w gospodarstwach najsabszych. Natomiast w przypadku kosztów bezporednich nie mona stwierdzi analogicznej tendencji zmian. Najnisze koszty ponieli producenci rzepaku w gospodarstwach najlepszych, a najwysze w rednich. Naley doda, e wysoko kosztów bezporednich w grupach gospodarstw bya wyrównana, rónica pomidzy najniszym a najwyszym ich poziomem wynosia tylko 100 z/ha (6,3%). Wyniki bada wykazay, e plon by czynnikiem, który mia najsilniejszy wpyw na zrónicowanie w grupach gospodarstw nadwyki bezporedniej bez dopat z 1 ha rzepaku. Wpyw ceny sprzeday nasion równie jest widoczny, ale dynamika jej zmiany w wydzielonych grupach bya sabsza ni plonu. Porównujc plonowanie rzepaku w skrajnych gospodarstwach, tj. najlepszych i najsabszych, rónica na korzy pierwszej grupy wynosia 22,5 dt, a w przypadku ceny sprzeday 1 dt nasion 22,49 z. Oznacza to, e plon by wyszy 3,1-krotnie, a cena o 16,6%. Sytuacja ta miaa bezporedni wpyw na wysoko nadwyki bezporedniej bez dopat. Jej poziom w gospodarstwach najlepszych w porównaniu do najsabszych by wyszy a 26,3-krotnie (tj. o 4704 z). Analizujc sytuacj ekonomiczn uprawy rzepaku ozimego w gospodarstwach najlepszych i najsabszych wydzielonych wedug kwartyli nadwyki bezporedniej bez dopat w porównaniu do gospodarstw rednich, w przeliczeniu na 1 ha uprawy odnotowano (tabela A.4): w gospodarstwach najlepszych: plon wyszy o 48,3%, cen wysz o 9,3%, warto produkcji ogóem wysz o 62,1%, bezporednie koszty uprawy nisze o 6,3%, nadwyk bezporedni bez dopat wysz 2,1-krotnie; w gospodarstwach najsabszych: plon niszy o 52,6%, cen nisz o 6,3%, warto produkcji ogóem nisz o 55,6%, bezporednie koszty uprawy nisze o 1,5%, nadwyk bezporedni bez dopat nisz 12,6-krotnie. Obliczenia zaprezentowane powyej pokazuj jak due byo zrónicowanie wyników uprawy rzepaku ozimego, zarówno produkcyjnych, jak i ekonomicznych. Wystpiy one przy podobnym poziomie nakadów rodków produkcji. Ocenia si, e niekorzystne warunki agrometeorologiczne (m.in. przymrozki oraz nad- 42

44 mierne opady atmosferyczne), w niektórych regionach kraju miay negatywny wpyw na wysoko plonu. W próbie badawczej byy gospodarstwa, w których plonowanie rzepaku byo relatywnie wysokie ponad 30 dt/ha, ale byy równie takie, w których plon oscylowa wokó 10 dt/ha. Tak due rónice w poziomie plonu determinoway wysoko nadwyki bezporedniej bez dopat. Jej zrónicowanie midzy grupami gospodarstw jest wyranie widoczne, jednak w kadej z grup rzepak by dziaalnoci dochodow. Przyczyniy si do tego wyjtkowo pomylne uwarunkowania cenowe. Wysoka cena sprzeday nasion rzepaku pomimo relatywnie wysokich kosztów bezporednich pozwolia na uzyskanie nadwyki bezporedniej nawet bez wsparcia dopat wykres (A) III.4.1. Wykres (A) III.4.1. Produkcja, koszty i nadwyka bezporednia z uprawy rzepaku ozimego w 2011 roku rednio w badanym zbiorze oraz w wydzielonych grupach 7000 z/ha Jednolitapatno obszarowajpo Uzupeniajcapatno obszarowaupo Nadwykabezporednia bezdopat Kosztybezporednie Wartoprodukcji 0 redniowzbiorze Najlepsze rednie Najsabsze Graficzne przedstawienie wyników pokazuje, jak duym wsparciem dla gospodarstw najsabszych byy dopaty, a szczególnie jednolita patno obszarowa. Na 1 z nadwyki bezporedniej bez dopat uzyskanej z uprawy rzepaku ozimego, rolnicy otrzymali wsparcie (cznie UPO i JPO) w wysokoci 5,30 z. Dla porównania w gospodarstwach rednich byo to 0,42 z, a w najlepszych tylko 0,20 z. Jednym ze sposobów poprawy wyników produkcyjnych, a take ekonomicznych, jest denie do bardziej efektywnego wykorzystania poniesionych nakadów. Analizujc koszty bezporednie mona zauway, e ich wysoko utrzymywaa si na podobnym poziomie w kadej z badanych grup gospodarstw. Struktura tych kosztów bya te podobna. Najwikszy wpyw na poziom kosztów bezporednich ogóem mia koszt nawozów NPK waha si od 857 z/ha w gospodarstwach najlepszych do 946 z/ha w rednich. W strukturze kosztów bezporednich byo to odpowiednio 57,7% i 59,7%. Dawka NPK zastosowana na 1 ha rzepaku równie ksztatowaa si podobnie, kolejno w grupach wynosia: 308, 324 i 306 kg. 43

45 Wysoki poziom nawoenia moe wiadczy o deniu rolników do uzyskania jak najwyszego plonu. Czynniki zewntrzne, gównie warunki agrometeorologiczne, wpyny jednak na zrónicowanie plonu co miao wpyw na techniczn efektywno nawoenia. W gospodarstwach najlepszych na 1 kg NPK przypadao prawie 11 kg nasion rzepaku, podczas gdy w gospodarstwach najsabszych tylko 3,5 kg. Rozpatrujc przecitn ekonomiczn efektywno nawoenia (warto nasion w z/1 z NPK) mona dostrzec identyczn zaleno. Najwysz warto tego miernika 7,44 z zanotowano w gospodarstwach najlepszych, a najnisz 1,92 z w najsabszych. Rozpatrujc techniczno-ekonomiczn stron procesu produkcji rzepaku ozimego zaprezentowano zestaw mierników, które przedstawiono w tabeli (A) III.4.1. Tabela (A) III.4.1. Mierniki sprawnoci ekonomicznej uprawy rzepaku ozimego w 2011 roku Wyszczególnienie rednio w gospodarstwach uprawiajcych rzepak ozimy rednio w grupach gospodarstw 25% najlepszych 50% rednich 25% najsabszych Koszty bezporednie /1 dt produktu gównego Koszty bezporednie /1 z nadwyki bezporedniej bez dopat Nadwyka bezporednia bez dopat /1 dt produktu gównego Udzia dopat* w nadwyce bezporedniej Nakady pracy ogóem /1 dt produktu gównego Wielko produkcji /1 godzin pracy ogóem Warto produkcji /1 godzin pracy ogóem [z] 68,02 44,91 71,10 147,71 [z] 0,59 0,30 0,68 8,41 [z] 115,21 147,85 105,32 17,56 [proc.] 9,5 5,3 10,5 59,6 [godz.] 0,38 0,23 0,40 0,87 [dt] 2,7 4,4 2,5 1,1 [z] 486,12 852,19 437,67 189,37 * Dopaty obejmuj uzueniajc patno obszarow (UPO). W gospodarstwach z najwyszym poziomem nadwyki bezporedniej bez dopat wszystkie mierniki przyjy wielkoci najkorzystniejsze. Natomiast znacznie mniej korzystne ich wielkoci odnotowano w gospodarstwach z najniszym poziomem nadwyki. Wyniki oblicze wskazuj, e w gospodarstwach najlepszych zdecydowanie najefektywniej wykorzystano poniesione nakady rodków produkcji oraz pracy ludzkiej. Na wytworzenie 1 dt nasion potrzebowano prawie 4-krotnie mniejszych nakadów pracy ni w gospodarstwach najsabszych, mimo to wielko produkcji przypadajca na 1 godzin pracy bya 4-krotnie wiksza. Co wane, nie miao to zwizku z efektem skali. Powierzchnia uprawy w poszczególnych grupach nie rónia si w znaczcy sposób, co potwierdza, e gównym czynnikiem stymulujcym zaistniae rónice by przede wszystkim plon. 44

46 Koszty bezporednie produkcji 1 dt nasion rzepaku w wydzielonych grupach gospodarstw take cechuje due zrónicowanie. W gospodarstwach najlepszych byy one 3,3-krotnie nisze w porównaniu do najsabszych, wynosiy odpowiednio 44,91 i 147,71 z/dt. Naley doda, e koszty bezporednie uprawy 1 ha byy zblione, tak wic o rónicy w ich wysokoci przypadajcej na 1 dt nasion zadecydoway wyniki produkcyjne rzepaku. Poziom plonu w gównym stopniu zadecydowa równie o wysokoci nadwyki bezporedniej bez dopat liczonej na 1 dt nasion. W gospodarstwach najlepszych, w których plonowanie rzepaku byo relatywnie wysokie wynosia ona 147,85 z, podczas gdy w najsabszych bya 8,4-krotnie nisza (wynosia 17,56 z). Analiza statystyczna opacalnoci produkcji rzepaku ozimego potwierdza wczeniejsze spostrzeenia. Za miar opacalnoci przyjto wskanik opacalno bezporedniej liczony jako stosunek wartoci produkcji do kosztów bezpo- rednich. Do oceny jego wielkoci oraz stopnia zrónicowania w grupach gospodarstw wykorzystano podstawowe miary statystyczne, ich wartoci zaprezentowano w tabeli (A) III.4.2. Tabela (A) III.4.2. Wybrane statystyki opisowe wskanika opacalnoci bezporedniej uprawy rzepaku ozimego w 2011 roku rednio Wyszczególnienie Percentyl 5% Mediana Percentyl 95% Pozycyjny wspóczynnik zmiennoci rednio w gospodarstwach uprawiajcych rzepak ozimy rednio w grupach gospodarstw 25% najlepszych 50% rednich 25% najsabszych [proc.] 269,4 429,2 248,1 111,9 [proc.] 67,9 316,0 179,2 42,7 [proc.] 253,2 412,5 253,2 117,5 [proc.] 499,1 578,8 409,7 162,2 [proc.] 35,3 12,5 18,8 26,9 Warto wskanika opacalnoci bezporedniej informuje w jakim stopniu nakady poniesione na produkcj, które wyraa poziom kosztów bezporednich, przeoyy si na efekt ekonomiczny w postaci wartoci produkcji. Statystyki dla tego wskanika zaprezentowane w tabeli powyej potwierdzaj due rónice w wynikach pomidzy grupami gospodarstw. W kadej z badanych, produkcja rzepaku bya opacalna, ale w gospodarstwach najsabszych zarówno rednia jak i mediana tylko w niewielkim stopniu przekroczyy próg opacalnoci. Ponadto w grupie tej wystpoway gospodarstwa, w których rzepak ozimy by upraw wyjtkowo nieopacaln, wiadczy o tym bardzo niska warto percentyla 5% (42,7%). Udzia takich gospodarstw w próbie wynosi 19%, w jednostkach tych 45

47 plonowanie rzepaku ozimego byo bardzo niskie i nawet wysoka cena sprzeday nasion nie bya w stanie zrekompensowa strat poniesionych z tego tytuu. Prezentowane wyniki pokazuj si oddziaywania czynników zewntrznych, niezalenych od rolnika, na wyniki ekonomiczne danej uprawy. Pomimo stara i znacznych nakadów rodków produkcji rolnicy ponieli strat, a zadecydoway o tym niekorzystne warunki pogodowe. O duym zrónicowaniu opacalnoci rzepaku w gospodarstwach z grupy najsabszych wiadczy równie stosunkowo wysoka warto pozycyjnego wspóczynnika zmiennoci 26,9%. Natomiast gospodarstwa zakwalifikowane do grupy najlepszych okazay si wzgldnie jednorodne pod wzgldem tej cechy (wspóczynnik zmiennoci wynosi 12,5%), a ponadto charakteryzoway si bardzo wysok, bezporedni opacalnoci uprawy rzepaku ozimego. Percentyl 95% wskazuje na wystpowanie jednostek, w których warto produkcji rzepaku prawie 6-krotnie przekroczy- a wysoko poniesionych kosztów bezporednich. Podsumowujc rozwaania na temat wyników uprawy rzepaku ozimego naley stwierdzi, e w 2011 roku rednio w badanym zbiorze gospodarstw jak i w wydzielonych grupach, na poziomie nadwyki bezporedniej bez dopat, by- a to dziaalno dochodowa. Uwag zwraca jednak bardzo due zrónicowanie tej kategorii dochodowej w grupach gospodarstw. Gównym czynnikiem rónicujcym okaza si plon, który by 3,1-krotnie wyszy w gospodarstwach najlepszych w porównaniu do najsabszych. Wpyw ceny sprzeday nasion by znacznie sabszy, jej zrónicowanie w grupach byo zaledwie 1,2-krotne. Korzystne wyniki produkcyjno-cenowe rzepaku ozimego spowodoway, e w gospodarstwach, które okrelono jako najlepsze by on upraw konkurencyjn wobec pszenicy ozimej. Nadwyka bezporednia bez dopat z rzepaku ozimego o 17,9% przewyszaa poziom jaki zapewnia pszenica ozima. Uprawa pszenicy okazaa sie jednak bardziej efektywna ekonomicznie (miar by wskanik opacalnoci bezporedniej i jego statystyki opisowe), a zadecydowaa o tym mniejsza kosztochonno jej uprawy. Natomiast w dwóch kolejnych grupach, tj. rednich i najsabszych, a take rednio w badanym zbiorze gospodarstw lepsze wyniki zapewnia pszenica ozima zarówno na poziomie nadwyki bezpo- redniej bez dopat, jak i biorc pod uwag warto wskanika opacalnoci bezporedniej. Zadecydowao o tym mniejsze wahanie plonu pszenicy oraz nisze koszty jej uprawy. Ocenia si, e przy obecnym, wysokim poziomie cen obu produktów, rzepak moe by konkurencyjny wobec pszenicy, ale tylko przy sprzyjajcych warunkach agrometeorologicznych, które bd stymulowa jego wyniki produkcyjne. 46

48 5. Tuczniki (ywiec wieprzowy) Chów trzody chlewnej jest w Polsce wan dziaalnoci produkcji zwierzcej. Jednak utrzymujca si od kilku lat bardzo maa jego opacalno, a czsto nieopacalno jest powodem sukcesywnego spadku krajowego pogowia wi. Dla przykadu, w marcu 2011 roku liczyo ono 13100,2 tys. sztuk i byo mniejsze o 877,6 tys. sztuk ni rok wczeniej, natomiast w listopadzie 2011 roku w odniesieniu do marca zmniejszyo si o kolejne 48 tys. sztuk. Warto jednak zauway, e w okresie od marca 2010 roku do listopada 2011 roku udzia tuczników (tzn. trzody chlewnej o wadze 50 kg i wicej, z przeznaczeniem na ubój) w strukturze pogowia trzody chlewnej stopniowo si zwiksza. W marcu 2010 roku wynosi 31,6%, a w marcu i listopadzie 2011 roku odpowiednio 32,1 i 36,5%. 26 Miao to niewtpliwie zwizek z upodobaniami kulinarnymi Polaków do misa wieprzowego, a co za tym idzie relatywnie czstszym nastawianiem si producentów trzody chlewnej na produkcj ywca rzenego, a zmniejszaniem produkcji prosit na skutek redukcji stad macior. Prosita byy importowane z innych krajów UE (Niemcy, Dania). Rolnicy chtniej produkowali ywiec wieprzowy równie dlatego, e w 2011 roku ceny skupu byy wyranie wysze ni w 2010 roku (rednio w roku o 16,2%). 27 Biorc pod uwag niemae znaczenie chowu tuczników w kraju, w niniejszym podrozdziale przedstawiono produkcyjne i ekonomiczne wyniki z chowu tych zwierzt w 2011 roku. Dane ródowe zgromadzono w rozmieszczonych na terenie caego kraju 143 indywidualnych gospodarstwach rolnych uczestniczcych w badaniach systemu AGROKOSZTY i jednoczenie nalecych do zbiorowoci Polskiego FADN. Rachunek poprowadzono do poziomu pierwszej kategorii dochodowej, któr jest nadwyka bezporednia. W opracowaniu analizowano efekty produkcyjne i ekonomiczne ywca wieprzowego rednio w caej objtej badaniami próbie, jak i w gospodarstwach pogrupowanych pod wzgldem zrealizowanej ze 100 kg ywca brutto nadwyki bezporedniej bez dopat. Wyodrbnione trzy grupy gospodarstw okrelono mianem najlepszych, rednich i najsabszych. Naley doda, e zgodnie z obowizujcym ustawodawstwem, producentom ywca wieprzowego nie przysuguje wsparcie w postaci jednolitej i uzupeniajcej patnoci obszarowej (JPO, UPO). W zwizku z tym okrelenie nadwyka bezporednia bez dopat oraz nadwyka bezporednia uznano w tym przypadku za tosame. 26 Pogowie trzody chlewnej wedug stanu w kocu marca 2011 roku, GUS, Warszawa 2011; Pogowie trzody chlewnej wedug stanu w kocu listopada 2011 roku, GUS, Warszawa Biuletyn Statystyczny, nr 6, GUS, Warszawa 2012; Rolnictwo w 2011 r., GUS, Warszawa

49 Przeprowadzone badania wykazay, e w przyjtym do bada zbiorze gospodarstw, rednio na gospodarstwo produkcja ywca wieprzowego brutto (przyrost + waga zwierzt z zakupu) wynosia 453,8 dt, przy czym przyrost stanowi 55,6% tej produkcji. Wyniki wskazuj, e w 2011 roku rednio w badanych gospodarstwach za 1 kg ywca wieprzowego uzyskano 4,59 z, tj. o 0,07 z wicej ni w skupie rednio w kraju (wedug danych GUS 4,52 z/kg) 28. Mimo to, niemal w 1/3 tych gospodarstw nie zostaa zrealizowana nadwyka bezporednia z produkcji ywca wieprzowego. Analiza wyników w wydzielonych grupach gospodarstw wykazaa, e wszystkie gospodarstwa z grupy najlepszych uzyskay nadwyk bezporedni z produkcji ywca wieprzowego, natomiast gospodarstwa zakwalifikowane do grupy najsabszych wszystkie poniosy strat. Sporód gospodarstw uznanych za rednie, 87,3% stanowiy jednostki, w których ywiec wieprzowy na poziomie nadwyki bezporedniej by dziaalnoci dochodow, a pozostae 12,7% to jednostki z produkcj niedochodow. Analizujc sytuacj ekonomiczn produkcji ywca wieprzowego dla pokazania zrónicowania i wielkoci odchyle od redniego poziomu wyniki w gospodarstwach najlepszych i najsabszych, porównano do uzyskanych w gospodarstwach rednich; w przeliczeniu na 100 kg ywca brutto odnotowano (tabela A.5): w gospodarstwach najlepszych: cen sprzeday, w efekcie warto produkcji wysz o 5,0%, bezporednie koszty produkcji nisze o 11,4%, nadwyk bezporedni wysz 2,9-krotnie; w gospodarstwach najsabszych: cen sprzeday, w efekcie warto produkcji nisz o 1,3%, bezporednie koszty produkcji wysze o 19,6%, nadwyk bezporedni nisz o 87,49 z (bya ona wartoci ujemn). Rozpatrujc wyniki z produkcji ywca wieprzowego stwierdzono, e w kolejnych grupach gospodarstw poczwszy od najlepszych, uzyskiwano coraz nisz cen za 1 kg ywca, a ponoszono coraz wysze koszty bezporednie na jego produkcj. Rónice w wartoci produkcji która jest pochodn ceny sprzeday midzy kolejnymi grupami gospodarstw byy relatywnie niedue, podczas gdy w poziomie poniesionych kosztów zdecydowanie wiksze. Z przeprowadzonych bada wynika, e rednio w gospodarstwach najlepszych w porównaniu z najsabszymi warto produkcji, w przeliczeniu na 100 kg ywca wieprzowego 28 Biuletyn Statystyczny, nr 6, GUS, Warszawa

50 brutto, bya wysza o 6,4% (476 z wobec 447 z), a koszty bezporednie o 25,9% nisze (369 z wobec 498 z). Poziom zrealizowanej nadwyki bezpo- redniej by wic przede wszystkim uzaleniony od wysokoci poniesionych kosztów bezporednich. W rezultacie tych uwarunkowa, w gospodarstwach najlepszych produkcja ywca wieprzowego zapewnia nadwyk bezporedni w wysokoci 107 z/100 kg, podczas gdy w jednostkach najsabszych przyniosa strat na poziomie 51 z ze 100 kg ywca tabela A.5; wykres (A) III.5.1. Wykres (A) III.5.1. Produkcja, koszty i nadwyka bezporednia z produkcji ywca wieprzowego w 2011 roku rednio w badanym zbiorze gospodarstw oraz w wydzielonych grupach z/100kgywcabrutto Nadwykabezporednia Kosztybezporednie Wartoprodukcji 50 redniowzbiorze Najlepsze rednie Najsabsze Wród kosztów bezporednich znaczc pozycj jest koszt wymiany stada. W wyodrbnionych grupach gospodarstw jego poziom by do wyrównany, zawiera si w granicach z w przeliczeniu na 100 kg ywca brutto, nie mia wic duego wpywu na zrónicowanie tych kosztów. Kolejnym wanym skadnikiem kosztów bezporednich s pasze. Z przeprowadzonych oblicze wynika, e najniszy koszt pasz obcych (78 z), jak i wasnych (52 z) w przeliczeniu na 100 kg ywca wieprzowego brutto wystpi w gospodarstwach najlepszych, a najwyszy w najsabszych (odpowiednio 130 i 95 z). Midzy tymi grupami gospodarstw koszty te w przypadku pasz obcych róniy si 1,7-krotnie, a pasz wasnych 1,8-krotnie. Mona wic stwierdzi, e koszt pasz w duej mierze determinowa poziom kosztów bezporednich poniesionych na produkcj ywca wieprzowego tabela A.5. Bez wzgldu na pochodzenie pasz w dawce ywieniowej zwierzt, zdecydowan ich wikszo stanowiy pasze treciwe. Rozpatrujc ilo pasz treciwych zuytych na 1 kg przyrostu ywca wieprzowego naley stwierdzi, e w grupie gospodarstw najlepszych bya ona najnisza i wynosia 2,65 kg, podczas gdy w red- 49

51 nich 3,57 kg, a w najsabszych 4,42 kg (tabela A.6). Wyniki te dowodz, e ilo pasz treciwych zuytych w ywieniu tuczników wpywa na poziom kosztów pasz ogóem; im ilo ta bya wiksza tym koszty pasz byy wysze. Szukajc przyczyn zrónicowania kosztów w grupach gospodarstw obliczono, e w gospodarstwach najsabszych na 1 kg przyrostu ywca zuyto najwiksz ilo stosunkowo drogiego w 2011 roku ziarna i rut ze zbó (2,74 kg wobec 1,90 kg w jednostkach najlepszych, w których ilo ta bya najmniejsza). Zuyto take najwicej relatywnie drogich pasz przemysowych, tj. koncentratów i mieszanek (1,54 kg wobec 0,56 kg w gospodarstwach najlepszych). Prezentowane wyniki pokazuj, e w grupach gospodarstw koszt pasz treciwych (ogó- em) warunkowany by iloci zuytych poszczególnych rodzajów pasz. Wiksza ilo droszych pasz w dawce pokarmowej generowaa wyszy koszt pasz treciwych, a jednoczenie determinowaa wysze koszty bezporednie. Warto zwróci równie uwag na struktur zuycia pasz treciwych zestawienie poniej. Struktura zuycia pasz treciwych w 2011 roku (w przeliczeniu na 100 kg ywca wieprzowego netto) rednio w gospod. produkujcych yw. wieprzowy rednio w grupach gospodarstw 25% najlepszych 50% rednich 25% najsabszych Pasze treciwe ogóem [proc.] 100,0 100,0 100,0 100,0 z tego: pochodzce z zewntrz gospodarstwa 49,1 48,2 51,7 44,9 z tego: koncentraty i mieszanki 42,9 43,9 27,3 77,5 ziarna i ruty ze zbó 41,4 42,0 52,1 16,3 ruty poekstrakcyjne, makuchy 9,1 8,4 12,1 3,2 pozostae pasze treciwe 6,6 5,7 8,5 3,0 wasne z produktów towarowych 50,9 51,8 48,3 55,1 w tym: ziarna i ruty ze zbó 99,3 99,1 99,5 99,3 Prezentowane wyniki uwidoczniy, e we wszystkich wyodrbnionych grupach gospodarstw, udzia zuytych na 100 kg przyrostu ywca wieprzowego pasz treciwych obcych i wasnych by wzgldem siebie do podobny. Paszami treciwymi wasnymi niemal w caoci byo ziarno i ruty z wyprodukowanych w gospodarstwie zbó. Co si za tyczy pasz treciwych obcych struktura zuycia poszczególnych ich rodzajów bya w wyodrbnionych grupach zrónicowana. Najbardziej znaczce jest jednak to, e w jednostkach najsabszych wród zastosowanych w ywieniu tuczników pasz treciwych obcych dominoway koncentraty i mieszanki zboowe stanowiy 77,5%. Na tle wyników z pozosta- ych grup gospodarstw udzia ten by bardzo wysoki. Fakt ten po raz kolejny uwidacznia, e najwyszy poziom kosztów bezporednich w gospodarstwach 50

52 najsabszych, a w konsekwencji najnisza nadwyka bezporednia z produkcji ywca wieprzowego byy skutkiem odmiennego sposobu ywienia zwierzt i bardzo moliwe, e nieracjonalnego gospodarowania paszami, szczególnie koncentratami i mieszankami przemysowymi. Zarówno ich dawka, jak i udzia w strukturze zuytych pasz treciwych byy w tych gospodarstwach najwysze. W gospodarstwach najlepszych sytuacja ta ksztatowaa si znacznie korzystniej, zatem efekty produkcyjne i ekonomiczne byy duo lepsze. Dla peniejszego zobrazowania wyników z produkcji ywca wieprzowego obliczono mierniki sprawnoci ekonomicznej. Jak naleao si spodziewa najkorzystniejsze wielkoci tych mierników stwierdzono w gospodarstwach najlepszych. Jak wczeniej wspomniano, w jednostkach tych produkcja ywca bya najmniej kosztochonna. Ponadto, w porównaniu do gospodarstw najsabszych, nakady pracy ogóem poniesione na wyprodukowanie 1 kg ywca wieprzowego (tzn. pracochonno produkcji) byy ponad 2-krotnie nisze. Natomiast wielko oraz warto produkcji brutto przypadajca na 1 godzin pracy ogóem (nazywane odpowiednio techniczn i ekonomiczn wydajnoci pracy) byy ponad 2-krotnie wysze tabela (A) III.5.1. Tabela (A) III.5.1. Mierniki sprawnoci ekonomicznej produkcji ywca wieprzowego w 2011 roku Wyszczególnienie rednio w gospodarstwach produkujcych ywiec wieprzowy rednio w grupach gospodarstw 25% najlepszych 50% rednich 25% najsabszych Koszty bezporednie /1 kg ywca wieprzowego Koszty bezporednie /1 z nadwyki bezporedniej Nadwyka bezporednia/1 kg ywca wieprzowego Nakady pracy ogóem /1 kg ywca wieprzowego Wielko produkcji brutto/1 godzin pracy ogóem Warto produkcji /1 godzin pracy ogóem [z] 4,16 3,69 4,16 4,98 [z] 9,60 3,45 11,28 x [z] 0,43 1,07 0,37 x [godz.] 0,022 0,016 0,022 0,034 [kg] 44,8 60,9 45,7 29,6 [z] 205,60 289,64 207,18 132,36 [x] - oznacza, e wykonanie oblicze nie byo uzasadnione, nadwyka bezporednia bya wartoci ujemn. Miar opacalnoci produkcji ywca wieprzowego w badanych gospodarstwach by wskanik opacalnoci bezporedniej. Obliczono go jako procentow relacj wartoci produkcji do kosztów bezporednich. Analiza wykazaa zrónicowanie opacalnoci produkcji ywca midzy rozpatrywanymi grupami gospodarstw, jak i w ich obrbie. redni poziom wskanika opacalnoci bezporedniej oraz jego mediana potwierdziy, e produkcja ywca wieprzowego bya najbardziej opacalna w gospodarstwach najlepszych. Wskanik opacalnoci 51

53 bezporedniej by o okoo 39 pkt. proc. wyszy ni w jednostkach najsabszych, w których produkcja ywca bya nieopacalna. Niskie wartoci pozycyjnego wspóczynnika zmiennoci (4,8-6,5%) wiadcz o maym rozproszeniu wskanika opacalnoci w omawianych grupach gospodarstw. Oznacza to, e pod wzgldem tej cechy grupy te s wewntrznie do jednorodne, a przy tym podobne do siebie. Percentyl 5% i 95% wskazuj na obszar zajmowany przez 90% obserwacji. W wyodrbnionych grupach rozpito wskanika opacalnoci w tym obszarze wynosia od 20,8% w gospodarstwach rednich do 53,8% w najlepszych, zatem w tych ostatnich wspomniany obszar by 2,6-krotnie szerszy ni w grupie gospodarstw rednich. Ponadto wielko percentyla 95% w gospodarstwach najlepszych wynoszca 172,7% wskazuje, e wród nich wystpoway jednostki, w których opacalno bezporednia produkcji ywca wieprzowego bya stosunkowo wysoka tabela (A) III.5.2. Tabela (A) III.5.2. Wybrane statystyki opisowe wskanika opacalnoci bezporedniej produkcji ywca wieprzowego w 2011 roku rednio Percentyl 5% Mediana Percentyl 95% Wyszczególnienie Pozycyjny wspóczynnik zmiennoci rednio w gospodarstwach produkujcych ywiec wieprzowy rednio w grupach gospodarstw 25% najlepszych 50% rednich 25% najsabszych [proc.] 110,4 129,0 108,9 89,8 [proc.] 82,7 118,9 97,2 72,9 [proc.] 110,9 130,1 110,9 91,5 [proc.] 139,8 172,7 118,0 96,2 [proc.] 10,1 4,8 5,1 6,5 Wyniki przeprowadzonych bada wskazuj, e w 2011 roku w 2/3 gospodarstw rozpatrywanej zbiorowoci moliwe byo uzyskanie nadwyki bezpo- redniej z produkcji ywca wieprzowego. Wród gospodarstw najlepszych wszystkie zrealizoway t nadwyk, ale wród najsabszych adne (wszystkie poniosy strat). Analiza wskazuje równie, e wysoko zrealizowanej nadwyki bezporedniej uwarunkowana bya przede wszystkim poziomem poniesionych kosztów bezporednich. W gospodarstwach najlepszych koszty te byy najnisze, zatem nadwyka najwysza, natomiast w najsabszych na odwrót. O wysokoci kosztów bezporednich w wyodrbnionych grupach gospodarstw zadecydowaa ilo, a w efekcie koszt zuytych pasz treciwych, zwaszcza koncentratów i mieszanek przemysowych. Mona wic uzna, e najkorzystniejsze wyniki ekonomiczne z ywca wieprzowego w gospodarstwach najlepszych wynikay z odmiennego sposobu ywienia zwierzt i bardziej racjonalnego, ni w pozostaych jednostkach, gospodarowania paszami. 52

54 IV. Podsumowanie W czci A publikacji, zatytuowanej Nadwyka bezporednia uzyskana z produkcji wybranych produktów rolniczych w 2011 roku wedug bada w systemie AGROKOSZTY przedstawiono analiz porównawcz wyników produkcyjnych i ekonomicznych uzyskanych z uprawy pszenicy ozimej, yta ozimego, jczmienia jarego, rzepaku ozimego oraz z produkcji ywca wieprzowego. Wyniki zaprezentowano rednio w zbiorze gospodarstw, w których prowadzono badania poszczególnych dziaalnoci oraz w wydzielonych wedug metody kwartyli grupach, tzn. w gospodarstwach najlepszych, rednich i najsabszych. Kryterium podziau dla dziaalnoci produkcji rolinnej by poziom nadwyki bezporedniej bez dopat z 1 ha ich uprawy, a w przypadku ywca wieprzowego w przeliczeniu na 100 kg ywca brutto. Zastosowane kryterium agregacji gospodarstw pozwolio na ocen ekonomicznej efektywnoci wytwarzania poszczególnych produktów w zalenoci od wahania plonów, wydajnoci jednostkowych zwierzt, zmian cen produktów i cen rodków do produkcji. Nadwyka bezporednia jest rónic midzy warto- ci produkcji a kosztami bezporednimi niezbdnymi do jej wytworzenia. Umoliwia prawidow ocen konkurencyjnoci poszczególnych dziaalnoci, poniewa eliminuje wtpliwoci zwizane z podziaem na poziomie dziaalnoci kosztów porednich. Decyzje podejmowane przez rolnika o wyborze kierunku produkcji, czyli wyborze dziaalnoci produkcyjnych, które zamierza prowadzi we wasnym gospodarstwie nale do jednych z waniejszych. Rolnik rozwaa moliwo wytwarzania rónych produktów (np. pszenicy, buraków cukrowych czy rzepaku) przy wykorzystaniu tych samych czynników produkcji. Powstaje zatem pytanie, czym si kierowa, jakie przyj kryteria wyboru dziaalnoci produkcyjnych. Wiarygodnym kryterium jest cena sprzeday, warto produkcji czy poziom poniesionych kosztów bezporednich. Efekt zrónicowania technologii wytwarzania dobrze obrazuje take nadwyka bezporednia, któr w przeprowadzonych badaniach uznano za miar konkurencyjnoci. Wyniki bada prezentowane w pracy dostarczaj informacji przydatnych do podejmowania decyzji dotyczcych biecej, jak i planowanej dziaalnoci w gospodarstwie. Badania przeprowadzone w 2011 roku wykazay, e na poziomie nadwyki bezporedniej pszenica ozima bya dziaalnoci dochodow Zadecydoway o tym wyniki produkcyjne (chocia byy sabsze ni w roku poprzednim wg GUS rednio w gospodarstwach indywidualnych plon obniy si o 4,7%), ale przede wszystkim bardzo korzystne uwarunkowania cenowe (przecitna cena 53

55 skupu ziarna w 2011 r., w porównaniu do 2010 r. wzrosa o 37,0%, wg GUS). W grupach gospodarstw zrónicowanie wyników byo bardzo wyrane. Poddajc ocenie wyniki pszenicy ozimej kolejno w gospodarstwach najlepszych, rednich i najsabszych odnotowano spadek plonu i ceny sprzeday ziarna, z tym e dynamika spadku plonu bya znacznie silniejsza ni ceny. Mona stwierdzi wyran dodatni wspózaleno midzy plonem a wysokoci zrealizowanej nadwyki bezporedniej bez dopat. Rozpito jej poziomu bya znaczna, w gospodarstwach najlepszych rolnicy z 1 ha uzyskali 4148 z, w rednich 2792 z, a w najsabszych 1542 z. Natomiast wysoko kosztów bezporednich w grupach gospodarstw bya zbliona, zawieraa si w przedziale od 1351 z/ha w gospodarstwach najlepszych do 1235 z/ha w najsabszych. Tak wic koszty bezporednie nie wywieray decydujcego wpywu na poziom nadwyki bezporedniej. Opacalno produkcji pszenicy w ujciu procentowym wyraon jako relacj wartoci produkcji do kosztów bezporednich równie cechuje znaczne zrónicowanie. Mediana wskanika opacalnoci bezporedniej dla pszenicy ozimej w gospodarstwach najlepszych wynosia 430,3%, podczas gdy w rednich 370,2%, a w najsabszych 247,2%. Efektywno wykorzystania nakadów zaangaowanych w procesie produkcji, równie bya najwiksza w gospodarstwach najlepszych. Oznacza to, e wysoka wydajno w aspekcie technicznym przesdzia o najwyszej efektywnoci ekonomicznej. W 2011 roku uprawa yta ozimego pozwolia na uzyskanie nadwyki bezporedniej, jednak jej wysoko bya znacznie nisza ni w przypadku pszenicy ozimej. Gównym czynnikiem, który rónicowa te wyniki by niszy plon. Naley doda, e w porównaniu do roku 2010, rednio w gospodarstwach indywidualnych w kraju, plon yta obniy si o 10,6%, natomiast cena skupu ziarna bya wysza a o 76,3% (wg GUS). Tak wic cena bya czynnikiem, którego wpyw na wyniki ekonomiczne uprawy yta w 2011 roku by znaczcy. Badania wykazay, e w grupach gospodarstw wyniki ekonomiczne znacznie róniy si i gównie decydowa o tym poziom plonu. W gospodarstwach zakwalifikowanych do grupy najlepszych rolnicy z 1 ha yta uzyskali 2046 z nadwyki bezpo- redniej bez dopat, podczas gdy w rednich 1213 z, a w najsabszych tylko 652 z. Spadek w kolejnych grupach gospodarstw gównie warunkowa niszy poziom plonu, jego zrónicowanie midzy skrajnymi grupami byo 1,8-krotne, podczas gdy ceny ziarna 1,3-krotne. Wpyw kosztów bezporednich na zrónicowanie nadwyki bezporedniej nie by duy, wraz z ich spadkiem nadwyka równie wykazywaa tendencj spadkow. Generalnie poziom kosztów bezpo- rednich by do wyrównany zawieray si one w przedziale od 665 z/ha 54

56 w gospodarstwach najlepszych do 543 z w najsabszych. Biorc pod uwag wyniki uprawy yta w wydzielonych grupach gospodarstw rola patnoci uzupeniajcej (UPO) we wspieraniu dochodów najwyraniej rysuje si w gospodarstwach najsabszych; jej udzia w nadwyce bezporedniej wynosi 29,6%, podczas gdy w jednostkach najlepszych tylko 11,8%. Do oceny efektywnoci produkcji yta w grupach gospodarstw zastosowano wskanik opacalnoci bezporedniej. Obliczenia potwierdzaj wyran przewag gospodarstw najlepszych, mediana wskanika opacalnoci wynosia 482,2%, natomiast w jednostkach zakwalifikowanych do grupy rednich 342,9%, a najsabszych 234,6%. Ponadto w gospodarstwach najlepszych zmienno tej cechy bya najmniejsza, pozycyjny wspóczynnik zmiennoci wynosi 23,2%, natomiast w próbie gospodarstw najsabszych 27,0%. Jak wskazuj wyniki bada, w 2011 roku uprawa jczmienia jarego, podobnie jak pszenicy i yta, pozwolia na uzyskanie nadwyki bezporedniej. Jej wysoko zarówno rednio w zbiorze gospodarstw, jak i w wydzielonych grupach bya nisza od uzyskanej dla pszenicy, ale wysza w porównaniu do yta. W grupach gospodarstw tendencja zmian poziomu nadwyki bezporedniej z uprawy jczmienia jarego oraz czynniki warunkujce te zmiany byy analogiczne do wczeniej zaobserwowanych najwikszy wpyw mia plon, a nastpnie cena sprzeday ziarna. Wyniki bada wykazay, e zrónicowanie plonu jczmienia jarego midzy skrajnymi grupami gospodarstw, tj. najlepszymi i najsabszymi byo 1,5-krotne, a ceny ziarna 1,3-krotne. W nastpstwie tych uwarunkowa nadwyka bezporednia bez dopat z 1 ha jczmienia jarego w gospodarstwach najlepszych wynosia 2984 z, w rednich 1771 z, a w najsabszych 1213 z. Naley zaznaczy, e na jej poziom znaczcy wpyw miay korzystne uwarunkowania cenowe. Jak wskazuj dane GUS, cena skupu ziarna jczmienia w 2011 roku w porównaniu do roku 2010 wzrosa a o 53,9%, natomiast plon jczmienia jarego rednio w gospodarstwach indywidualnych w kraju obniy si o 5,2%. Bezporednie koszty uprawy jczmienia jarego miay pewien wpyw na wysoko nadwyki bezporedniej, jednak na zrónicowanie jej poziomu w grupach gospodarstw sia oddziaywania tych kosztów bya niewielka. Wynika to z faktu, e ich zrónicowanie w grupach gospodarstw (tj. najlepszych, rednich i najsabszych) byo tylko 1,1-krotne. W gospodarstwach najlepszych jczmie jary zapewni najwysz nadwyk bezporedni, ale take ekonomiczna efektywno jego produkcji bya najwiksza. wiadczy o tym wskanik opacalnoci bezporedniej, jego mediana wynosia 450,2%, podczas gdy w gospodarstwach rednich 331,7%, a w najsabszych 224,2%. 55

57 W 2011 roku rednio w badanym zbiorze gospodarstw uprawa rzepaku ozimego pozwolia na uzyskanie dochodu na poziomie nadwyki bezporedniej bez dopat. Jednak w wydzielonych grupach gospodarstw zrónicowanie jej poziomu byo bardzo wyrane. W szczególnie niekorzystnej sytuacji byy gospodarstwa zakwalifikowane do grupy najsabszych w co pitym gospodarstwie nadwyka bezporednia bez dopat nie zostaa zrealizowana. Oznacza to, e przychody ze sprzeday nasion rzepaku nie pokryy poniesionych kosztów bezpo- rednich. Czynnikiem, który mia najwikszy wpyw na zrónicowanie wyników ekonomicznych by plon, jego wysoko ze wzgldu na zmienne, a na niektórych obszarach kraju niekorzystne warunki agrometeorologiczne podlegaa znacznym wahaniom. Na poziom uzyskanej nadwyki bez dopat, silnie oddziaywaa równie cena sprzeday nasion, która w 2011 roku uksztatowaa si na bardzo wysokim poziomie. Wedug GUS, w porównaniu do 2010 roku, cena skupu nasion rzepaku wzrosa a o 44%, podczas gdy plon nasion, rednio w gospodarstwach indywidualnych w kraju pozosta na poziomie zblionym do roku ubiegego (odnotowano wzrost tylko o 0,4%). W rezultacie tych uwarunkowa w gospodarstwach, które ze wzgldu na poziom nadwyki bezporedniej bez dopat uzyskanej z 1 ha rzepaku (I kwartyl) uznano za najlepsze, nadwyka ta wynosia 4890 z. W gospodarstwach rednich, czyli ze rodkowym poziomem nadwyki (II i III kwartyl) bya 2-krotnie nisza wynosia 2349 z/ha. Natomiast w jednostkach najsabszych (IV kwartyl) tylko 186 z/ha i w przypadku tych gospodarstw najwyraniej rysuje si rola dopat we wspieraniu dochodów. Spadek nadwyki bezporedniej bez dopat w kolejnych grupach gospodarstw gównie warunkowa plon, jego zrónicowanie midzy skrajnymi grupami byo 3,1-krotne, podczas gdy ceny nasion tylko 1,2-krotne. Wpyw kosztów bezporednich na zrónicowanie tej kategorii dochodowej nie by duy, ich poziom w grupach gospodarstw by wyrównany, zawiera si w granicach z/ha. W tym miejscu warto doda, e kosztochonno uprawy 1 ha rzepaku bya znacznie wiksza anieli zbó, w porównaniu do pszenicy ozimej, rednio w badanych gospodarstwach 1,2-krotnie, do jczmienia jarego 1,8-krotnie, a do yta ozimego 2,7-krotnie. Ocena opacalnoci bezporedniej produkcji nasion rzepaku równie wskazuje na zrónicowanie wyników, zarówno midzy grupami gospodarstw, jak i w obrbie ich samych. W gospodarstwach najsabszych, niska warto percentyla 5% (42,7%) wiadczy, e w niektórych z nich produkcja bya nieopacalna. Gospodarstwa z tej grupy byy najbardziej zrónicowane wzgldem wskanika opacalnoci bezporedniej, wskazuje na to wysoka warto wspóczynnika zmiennoci (26,9%). Natomiast gospodarstwa najlepsze okazay si najbardziej jednorodne wzgldem tej cechy, wspóczynnik zmiennoci wynosi 12,5%. 56

58 Rok 2011 dla producentów ywca wieprzowego nie by atwy, pomimo e cena jego sprzeday w porównaniu do 2010 roku wzrosa o 16,2% (wedug GUS wynosia 4,52 z/kg wobec 3,89 z/kg w 2010 roku). Gównie zadecydowa o tym znaczny wzrost cen pasz wg GUS o 22,9%. W badanym zbiorze gospodarstw rednia cena ywca wynosia 4,59 z/kg, a w grupach zawieraa si w przedziale 4,76-4,47 z/kg. Dochód na poziomie nadwyki bezporedniej przypadajcy na 100 kg ywca brutto rednio w zbiorze wynosi 43 z, natomiast podzia próby badawczej wedug kwartyli nadwyki bezporedniej wykaza du- e zrónicowanie wyników. W gospodarstwach najlepszych produkcja 100 kg ywca brutto zapewnia nadwyk w wysokoci 107 z, w rednich 37 z, natomiast w najsabszych nadwyka bezporednia bya wartoci ujemn (-51 z); oznacza to e cena sprzeday 1 kg ywca (4,47 z/kg) pokrya tylko czciowo koszty jego produkcji (w 90%), w konsekwencji rolnicy ponieli strat. Przeprowadzone badania wykazay silne uzalenienie sytuacji dochodowej ywca wieprzowego od wysokoci kosztów bezporednich. Zrónicowanie ich poziomu midzy gospodarstwami najlepszymi a najsabszymi, na niekorzy tych drugich byo 1,4-krotne, podczas gdy ceny sprzeday tylko 1,1-krotne. W kolejnych grupach gospodarstw (tj. w najlepszych, rednich i najsabszych) cena sprzeday 1 kg ywca sukcesywnie malaa (wynosia odpowiednio 4,76; 4,53; 4,47 z), a koszty bezporednie rosy (odpowiednio w grupach wynosiy: 3,69; 4,16; 4,98 z/kg). Wysoko kosztów bezporednich warunkowa koszt wymiany stada i koszt pasz. Koszt zwierzt wchodzcych do stada w ramach jego wymiany by jednak do wyrównany, zawiera si w granicach z w przeliczeniu na 100 kg ywca brutto, nie mia wic duego wpywu na zrónicowanie kosztów w grupach gospodarstw. Natomiast koszt pasz róni si znacznie, w gospodarstwach najlepszych wynosi 130 z/100 kg ywca brutto, w rednich 168 z, a w najsabszych 225 z. Rónice te wynikaj ze struktury rodzajowej pasz w dawce ywieniowej zwierzt oraz z iloci ich zuycia. Badania wykazay, e na 1 kg przyrostu zuycie paszy treciwej sukcesywnie roso, w gospodarstwach najlepszych byo najnisze wynosio 2,65 kg, podczas gdy w rednich 3,57 kg, a w najsabszych 4,42 kg. Statystyki opisowe wskanika opacalnoci bezporedniej wykazay, e na poziomie nadwyki bezporedniej produkcja ywca wieprzowego bya opacalna we wszystkich gospodarstwach z grupy najlepszych (percentyl 5% wynosi 118,9%, a percentyl 95% 172,7%), w niektórych z grupy rednich (percentyl wynosi odpowiednio 97,2 i 118,0%), a w adnym z grupy najsabszych (percentyl wynosi odpowiednio 72,9 i 96,2%). 57

59 Wyniki bada pokazuj, e w 2011 roku poziom nadwyki bezporedniej, jak zapewniy badane dziaalnoci produkcyjne mieci si w szerokich granicach. Spowodowane to byo rónym stopniem zmian w zakresie rozmiaru produkcji, jednostkowych kosztów bezporednich, a take cen realizacji poszczególnych produktów rolniczych. W przypadku dziaalnoci produkcji rolinnej na zrónicowanie nadwyki bezporedniej w grupach gospodarstw (najlepszych, rednich i najsabszych), najwikszy wpyw mia plon, wpyw ceny sprzeday oraz kosztów bezporednich by znacznie mniejszy. Cena sprzeday wywieraa jednak silny wpyw na poziom nadwyki bezporedniej. Naley doda, e uwarunkowania cenowe w 2011 roku w przypadku zbó jak i rzepaku byy bardzo korzystne, cena bya wic czynnikiem, którego wpyw na wyniki ekonomiczne by znaczcy. Koszty bezporednie uprawy 1 ha (które wyraaj poziom nakadów rodków produkcji) nie wykazyway duego zrónicowania w grupach gospodarstw ich wysoko bya do wyrównana. Biorc jednak pod uwag zmienno w plonowaniu badanych ziemiopodów (pszenica ozima, yto ozime, jczmie jary, rzepak ozimy), rónice w kosztach bezporednich przypadajcych na 1 dt produktu byy znaczce. Porównujc wyniki w gospodarstwach najlepszych do najsabszych, rónica na korzy tych pierwszych dla zbó wynosia 31-34%, a w przypadku rzepaku bya a 3,3-krotna. Oznacza to, e produkcja w gospodarstwach najlepszych w odniesieniu do pozostaych grup gospodarstw bya konkurencyjna wzgldem kosztów bezporednich. Znacznie wyszy efekt plonu osignity zosta przy nieznacznie wyszych, a czsto niszych nakadach. Wykluczajc oddziaywanie czynników pogodowych, które s niezalene od rolnika, ocenia si, e duy wpyw na wyniki ekonomiczne miay zdolnoci zarzdcze i organizacyjne rolników oraz starania, których celem by wzrost efektywnoci produkcji, zarówno technicznej, jak i ekonomicznej. Rozpatrujc wyniki produkcji ywca wieprzowego naley stwierdzi silny wpyw kosztów bezporednich na wyniki ekonomiczne. W gospodarstwach najlepszych w porównaniu do najsabszych, jednostkowy koszt bezporedni produkcji ywca by niszy o 26%, a cena sprzeday 1 kg bya wysza o 6,4%. Nisze koszty to efekt odmiennej technologii produkcji, skutkiem byo nisze o 40% zuycie pasz treciwych na 1 kg przyrostu. Sytuacja ta miaa bezporedni zwizek ze skal produkcji, która w gospodarstwach najlepszych bya 1,7-krotnie wiksza ni w najsabszych. W gospodarstwach najlepszych wykorzystanie pasz byo najbardziej efektywne, w efekcie produkcja ywca wieprzowego bya konkurencyjna w porównaniu do pozostaych grup gospodarstw. 58

60 ANEKS TABELARYCZNY

61

62 Tabele A1-A6 zawieraj szczegóowe dane wynikowe dla dziaalnoci produkcyjnych, rednio w badanym zbiorze gospodarstw oraz w wydzielonych grupach, tzn. w gospodarstwach najlepszych, rednich i najsabszych. Kryterium podziau gospodarstw by poziom nadwyki bezporedniej bez dopat, w przypadku dziaalnoci produkcji rolinnej uzyskany z 1 ha ich uprawy, a dla ywca wieprzowego w przeliczeniu na 100 kg ywca brutto.

63 Tabela A.1. Produkcja, nakady, koszty i nadwyka bezporednia uzyskana w 2011 roku z uprawy pszenicy ozmiej w wyodrbnionych grupach gospodarstw (dane rzeczywiste) Wyniki dziaalnoci rednio w gospodarstwach 25% najlepszych 50% rednich 25% najsabszych rednio w gospodarstwach uprawiajcych pszenic ozim Wyszczególnienie ,85 78,64 70,44 88,05 73,23 76,53 66,05 84,47 1,11 1,23 1,10 1,01 23,84 26,93 23,59 21,25 31,4 33,8 34,0 24,9 48,3 51,6 55,9 34,7 54,9 65,9 55,5 39,5 75,47 82,53 72,87 69,56 11,72 11,89 15,31 10,73 Liczba badanych gospodarstw Powierzchnia uytków rolnych [ha] Powierzchnia gruntów ornych [ha] Wskanik bonitacji gruntów ornych [pkt] Powierzchnia uprawy [ha] Udzia w strukturze powierzchni zbiorów ogóem [proc.] Udzia w strukturze zbó ogóem [proc.] Plon ziarna [dt/ha] Cena sprzeday ziarna (produkt gówny) [z/dt] Cena sprzeday somy (produkt uboczny) [z/dt] Na 1 ha uprawy Ilo Warto [z] Ilo Warto [z] Ilo Warto [z] Ilo Warto [z] WARTO PRODUKCJI OGÓEM x 4166,44 x 5498,55 x 4046,80 x 2777,15 z tego: ziarno [dt] 54, ,88 65, ,82 55, ,86 39, ,88 soma w obrocie rynkowym [dt] 2,18 25,55 5,28 62,73 0,19 2,93 2,73 29,27 Ilo Koszt [z] Ilo Koszt [z] Ilo Koszt [z] Ilo Koszt [z] KOSZTY BEZPOREDNIE OGÓEM x 1277,30 x 1350,75 x 1254,51 x 1235,44 Materia siewny [dt] 2,10 190,46 2,12 188,04 2,09 199,70 2,09 172,78 z tego: wasny [dt] 1,20 91,70 1,53 128,76 1,01 74,45 1,24 83,48 obcy [dt] 0,89 98,77 0,59 59,28 1,08 125,25 0,85 89,29 Nawozy mineralne ogóem x 744,89 x 823,11 x 710,42 x 723,22 z tego: azotowe (N) [kg] 135,69 408,48 143,56 436,60 136,18 397,74 124,62 396,96 fosforowe (P 2 O 5 ) [kg] 1,84 5,52 3,55 10,94 1,71 4, potasowe (K 2 O) [kg] 5,34 12,37 8,80 18,66 2,69 5,85 6,91 19,02 wieloskadnikowe x 292,54 x 341,24 x 274,30 x 271,82 z tego: azot (N) [kg] 13,83 13,31 13,76 14,65 fosfor (P 2 O 5 ) [kg] 39,17 x 48,04 x 38,89 x 28,54 x potas (K 2 O) [kg] 54,62 60,65 55,87 44,19 62

64 cd. Tabela A.1 Wyniki dziaalnoci rednio w gospodarstwach 25% najlepszych 50% rednich 25% najsabszych rednio w gospodarstwach uprawiajcych pszenic ozim Wyszczególnienie pozostae nawozy mineralne x 7,22 x 3,50 x 1,75 x 24,21 w tym: azot (N) [kg] 0,04 0,12-0,03 fosfor (P 2 O 5 ) [kg] 0,14 0,51 0,49 1, ,09 potas (K 2 O) [kg] 0,00 0, NPK ogóem [kg] 250,68 719,41 278,53 809,26 249,09 682,81 218,93 687,89 mikroelementy x 18,77 x 12,17 x 25,86 x 11,20 Nawozy organiczne obce [dt] ,27 295,20 301,84 298,63 12,70 17,36 11,71 9,02 118,39 92,47 133,00 118,42 153,34 167,23 141,66 161,98 13,88 18,03 15,26 5,53 0,07-0,14-0,85 0,03 0,05 3,68 0,04 0,09 0,02-25,15 34,55 20,16 24,46 rodki ochrony rolin z tego: zaprawy nasienne preparaty chwastobójcze preparaty grzybobójcze preparaty owadobójcze preparaty gryzoniobójcze preparaty zwalcz. szkodniki magazynowe pozostae Regulatory wzrostu Pozostae koszty bezporednie z tego: ubezpieczenie plantacji koszty specjalistyczne 63 17,52 9,83 22,38 16,35 9,30 8,03 9,26 10,97 8,23 1,80 13,12 5, , , , ,71 273,34 274,13 272,50 274,23 NADWYKA BEZPOREDNIA BEZ DOPAT Dopaty a 3162, , , ,94 8,7 8,4 9,5 7,6 7,9 7,7 8,4 7,2 21,89 23,65 22,28 18,04 NADWYKA BEZPOREDNIA Nakady pracy ogóem [godz.] w tym: nakady pracy wasnej [godz.] Przecitna efektywno nawoenia brutto b [kg] Jako kryterium grupowania gospodarstw na najlepsze, rednie i najsabsze przyjto poziom nadwyki bezporedniej bez dopat z 1 ha uprawy badanej dziaalnoci. a Dopaty obejmuj tylko patno uzupeniajc. b Przecitna efektywno nawoenia brutto - jest to plon wyraony w kg przypadajcy na 1 kg NPK. [-] - oznacza, e dane zjawisko nie wystpio. [x] - oznacza, e wykonanie oblicze nie byo uzasadnione.

65 Tabela A.2. Produkcja, nakady, koszty i nadwyka bezporednia uzyskana w 2011 roku z uprawy yta ozimego w wyodrbnionych grupach gospodarstw (dane rzeczywiste) Wyniki dziaalnoci rednio w gospodarstwach 25% najlepszych 50% rednich 25% najsabszych rednio w gospodarstwach uprawiajcych yto ozime Wyszczególnienie ,95 73,82 46,91 67,37 53,40 69,26 39,96 63,50 0,77 0,83 0,71 0,77 9,39 10,21 8,43 10,45 16,8 14,0 19,7 16,1 24,0 20,2 29,7 21,5 28,9 38,3 27,5 21,8 65,28 70,74 63,37 53,50 11,68 17,59 12,32 11,19 Liczba badanych gospodarstw Powierzchnia uytków rolnych [ha] Powierzchnia gruntów ornych [ha] Wskanik bonitacji gruntów ornych [pkt] Powierzchnia uprawy [ha] Udzia w strukturze powierzchni zbiorów ogóem [proc.] Udzia w strukturze zbó ogóem [proc.] Plon ziarna [dt/ha] Cena sprzeday ziarna (produkt gówny) [z/dt] Cena sprzeday somy (produkt uboczny) [z/dt] Na 1 ha uprawy Ilo Warto [z] Ilo Warto [z] Ilo Warto [z] Ilo Warto [z] WARTO PRODUKCJI OGÓEM x 1899,77 x 2710,85 x 1757,51 x 1195,17 z tego: ziarno [dt] 28, ,85 38, ,16 27, ,67 21, ,66 soma w obrocie rynkowym [dt] 1,28 14,92 0,04 0,69 1,12 13,84 2,73 30,52 Ilo Koszt [z] Ilo Koszt [z] Ilo Koszt [z] Ilo Koszt [z] KOSZTY BEZPOREDNIE OGÓEM x 577,55 x 664,82 x 544,95 x 543,16 Materia siewny [dt] 1,73 119,09 1,56 115,47 1,83 111,50 1,72 134,47 z tego: wasny [dt] 1,16 64,01 0,80 45,35 1,43 79,48 1,08 58,11 obcy [dt] 0,57 55,08 0,76 70,12 0,40 32,02 0,64 76,36 Nawozy mineralne ogóem x 348,66 x 403,39 x 328,50 x 326,63 z tego: azotowe (N) [kg] 67,26 207,23 90,00 275,87 62,63 191,85 52,25 164,16 fosforowe (P 2 O 5 ) [kg] 1,00 3,52 0,17 1,16 2,15 7, potasowe (K 2 O) [kg] 3,36 8,48 1,80 4,03 3,50 9,22 4,66 11,66 wieloskadnikowe x 122,31 x 121,86 x 111,53 x 139,58 z tego: azot (N) [kg] 5,74 5,64 4,68 7,49 fosfor (P 2 O 5 ) [kg] 17,04 x 17,69 x 14,16 x 20,89 x potas (K 2 O) [kg] 23,96 20,41 20,99 32,07 64

66 cd. Tabela A.2 Wyniki dziaalnoci rednio w gospodarstwach 25% najlepszych 50% rednich 25% najsabszych rednio w gospodarstwach uprawiajcych yto ozime Wyszczególnienie pozostae nawozy mineralne x 1,49 x - x 3,38 x - w tym: azot (N) [kg] 0,19-0,43 - fosfor (P 2 O 5 ) [kg] - 0, , potas (K 2 O) [kg] NPK ogóem [kg] 118,54 342,12 135,71 402,92 108,53 321,17 117,36 315,40 mikroelementy x 5,62 x 0,47 x 5,26 x 11,23 Nawozy organiczne obce [dt] ,38 133,95 96,99 79,96 4,17 3,03 5,38 3,39 59,50 73,09 61,87 42,53 37,00 57,35 29,75 28,44 0,34 0,48-0, , ,87 4,82 10,13 3,26 2,06 rodki ochrony rolin z tego: zaprawy nasienne preparaty chwastobójcze preparaty grzybobójcze preparaty owadobójcze preparaty gryzoniobójcze preparaty zwalcz. szkodniki magazynowe pozostae Regulatory wzrostu Pozostae koszty bezporednie z tego: ubezpieczenie plantacji koszty specjalistyczne 65 2,60 1,87 4,70 0,04 2,22 1,58 4,01 0,04 0,39 0,30 0, , , ,56 652,02 274,20 274,23 274,23 274,12 NADWYKA BEZPOREDNIA BEZ DOPAT Dopaty a 1596, , ,79 926,14 8,2 7,7 8,8 7,7 7,4 7,4 7,3 7,6 24,36 28,23 25,35 18,55 NADWYKA BEZPOREDNIA Nakady pracy ogóem [godz.] w tym: nakady pracy wasnej [godz.] Przecitna efektywno nawoenia brutto b [kg] Jako kryterium grupowania gospodarstw na najlepsze, rednie i najsabsze przyjto poziom nadwyki bezporedniej bez dopat z 1 ha uprawy badanej dziaalnoci. a Dopaty obejmuj tylko patno uzupeniajc. b Przecitna efektywno nawoenia brutto - jest to plon wyraony w kg przypadajcy na 1 kg NPK. [-] - oznacza, e dane zjawisko nie wystpio. [x] - oznacza, e wykonanie oblicze nie byo uzasadnione.

67 Tabela A.3. Produkcja, nakady, koszty i nadwyka bezporednia uzyskana w 2011 roku z uprawy jczmienia jarego w wyodrbnionych grupach gospodarstw (dane rzeczywiste) Wyniki dziaalnoci rednio w gospodarstwach 25% najlepszych 50% rednich 25% najsabszych rednio w gospodarstwach uprawiajcych jczmie jary Wyszczególnienie ,19 64,75 53,64 76,26 58,86 62,38 49,41 73,73 0,98 1,14 0,96 0,87 11,09 12,54 9,00 13,72 17,2 19,1 16,3 16,8 24,9 27,7 24,3 23,4 40,3 48,4 40,1 33,3 70,05 79,91 64,88 63,54 9,93 9,53 7,62 11,29 Liczba badanych gospodarstw Powierzchnia uytków rolnych [ha] Powierzchnia gruntów ornych [ha] Wskanik bonitacji gruntów ornych [pkt] Powierzchnia uprawy [ha] Udzia w strukturze powierzchni zbiorów ogóem [proc.] Udzia w strukturze zbó ogóem [proc.] Plon ziarna [dt/ha] Cena sprzeday ziarna (produkt gówny) [z/dt] Cena sprzeday somy (produkt uboczny) [z/dt] Na 1 ha uprawy Ilo Warto [z] Ilo Warto [z] Ilo Warto [z] Ilo Warto [z] WARTO PRODUKCJI OGÓEM x 2838,90 x 3879,68 x 2605,42 x 2139,93 z tego: ziarno [dt] 40, ,21 48, ,97 40, ,56 33, ,78 soma w obrocie rynkowym [dt] 1,38 13,70 1,12 10,70 0,90 6,85 2,23 25,15 Ilo Koszt [z] Ilo Koszt [z] Ilo Koszt [z] Ilo Koszt [z] KOSZTY BEZPOREDNIE OGÓEM x 881,26 x 895,88 x 834,91 x 926,99 Materia siewny [dt] 1,70 163,50 1,80 176,09 1,67 167,94 1,66 146,34 z tego: wasny [dt] 0,83 63,18 0,84 66,26 0,67 46,86 1,04 81,18 obcy [dt] 0,87 100,32 0,96 109,83 1,00 121,07 0,61 65,16 Nawozy mineralne ogóem x 550,90 x 526,96 x 515,11 x 618,41 z tego: azotowe (N) [kg] 72,26 228,04 66,55 215,45 69,79 224,43 80,65 244,16 fosforowe (P 2 O 5 ) [kg] 1,35 6,16 0,74 2,94 1,91 7,06 1,18 7,97 potasowe (K 2 O) [kg] 4,27 9,34 4,47 9,57 2,99 7,17 5,71 11,89 wieloskadnikowe x 297,83 x 291,46 x 267,58 x 342,21 z tego: azot (N) [kg] 13,02 13,11 10,41 16,24 fosfor (P 2 O 5 ) [kg] 36,73 x 36,55 x 31,86 x 43,09 x potas (K 2 O) [kg] 49,84 46,63 44,39 59,71 66

68 cd. Tabela A.3 Wyniki dziaalnoci rednio w gospodarstwach 25% najlepszych 50% rednich 25% najsabszych rednio w gospodarstwach uprawiajcych jczmie jary Wyszczególnienie pozostae nawozy mineralne x 2,33 x 0,33 x 0,31 x 6,74 w tym: azot (N) [kg] 0,01 0,05 0,00 - fosfor (P 2 O 5 ) [kg] 0,00 0,05-0,15 0,00 0, potas (K 2 O) [kg] 0,00-0,00 - NPK ogóem [kg] 177,47 541,43 168,11 519,57 161,36 506,27 206,57 606,23 mikroelementy x 7,19 x 7,21 x 8,55 x 5,44 Nawozy organiczne obce [dt] 2,03 4, ,08 12, ,16 163,30 124,83 151,33 6,20 4,65 7,78 5,60 70,34 81,94 64,76 66,86 63,82 73,85 50,79 71,28 3,29 2,86 1,49 5,97 0, ,50 0, ,13 0,00-0,01-13,14 22,47 10,49 8,00 rodki ochrony rolin z tego: zaprawy nasienne preparaty chwastobójcze preparaty grzybobójcze preparaty owadobójcze preparaty gryzoniobójcze preparaty zwalcz. szkodniki magazynowe pozostae Regulatory wzrostu Pozostae koszty bezporednie z tego: ubezpieczenie plantacji koszty specjalistyczne 67 4,61 7,06 4,20 2,90 3,04 5,91 2,06 1,67 1,57 1,16 2,14 1, , , , ,94 273,71 274,23 272,92 274,23 NADWYKA BEZPOREDNIA BEZ DOPAT Dopaty a 2231, , , ,17 8,0 7,6 8,1 8,3 7,3 6,5 7,8 7,5 22,72 28,80 24,82 16,11 NADWYKA BEZPOREDNIA Nakady pracy ogóem [godz.] w tym: nakady pracy wasnej [godz.] Przecitna efektywno nawoenia brutto b [kg] Jako kryterium grupowania gospodarstw na najlepsze, rednie i najsabsze przyjto poziom nadwyki bezporedniej bez dopat z 1 ha uprawy badanej dziaalnoci. a Dopaty obejmuj tylko patno uzupeniajc. b Przecitna efektywno nawoenia brutto - jest to plon wyraony w kg przypadajcy na 1 kg NPK. [-] - oznacza, e dane zjawisko nie wystpio. [x] - oznacza, e wykonanie oblicze nie byo uzasadnione.

69 Tabela A.4. Produkcja, nakady, koszty i nadwyka bezporednia uzyskana w 2011 roku z uprawy rzepaku ozimego w wyodrbnionych grupach gospodarstw (dane rzeczywiste) Wyniki dziaalnoci rednio w gospodarstwach 25% najlepszych 50% rednich 25% najsabszych rednio w gospodarstwach uprawiajcych rzepak ozimy Wyszczególnienie ,87 94,91 83,32 77,95 82,11 93,33 80,04 75,09 1,06 1,17 1,02 1,02 16,29 20,17 14,58 15,89 19,0 20,6 17,3 20,8 22,8 33,1 22,3 10,6 183,23 192,76 176,41 165,27 Liczba badanych gospodarstw Powierzchnia uytków rolnych [ha] Powierzchnia gruntów ornych [ha] Wskanik bonitacji gruntów ornych [pkt] Powierzchnia uprawy [ha] Udzia w strukturze powierzchni zbiorów ogóem [proc.] Plon nasion [dt/ha] Cena sprzeday nasion [z/dt] Na 1 ha uprawy Ilo Warto [z] Ilo Warto [z] Ilo Warto [z] Ilo Warto [z] WARTO PRODUKCJI OGÓEM x 4172,87 x 6375,40 x 3934,16 x 1748,05 z tego: nasiona [dt] 22, ,87 33, ,40 22, ,16 10, ,05 Ilo Koszt [z] Ilo Koszt [z] Ilo Koszt [z] Ilo Koszt [z] KOSZTY BEZPOREDNIE OGÓEM x 1549,13 x 1485,32 x 1585,56 x 1562,36 Materia siewny [dt] 0,04 148,18 0,04 166,56 0,04 134,09 0,04 151,06 z tego: wasny [dt] 0,00 0,34 0,00 0,28 0,00 0,43 0,00 0,25 obcy [dt] 0,04 147,84 0,04 166,28 0,03 133,66 0,04 150,81 Nawozy mineralne ogóem x 958,97 x 890,75 x 1001,41 x 966,65 z tego: azotowe (N) [kg] 159,01 483,26 174,50 487,28 155,10 496,09 146,63 454,27 fosforowe (P 2 O 5 ) [kg] 3,37 13,58 4,53 15,11 4,39 19, potasowe (K 2 O) [kg] 15,39 33,40 11,65 23,34 13,43 28,59 23,78 55,14 wieloskadnikowe x 374,84 x 327,98 x 398,69 x 389,97 z tego: azot (N) [kg] 16,54 13,29 19,51 15,13 fosfor (P 2 O 5 ) [kg] 45,58 x 40,84 x 50,19 x 43,02 x potas (K 2 O) [kg] 73,17 61,77 80,49 74,03 68

70 cd. Tabela A.4 Wyniki dziaalnoci rednio w gospodarstwach 25% najlepszych 50% rednich 25% najsabszych rednio w gospodarstwach uprawiajcych rzepak ozimy Wyszczególnienie pozostae nawozy mineralne x 28,22 x 12,88 x 34,40 x 36,20 w tym: azot (N) [kg] 1,58 1,07 0,98 3,32 fosfor (P 2 O 5 ) [kg] 0,00 4,79-2,99 0,01 3,16-10,24 potas (K 2 O) [kg] 0,01-0,01 - NPK ogóem [kg] 314,64 909,88 307,65 856,71 324,10 946,38 305,90 909,62 mikroelementy x 25,66 x 24,15 x 23,79 x 31,07 Nawozy organiczne obce [dt] ,39 382,87 392,48 371,28 0,60-1,25 0,16 193,66 188,71 194,90 197,63 112,14 130,67 104,90 102,07 72,62 61,29 82,48 68,66 1,20-2,45 0, ,18 2,20 6,51 2,38 19,36 9,21 22,60 26,20 rodki ochrony rolin z tego: zaprawy nasienne preparaty chwastobójcze preparaty grzybobójcze preparaty owadobójcze preparaty gryzoniobójcze preparaty zwalcz. szkodniki magazynowe pozostae Regulatory wzrostu Pozostae koszty bezporednie z tego: ubezpieczenie plantacji koszty specjalistyczne 69 38,22 35,92 34,98 47,17 34,59 33,30 28,70 47,17 3,63 2,62 6, , , ,60 185,68 274,23 274,23 274,23 274,22 NADWYKA BEZPOREDNIA BEZ DOPAT Dopaty a 2897, , ,83 459,91 8,6 7,5 9,0 9,2 7,8 6,6 8,2 8,4 7,24 10,75 6,88 3,46 NADWYKA BEZPOREDNIA Nakady pracy ogóem [godz.] w tym: nakady pracy wasnej [godz.] Przecitna efektywno nawoenia brutto b [kg] Jako kryterium grupowania gospodarstw na najlepsze, rednie i najsabsze przyjto poziom nadwyki bezporedniej bez dopat z 1 ha uprawy badanej dziaalnoci. a Dopaty obejmuj tylko patno uzupeniajc. b Przecitna efektywno nawoenia brutto - jest to plon wyraony w kg przypadajcy na 1 kg NPK. [-] - oznacza, e dane zjawisko nie wystpio. [x] - oznacza, e wykonanie oblicze nie byo uzasadnione.

71 Tabela A.5. Produkcja, nakady, koszty i nadwyka bezporednia uzyskana w 2011 roku z produkcji ywca wieprzowego w wyodrbnionych grupach gospodarstw (dane rzeczywiste) Wyniki dziaalnoci rednio w gospodarstwach 25% najlepszych 50% rednich 25% najsabszych rednio w gospodarstwach produkujcych ywiec wieprzowy Wyszczególnienie ,09 43,83 32,47 39,48 34,78 41,45 30,20 37,13 0,91 0,87 0,93 0,92 252,35 334,70 240,96 192,46 453,79 598,53 435,17 345,78 0,5 0,3 0,5 1,1 78,6 72,9 78,5 81,8 112,7 113,2 113,7 109,4 4,59 4,76 4,53 4,47 Liczba badanych gospodarstw Powierzchnia uytków rolnych [ha] Powierzchnia gruntów ornych [ha] Wskanik bonitacji gruntów ornych [pkt] Produkcja ywca netto (przyrost) [dt/gosp.] Produkcja ywca brutto a [dt/gosp.] Upadki tuczników w gospodarstwie [proc.] rednia waga padych tuczników [kg/szt.] rednia waga sprzedawanych tuczników [kg/szt.] rednioroczna cena sprzeday ywca [z/kg] Na 100 kg ywca brutto Ilo [z] Ilo [z] Ilo [z] Ilo [z] WARTO PRODUKCJI OGÓEM x 459,38 x 475,60 x 452,98 x 447,22 z tego: ywiec wieprzowy [szt.] 0,89 459,38 0,89 475,60 0,87 452,98 0,93 447,22 70 KOSZTY BEZPOREDNIE OGÓEM x 416,05 x 368,76 x 416,09 x 497,83 Wymiana stada [szt.] 0,89 241,75 0,89 233,83 0,87 240,04 0,93 259,74 z tego: warchlaki [szt.] 0,85 228,32 0,89 233,61 0,81 218,54 0,87 243,44 tuczniki [szt.] 0,04 13,43 0,00 0,22 0,06 21,50 0,05 16,30 Pasze pochodzce z zewntrz gospodarstwa 100,03 78,42 103,07 129,90 z tego: pasze treciwe 97,90 76,88 100,21 128,52 z tego: koncentraty biakowe 30,19 24,00 30,71 39,59 mieszanki penoporcjowe i uzupeniajce 26,16 20,31 12,87 69,27 ziarna i ruty ze zbó 26,81 21,42 36,32 12,51 ruty poekstrakcyjne, makuchy 10,64 7,85 14,91 4,85 pozostae pasze treciwe 4,10 3,29 5,39 2,30 dodatki mineralne i paszowe 2,10 1,49 2,85 1,30 mleko i przetwory mleczne 0,02-0,00 0,08 pasze objtociowe (suche, soczyste i pynne) 0,02 0,05-0,00

72 Wyszczególnienie rednio w gospodarstwach produkujcych ywiec wieprzowy cd. Tabela A.5 Wyniki dziaalnoci rednio w gospodarstwach 25% najlepszych 50% rednich 25% najsabszych Pasze wasne z produktów towarowych 66,13 51,81 64,62 94,68 z tego: pasze treciwe 65,92 51,77 64,49 93,95 z tego: ziarna i ruty ze zbó 65,44 51,30 64,15 93,13 nasiona i ruty ze strczkowych 0,16 0,11 0,05 0,49 pozostae nasiona paszowe i ruty 0,32 0,36 0,28 0,33 ziemniaki 0,17 0,03 0,14 0,48 mleko krowie 0, ,26 Pozostae koszty bezporednie 8,14 4,71 8,37 13,50 z tego: czynsze za uytkowanie powierzchni paszowej 0,19 0,02 0,39 - ubezpieczenie zwierzt 0, ,49 lekarstwa, rodki i usugi weterynaryjne 5,60 3,70 5,82 8,33 koszty specjalistyczne 2,25 0,99 2,16 4,68 NADWYKA BEZPOREDNIA BEZ DOPAT 43,33 106,84 36,88-50,61 Dopaty NADWYKA BEZPOREDNIA 43,33 106,84 36,88-50,61 Nakady pracy ogóem [godz.] w tym: nakady pracy wasnej [godz.] 2,2 1,6 2,2 3,4 2,1 1,5 2,1 3,3 Jako kryterium grupowania gospodarstw na najlepsze, rednie i najsabsze przyjto poziom nadwyki bezporedniej uzyskanej ze 100 kg ywca brutto. Przyrost + waga zwierzt z zakupu. a [-] - oznacza, e dane zjawisko nie wystpio. [x] - oznacza, e wykonanie oblicze nie byo uzasadnione. 71

73 Tabela A.6. Zuycie pasz i ich koszt poniesiony na produkcj ywca wieprzowego w 2011 roku w wyodrbnionych grupach gospodarstw (dane rzeczywiste) Wyszczególnienie Liczba badanych gospodarstw Produkcja ywca netto (przyrost) [dt/gosp.] Produkcja ywca brutto a [dt/gosp.] rednio w gospodarstwach produkujcych ywiec wieprzowy Wyniki dziaalnoci rednio w gospodarstwach 25% najlepszych 50% rednich 25% najsabszych ,35 334,70 240,96 192,46 453,79 598,53 435,17 345,78 Na 100 kg przyrostu Ilo Koszt [z] Ilo Koszt [z] Ilo Koszt [z] Ilo Koszt [z] Pasze pochodzce z zewntrz gospodarstwa x 179,88 x 140,23 x 186,13 x 233,39 z tego: pasze treciwe [dt] 1,68 176,04 1,28 137,48 1,84 180,98 1,99 230,91 z tego: koncentraty biakowe 0,27 54,29 0,21 42,92 0,29 55,47 0,35 71,12 mieszanki penoporcjowe i uzupeniajce 0,45 47,04 0,36 36,32 0,22 23,24 1,19 124,45 ziarna i ruty ze zbó 0,70 48,20 0,54 38,30 0,96 65,59 0,32 22,48 ruty poekstrakcyjne, makuchy 0,15 19,13 0,11 14,05 0,22 26,93 0,06 8,72 pozostae pasze treciwe 0,11 7,38 0,07 5,89 0,16 9,74 0,06 4,14 dodatki mineralne i paszowe [kg] 1,06 3,78 0,84 2,66 1,43 5,15 0,51 2,33 mleko i przetwory mleczne [kg] 0,59 0, ,00 0,00 3,09 0,14 pasze objtociowe (suche, soczyste i pynne) [dt] 0,00 0,03 0,00 0, ,00 0,00 Pasze wasne z produktów towarowych x 118,92 x 92,64 x 116,70 x 170,11 z tego: pasze treciwe [dt] 1,74 118,53 1,37 92,58 1,72 116,46 2,43 168,79 z tego: ziarna i ruty ze zbó 1,73 117,68 1,36 91,74 1,71 115,85 2,41 167,32 nasiona i ruty ze strczkowych 0,00 0,28 0,00 0,19 0,00 0,09 0,01 0,89 pozostae nasiona paszowe i ruty 0,01 0,57 0,01 0,65 0,01 0,51 0,01 0,59 ziemniaki 0,01 0,30 0,00 0,06 0,01 0,25 0,01 0,86 mleko krowie [litr] 0,09 0, ,47 0,46 Pasze wasne z produktów nietowarowych [dt] Produkty uboczne wasne [dt] Jako kryterium grupowania gospodarstw na najlepsze, rednie i najsabsze przyjto poziom nadwyki bezporedniej uzyskanej ze 100 kg ywca brutto. a Przyrost + waga zwierzt z zakupu. [-] - oznacza, e dane zjawisko nie wystpio. [x] - oznacza, e wykonanie oblicze nie byo uzasadnione. 72

74

75 Tabele A7-A12 zawieraj szczegóowe dane wynikowe dla dziaalnoci produkcyjnych w wybranych gospodarstwach w czterech rolniczych regionach kraju. Oznacza to, e gospodarstwa z próby badawczej poszczególnych dziaalnoci podzielono ze wzgldu na ich regionalne pooenie. W skad kadego z regionów wchodz po cztery województwa: Pomorze i Mazury lubuskie, zachodniopomorskie, pomorskie, warmisko-mazurskie; Wielkopolska i lsk wielkopolskie, kujawsko-pomorskie, dolnolskie, opolskie; Mazowsze i Podlasie podlaskie, mazowieckie, ódzkie, lubelskie; Maopolska i Pogórze witokrzyskie, lskie, maopolskie, podkarpackie.

76

77 Tabela A.7. Produkcja, nakady, koszty i nadwyka bezporednia uzyskana w 2011 roku z uprawy pszenicy ozimej w wybranych gospodarstwach w poszczególnych regionach rolniczych (dane rzeczywiste) Wielkopolska i lsk Mazowsze i Podlasie Maopolska i Pogórze Wyszczególnienie Pomorze i Mazury ,52 70,16 58,60 70,40 115,96 67,97 55,82 69,20 0,91 1,22 1,12 1,21 30,81 26,71 20,12 17,44 25,8 37,8 33,6 25,2 40,7 60,3 51,6 34,9 53,5 55,2 54,8 56,3 73,60 76,48 78,97 72,07 10,19 14,42 11,65 - Liczba badanych gospodarstw Powierzchnia uytków rolnych [ha] Powierzchnia gruntów ornych [ha] Wskanik bonitacji gruntów ornych [pkt] Powierzchnia uprawy [ha] Udzia w strukturze powierzchni zbiorów ogóem [proc.] Udzia w strukturze zbó ogóem [proc.] Plon ziarna [dt/ha] Cena sprzeday ziarna (produkt gówny) [z/dt] Cena sprzeday somy (produkt uboczny) [z/dt] Na 1 ha uprawy Ilo Warto [z] Ilo Warto [z] Ilo Warto [z] Ilo Warto [z] WARTO PRODUKCJI OGÓEM x 3962,63 x 4232,37 x 4393,04 x 4053,84 z tego: ziarno [dt] 53, ,60 55, ,09 54, ,15 56, ,84 soma w obrocie rynkowym [dt] 2,46 25,03 0,85 12,29 5,57 64,89 0,00 0,00 Ilo Koszt [z] Ilo Koszt [z] Ilo Koszt [z] Ilo Koszt [z] KOSZTY BEZPOREDNIE OGÓEM x 1193,32 x 1352,98 x 1291,66 x 1170,90 Materia siewny [dt] 1,97 162,33 1,99 199,86 2,34 197,60 2,22 196,74 z tego: wasny [dt] 1,18 76,03 0,78 61,88 2,03 163,73 1,10 84,21 obcy [dt] 0,79 86,30 1,21 137,98 0,31 33,87 1,12 112,53 Nawozy mineralne ogóem x 734,81 x 774,75 x 772,75 x 629,80 z tego: azotowe (N) [kg] 144,76 442,02 146,07 439,62 122,02 372,72 113,85 324,28 fosforowe (P 2 O 5 ) [kg] 0,76 2,00 3,05 9, ,15 9,02 potasowe (K 2 O) [kg] 6,60 17,83 5,40 12,49 2,81 5,64 7,27 14,31 wieloskadnikowe x 234,21 x 280,46 x 383,08 x 271,99 z tego: azot (N) [kg] 12,82 11,74 18,18 14,28 fosfor (P 2 O 5 ) [kg] 33,96 x 36,47 x 52,16 x 33,94 x potas (K 2 O) [kg] 46,92 54,53 68,46 44,53 76

78 cd. Tabela A.7 Wyszczególnienie Pomorze i Mazury Wielkopolska i lsk Mazowsze i Podlasie Maopolska i Pogórze pozostae nawozy mineralne x 1,20 x 14,76 x 4,28 x - w tym: azot (N) [kg] 0,03 0,01 0,14 - fosfor (P 2 O 5 ) [kg] - 0,08 0,01 0,07 0,59 2, potas (K 2 O) [kg] - 0, NPK ogóem [kg] 245,85 696,14 257,29 742,04 264,36 763,49 217,02 619,60 mikroelementy x 37,55 x 18,02 x 7,03 x 10,20 Nawozy organiczne obce [dt] rodki ochrony rolin z tego: zaprawy nasienne preparaty chwastobójcze preparaty grzybobójcze preparaty owadobójcze preparaty gryzoniobójcze preparaty zwalcz. szkodniki magazynowe pozostae Regulatory wzrostu Pozostae koszty bezporednie z tego: ubezpieczenie plantacji koszty specjalistyczne 279,93 320,52 286,47 290,15 6,18 10,26 23,33 12,71 103,80 144,43 100,18 96,87 140,32 153,48 152,24 175,51 25,98 12,06 10,67 5,07-0, ,66 0,04 0, ,08 0,02-15,17 32,38 25,32 20,11 1,08 25,47 9,51 34,11 0,37 11,49 3,14 27,34 0,71 13,98 6,37 6,76 NADWYKA BEZPOREDNIA BEZ DOPAT Dopaty a 2769, , , ,93 274,23 272,09 274,11 274,22 NADWYKA BEZPOREDNIA 3043, , , ,15 Nakady pracy ogóem [godz.] 9,2 8,3 8,7 9,4 w tym: nakady pracy wasnej [godz.] 8,2 7,5 8,1 8,4 Przecitna efektywno nawoenia brutto b [kg] 21,76 21,45 20,73 25,92 a Dopaty obejmuj tylko patno uzupeniajc. b Przecitna efektywno nawoenia brutto - jest to plon wyraony w kg przypadajcy na 1 kg NPK. [-] - oznacza, e dane zjawisko nie wystpio. [x] - oznacza, e wykonanie oblicze nie byo uzasadnione. 77

79 Tabela A.8. Produkcja, nakady, koszty i nadwyka bezporednia uzyskana w 2011 roku z uprawy yta ozimego w wybranych gospodarstwach w poszczególnych regionach rolniczych (dane rzeczywiste) Wielkopolska i lsk Mazowsze i Podlasie Maopolska i Pogórze Wyszczególnienie Pomorze i Mazury ,71 62,98 36,53 59,60 98,19 57,67 30,10 55,98 0,80 0,74 0,69 0,98 16,78 8,50 6,16 11,14 16,6 14,5 18,2 20,3 22,5 21,8 27,1 28,6 33,0 28,4 23,2 31,9 61,95 71,70 70,36 56,74 11,19 12,90 11,48 - Liczba badanych gospodarstw Powierzchnia uytków rolnych [ha] Powierzchnia gruntów ornych [ha] Wskanik bonitacji gruntów ornych [pkt] Powierzchnia uprawy [ha] Udzia w strukturze powierzchni zbiorów ogóem [proc.] Udzia w strukturze zbó ogóem [proc.] Plon ziarna [dt/ha] Cena sprzeday ziarna (produkt gówny) [z/dt] Cena sprzeday somy (produkt uboczny) [z/dt] Na 1 ha uprawy Ilo Warto [z] Ilo Warto [z] Ilo Warto [z] Ilo Warto [z] WARTO PRODUKCJI OGÓEM x 2065,22 x 2057,99 x 1638,48 x 1810,45 z tego: ziarno [dt] 32, ,30 28, ,55 23, ,35 31, ,45 soma w obrocie rynkowym [dt] 1,96 21,92 1,58 20,44 0,53 6,12 0,00 0,00 78 Ilo Koszt [z] Ilo Koszt [z] Ilo Koszt [z] Ilo Koszt [z] KOSZTY BEZPOREDNIE OGÓEM x 671,68 x 698,47 x 403,78 x 466,19 Materia siewny [dt] 1,63 129,79 1,65 110,20 1,93 115,80 1,64 103,21 z tego: wasny [dt] 0,96 50,33 0,84 43,26 1,74 100,73 0,73 44,28 obcy [dt] 0,66 79,46 0,81 66,94 0,19 15,07 0,91 58,93 Nawozy mineralne ogóem x 383,02 x 441,97 x 255,80 x 290,53 z tego: azotowe (N) [kg] 83,27 254,23 70,66 211,62 40,82 140,48 82,06 223,73 fosforowe (P 2 O 5 ) [kg] - - 4,64 16, potasowe (K 2 O) [kg] - - 9,56 24,23 4,19 10, wieloskadnikowe x 114,79 x 187,26 x 103,64 x 57,96 z tego: azot (N) [kg] 5,82 8,97 4,32 2,18 fosfor (P 2 O 5 ) [kg] 16,43 x 26,93 x 13,40 x 7,69 x potas (K 2 O) [kg] 28,10 30,86 17,21 11,39

80 cd. Tabela A.8 Wyszczególnienie Pomorze i Mazury Wielkopolska i lsk Mazowsze i Podlasie Maopolska i Pogórze pozostae nawozy mineralne x 3,78 x - x - x - w tym: azot (N) [kg] 0, fosfor (P 2 O 5 ) [kg] - 1, potas (K 2 O) [kg] NPK ogóem [kg] 134,10 370,46 151,62 439,50 79,94 254,65 103,31 281,69 mikroelementy x 10,22 x 2,46 x 1,15 x 8,84 Nawozy organiczne obce [dt] rodki ochrony rolin z tego: zaprawy nasienne preparaty chwastobójcze preparaty grzybobójcze preparaty owadobójcze preparaty gryzoniobójcze preparaty zwalcz. szkodniki magazynowe pozostae Regulatory wzrostu Pozostae koszty bezporednie z tego: ubezpieczenie plantacji koszty specjalistyczne 149,27 136,71 31,51 55,41 1,77 8,43 3,72 6,22 72,62 91,69 25,98 39,01 71,38 35,64 1,81 8,52-0,95-1, , ,38 2,27 0,08 7,61 0,21 7,33 0,60 9,43-6,79-9,43 0,21 0,54 0,60 - NADWYKA BEZPOREDNIA BEZ DOPAT Dopaty a 1393, , , ,26 274,23 274,23 274,13 274,23 NADWYKA BEZPOREDNIA 1667, , , ,49 Nakady pracy ogóem [godz.] 6,4 9,0 9,4 10,4 w tym: nakady pracy wasnej [godz.] 5,6 8,3 9,0 7,5 Przecitna efektywno nawoenia brutto b [kg] 24,60 18,74 29,02 30,88 a Dopaty obejmuj tylko patno uzupeniajc. b Przecitna efektywno nawoenia brutto - jest to plon wyraony w kg przypadajcy na 1 kg NPK. [-] - oznacza, e dane zjawisko nie wystpio. [x] - oznacza, e wykonanie oblicze nie byo uzasadnione. 79

81 Tabela A.9. Produkcja, nakady, koszty i nadwyka bezporednia uzyskana w 2011 roku z uprawy jczmienia jarego w wybranych gospodarstwach w poszczególnych regionach rolniczych (dane rzeczywiste) Wielkopolska i lsk Mazowsze i Podlasie Maopolska i Pogórze Wyszczególnienie Pomorze i Mazury ,09 77,11 40,44 54,97 74,69 73,16 37,08 52,97 0,70 1,04 0,97 1,13 13,70 14,29 7,95 7,76 14,7 19,1 19,0 13,4 21,8 26,9 26,8 20,7 34,2 41,9 39,1 44,6 64,34 71,51 70,58 67,77-9,95 36,83 4,63 Liczba badanych gospodarstw Powierzchnia uytków rolnych [ha] Powierzchnia gruntów ornych [ha] Wskanik bonitacji gruntów ornych [pkt] Powierzchnia uprawy [ha] Udzia w strukturze powierzchni zbiorów ogóem [proc.] Udzia w strukturze zbó ogóem [proc.] Plon ziarna [dt/ha] Cena sprzeday ziarna (produkt gówny) [z/dt] Cena sprzeday somy (produkt uboczny) [z/dt] Na 1 ha uprawy Ilo Warto [z] Ilo Warto [z] Ilo Warto [z] Ilo Warto [z] WARTO PRODUKCJI OGÓEM x 2203,70 x 3016,92 x 2769,59 x 3031,83 z tego: ziarno [dt] 34, ,70 41, ,27 39, ,21 44, ,10 soma w obrocie rynkowym [dt] 0,00 0,00 2,18 21,65 0,25 9,38 2,10 9,72 80 Ilo Koszt [z] Ilo Koszt [z] Ilo Koszt [z] Ilo Koszt [z] KOSZTY BEZPOREDNIE OGÓEM x 735,98 x 916,47 x 878,33 x 948,57 Materia siewny [dt] 1,70 132,98 1,66 161,14 1,70 167,94 1,85 204,89 z tego: wasny [dt] 1,41 101,59 0,57 42,66 1,07 85,83 0,64 51,08 obcy [dt] 0,29 31,39 1,09 118,48 0,62 82,11 1,21 153,81 Nawozy mineralne ogóem x 509,72 x 576,43 x 521,03 x 560,01 z tego: azotowe (N) [kg] 75,46 214,53 76,38 258,25 66,96 195,31 61,64 188,66 fosforowe (P 2 O 5 ) [kg] 4,38 16,23 1,18 6,82 0,08 0, potasowe (K 2 O) [kg] 5,77 13,90 3,72 7,64 6,94 15, wieloskadnikowe x 256,47 x 295,01 x 304,58 x 351,31 z tego: azot (N) [kg] 9,02 12,09 17,61 14,25 fosfor (P 2 O 5 ) [kg] 29,29 x 35,52 x 41,48 x 43,26 x potas (K 2 O) [kg] 43,60 49,80 49,68 58,38

82 cd. Tabela A.9 Wyszczególnienie Pomorze i Mazury Wielkopolska i lsk Mazowsze i Podlasie Maopolska i Pogórze pozostae nawozy mineralne x 2,51 x 2,85 x 2,03 x 0,70 w tym: azot (N) [kg] - 0,03-0,01 fosfor (P 2 O 5 ) [kg] , ,01 0,09 potas (K 2 O) [kg] ,01 NPK ogóem [kg] 167,52 501,13 178,72 567,81 182,76 515,49 177,55 540,07 mikroelementy x 6,09 x 5,86 x 3,51 x 19,33 Nawozy organiczne obce [dt] ,59 8,32 9,55 23,86 rodki ochrony rolin z tego: zaprawy nasienne preparaty chwastobójcze preparaty grzybobójcze preparaty owadobójcze preparaty gryzoniobójcze preparaty zwalcz. szkodniki magazynowe pozostae Regulatory wzrostu Pozostae koszty bezporednie z tego: ubezpieczenie plantacji koszty specjalistyczne 85,81 153,92 173,63 138,24 6,09 3,07 8,93 13,28 43,73 68,57 92,73 75,86 32,10 77,20 68,95 48,76 1,19 5,07 2,81 0,34 2, , ,02-7,38 17,86 5,48 15,85 0,09 7,12 1,94 5,71-5,76-2,03 0,09 1,36 1,94 3,69 NADWYKA BEZPOREDNIA BEZ DOPAT Dopaty a 1467, , , ,26 274,23 274,23 271,77 274,22 NADWYKA BEZPOREDNIA 1741, , , ,48 Nakady pracy ogóem [godz.] 7,5 7,3 8,9 9,8 w tym: nakady pracy wasnej [godz.] 6,6 6,5 8,2 9,7 Przecitna efektywno nawoenia brutto b [kg] 20,44 23,44 21,40 25,12 a Dopaty obejmuj tylko patno uzupeniajc. b Przecitna efektywno nawoenia brutto - jest to plon wyraony w kg przypadajcy na 1 kg NPK. [-] - oznacza, e dane zjawisko nie wystpio. [x] - oznacza, e wykonanie oblicze nie byo uzasadnione. 81

83 Tabela A.10. Produkcja, nakady, koszty i nadwyka bezporednia uzyskana w 2011 roku z uprawy rzepaku ozimego w wybranych gospodarstwach w poszczególnych regionach rolniczych (dane rzeczywiste) Wielkopolska i lsk Mazowsze i Podlasie Maopolska i Pogórze Wyszczególnienie Pomorze i Mazury ,44 83,67 58,35 80,67 99,45 82,18 54,93 79,92 0,94 1,16 0,98 1,13 20,22 16,29 11,19 13,61 19,7 19,2 18,8 15,8 19,9 24,2 21,9 29,8 169,14 191,32 183,30 186,30 Liczba badanych gospodarstw Powierzchnia uytków rolnych [ha] Powierzchnia gruntów ornych [ha] Wskanik bonitacji gruntów ornych [pkt] Powierzchnia uprawy [ha] Udzia w strukturze powierzchni zbiorów ogóem [proc.] Plon nasion [dt/ha] Cena sprzeday nasion [z/dt] Na 1 ha uprawy Ilo Warto [z] Ilo Warto [z] Ilo Warto [z] Ilo Warto [z] WARTO PRODUKCJI OGÓEM x 3359,61 x 4626,39 x 4018,26 x 5543,96 z tego: nasiona [dt] 19, ,61 24, ,39 21, ,26 29, ,96 Ilo Koszt [z] Ilo Koszt [z] Ilo Koszt [z] Ilo Koszt [z] KOSZTY BEZPOREDNIE OGÓEM x 1554,86 x 1631,15 x 1337,05 x 1332,35 Materia siewny [dt] 0,04 132,93 0,04 159,54 0,04 160,36 0,04 127,64 z tego: wasny [dt] 0,00 0,08 0,00 0,28 0,01 0,81 0,01 1,29 obcy [dt] 0,04 132,85 0,04 159,26 0,03 159,55 0,03 126,35 Nawozy mineralne ogóem x 957,04 x 1017,64 x 796,36 x 854,72 z tego: azotowe (N) [kg] 167,98 523,28 154,41 477,91 141,80 385,58 174,76 485,86 fosforowe (P 2 O 5 ) [kg] 0,45 1,36 6,93 28, potasowe (K 2 O) [kg] 12,29 28,39 20,07 42,58 6,19 13,30 15,68 32,11 wieloskadnikowe x 362,19 x 398,45 x 355,21 x 313,12 z tego: azot (N) [kg] 16,62 16,62 16,99 14,74 fosfor (P 2 O 5 ) [kg] 42,50 x 47,21 x 48,63 x 44,95 x potas (K 2 O) [kg] 70,96 77,44 69,89 61,11 82

84 cd. Tabela A.10 Wyszczególnienie Pomorze i Mazury Wielkopolska i lsk Mazowsze i Podlasie Maopolska i Pogórze pozostae nawozy mineralne x 16,62 x 46,37 x 0,41 x 13,17 w tym: azot (N) [kg] 2,18 1,76-0,01 fosfor (P 2 O 5 ) [kg] - 6,71 0,01 5, ,00 0,05 potas (K 2 O) [kg] - 0,01-0,01 NPK ogóem [kg] 312,98 921,93 324,44 952,72 283,49 754,10 311,25 831,14 mikroelementy x 25,20 x 24,03 x 41,85 x 10,46 Nawozy organiczne obce [dt] rodki ochrony rolin z tego: zaprawy nasienne preparaty chwastobójcze preparaty grzybobójcze preparaty owadobójcze preparaty gryzoniobójcze preparaty zwalcz. szkodniki magazynowe pozostae Regulatory wzrostu Pozostae koszty bezporednie z tego: ubezpieczenie plantacji koszty specjalistyczne 415,31 392,60 324,20 274,24-0,81 1,87-202,03 197,43 167,49 170,74 114,48 123,05 91,40 61,74 89,68 67,25 60,84 41,76-2, ,11 1,48 2,59-21,98 15,87 20,39 27,88 27,60 45,49 35,74 47,87 26,52 44,29 22,65 31,02 1,08 1,20 13,09 16,84 NADWYKA BEZPOREDNIA BEZ DOPAT Dopaty a 1804, , , ,61 274,22 274,23 274,23 274,22 NADWYKA BEZPOREDNIA 2078, , , ,83 Nakady pracy ogóem [godz.] 8,5 8,7 9,1 7,8 w tym: nakady pracy wasnej [godz.] 8,0 7,6 7,7 7,7 Przecitna efektywno nawoenia brutto b [kg] 6,35 7,45 7,73 9,56 a Dopaty obejmuj tylko patno uzupeniajc. b Przecitna efektywno nawoenia brutto - jest to plon wyraony w kg przypadajcy na 1 kg NPK. [-] - oznacza, e dane zjawisko nie wystpio. [x] - oznacza, e wykonanie oblicze nie byo uzasadnione. 83

85 Tabela A.11. Produkcja, nakady, koszty i nadwyka bezporednia uzyskana w 2011 roku z produkcji ywca wieprzowego w wybranych gospodarstwach w poszczególnych regionach rolniczych (dane rzeczywiste) Wyszczególnienie Pomorze i Mazury Wielkopolska i lsk Mazowsze i Podlasie Maopolska i Pogórze Liczba badanych gospodarstw Powierzchnia uytków rolnych [ha] Powierzchnia gruntów ornych [ha] Wskanik bonitacji gruntów ornych [pkt] Produkcja ywca netto (przyrost) [dt/gosp.] Produkcja ywca brutto a [dt/gosp.] Upadki tuczników w gospodarstwie [proc.] rednia waga padych tuczników [kg/szt.] rednia waga sprzedawanych tuczników [kg/szt.] rednioroczna cena sprzeday ywca [z/kg] ,76 44,74 28,60 25,72 39,92 42,08 26,66 24,48 0,78 0,99 0,86 1,01 216,16 312,59 239,28 133,96 381,73 575,63 419,51 241,53 0,6 0,3 0,9 0,2 82,0 76,8 79,1 68,2 111,1 111,3 115,8 112,8 4,42 4,57 4,72 4,63 Na 100 kg ywca brutto Ilo [z] Ilo [z] Ilo [z] Ilo [z] WARTO PRODUKCJI OGÓEM x 441,68 x 457,33 x 471,88 x 462,88 z tego: ywiec wieprzowy [szt.] 0,90 441,68 0,90 457,33 0,86 471,88 0,89 462,88 KOSZTY BEZPOREDNIE OGÓEM x 400,41 x 406,10 x 436,10 x 434,76 Wymiana stada [szt.] 0,90 243,21 0,90 235,87 0,86 247,28 0,89 257,78 z tego: warchlaki [szt.] 0,90 241,94 0,84 214,64 0,83 237,05 0,89 257,78 tuczniki [szt.] 0,00 1,27 0,06 21,23 0,03 10,24 0,00 0,00 Pasze pochodzce z zewntrz gospodarstwa z tego: pasze treciwe koncentraty biakowe mieszanki penoporcjowe i uzupeniajce ziarna i ruty ze zbó ruty poekstrakcyjne, makuchy pozostae pasze treciwe dodatki mineralne i paszowe mleko i przetwory mleczne pasze objtociowe (suche, soczyste i pynne) 66,54 93,91 127,50 93,62 66,04 93,03 123,33 87,12 z tego: 33,46 31,99 22,88 49,43 3,24 19,00 50,30 15,73 22,24 25,18 32,80 18,91 6,51 11,57 12,60 2,79 0,59 5,29 4,75 0,27 0,49 0,85 4,12 6, ,05-0,00 0,

86 cd. Tabela A.11 Wyszczególnienie Pomorze i Mazury Wielkopolska i lsk Mazowsze i Podlasie Maopolska i Pogórze Pasze wasne z produktów towarowych 86,11 69,01 50,23 74,22 z tego: pasze treciwe 85,84 69,01 49,71 74,14 z tego: ziarna i ruty ze zbó 84,74 68,66 49,54 72,56 nasiona i ruty ze strczkowych 0,28 0,11 0,13 0,29 pozostae nasiona paszowe i ruty 0,82 0,23 0,04 1,29 ziemniaki 0,27-0,38 0,08 mleko krowie - 0,01 0,14 - Pozostae koszty bezporednie 4,55 7,30 11,09 9,14 z tego: czynsze za uytkowanie powierzchni paszowej - 0, ubezpieczenie zwierzt - 0, lekarstwa, rodki i usugi weterynaryjne 3,62 4,86 8,18 2,62 koszty specjalistyczne 0,94 1,83 2,91 6,53 NADWYKA BEZPOREDNIA BEZ DOPAT 41,27 51,23 35,77 28,12 Dopaty NADWYKA BEZPOREDNIA 41,27 51,23 35,77 28,12 Nakady pracy ogóem [godz.] w tym: nakady pracy wasnej [godz.] 2,9 2,2 1,8 2,7 2,8 2,0 1,8 2,7 Przyrost + waga zwierzt z zakupu. 85 a [-] - oznacza, e dane zjawisko nie wystpio. [x] - oznacza, e wykonanie oblicze nie byo uzasadnione.

87 Tabela A.12. Zuycie pasz i ich koszt poniesiony na produkcj ywca wieprzowego w 2011 roku w wybranych gospodarstwach w poszczególnych regionach rolniczych (dane rzeczywiste) Wielkopolska i lsk Mazowsze i Podlasie Maopolska i Pogórze Wyszczególnienie Pomorze i Mazury ,16 312,59 239,28 133,96 Liczba badanych gospodarstw Produkcja ywca netto (przyrost) [dt/gosp.] Produkcja ywca brutto a [dt/gosp.] 381,73 575,63 419,51 241,53 Na 100 kg przyrostu Ilo Koszt [z] Ilo Koszt [z] Ilo Koszt [z] Ilo Koszt [z] Pasze pochodzce z zewntrz gospodarstwa x 117,50 x 172,94 x 223,53 x 168,78 z tego: pasze treciwe [dt] 0,98 116,63 1,59 171,31 2,24 216,22 1,24 157,07 z tego: koncentraty biakowe 0,29 59,08 0,30 58,91 0,21 40,11 0,39 89,12 mieszanki penoporcjowe i uzupeniajce 0,05 5,73 0,34 34,98 0,83 88,19 0,26 28,35 ziarna i ruty ze zbó 0,54 39,28 0,64 46,37 0,88 57,50 0,53 34,09 ruty poekstrakcyjne, makuchy 0,08 11,50 0,16 21,31 0,20 22,09 0,04 5,03 pozostae pasze treciwe 0,02 1,04 0,14 9,75 0,12 8,33 0,02 0,48 dodatki mineralne i paszowe [kg] 0,32 0,87 0,51 1,57 1,91 7,21 3,11 11,71 mleko i przetwory mleczne [kg] ,83 0, pasze objtociowe (suche, soczyste i pynne) [dt] 0,00 0,00 0,00 0, Pasze wasne z produktów towarowych x 152,06 x 127,09 x 88,07 x 133,82 z tego: pasze treciwe [dt] 2,34 151,59 1,83 127,07 1,27 87,16 2,00 133,67 z tego: ziarna i ruty ze zbó 2,31 149,64 1,82 126,44 1,27 86,86 1,95 130,83 nasiona i ruty ze strczkowych 0,01 0,50 0,00 0,21 0,00 0,23 0,01 0,52 pozostae nasiona paszowe i ruty 0,02 1,44 0,01 0,43 0,00 0,06 0,04 2,33 ziemniaki 0,01 0, ,01 0,66 0,01 0,15 mleko krowie [litr] - - 0,02 0,01 0,25 0, Pasze wasne z produktów nietowarowych [dt] Produkty uboczne wasne [dt] a Przyrost + waga zwierzt z zakupu. 86 [-] - oznacza, e dane zjawisko nie wystpio. [x] - oznacza, e wykonanie oblicze nie byo uzasadnione.

88 Bibliografia 1. Augustyska-Grzymek I., Goraj L., Jarka S., Pokrzywa T., Skaryska A., Metodyka liczenia nadwyki bezporedniej i zasady klasyfikacji gospodarstw rolniczych, FAPA, Warszawa Biuletyn Statystyczny, nr 6, GUS, Warszawa Ceny w gospodarce narodowej, III 2012, GUS, Warszawa Hernández-Rivera J., Mann S., Classification of agricultural systems based on pesticide use intensity and safety. Paper presented at the 12th Congress of the European Association of Agricultural Economist, August , Gent, Belgium. 5. Juszczyk S., Uwarunkowania ekonomiczno-organizacyjne opacalnoci produkcji mleka w gospodarstwach wyspecjalizowanych, SGGW, Warszawa Klepacki B., Grontkowska A., Wybrane aspekty opacalnoci produkcji mleka, [w:] Integrowany chów byda, SGGW, Warszawa Krzysztofiak M., Luszniewicz A., Statystyka, PWE, Warszawa abdowicz J., Czynniki wpywajce na efektywno nawoenia, [w:] Poprawa efektywnoci wykorzystania skadników nawozowych w gospodarstwach rolnych na Mazowszu (maszynopis). 9. Manteuffel R., Ekonomika i organizacja gospodarstwa rolniczego, PWRiL, Warszawa Pogowie trzody chlewnej wedug stanu w kocu listopada 2011 roku, GUS, Warszawa Pogowie trzody chlewnej wedug stanu w kocu marca 2011 roku, GUS, Warszawa Pogowie trzody chlewnej wedug stanu w kocu marca 2012 roku, GUS, Warszawa Produkcja upraw rolnych i ogrodniczych w 2011 r., GUS, Warszawa Rolnictwo w 2011 r., GUS, Warszawa Skup i ceny produktów rolnych w 2011 r., GUS, Warszawa Sobczak M., Statystyka, PWN, Warszawa Stako S., Efektywno chowu byda w gospodarstwach indywidualnych. Ocena w oparciu o koszty bezporednie, dochód bezporedni i koszty specjalne na przykadzie województwa biaostockiego, SGGW, Warszawa

89 18. Wyniki produkcji rolinnej w 2011 r., GUS, Warszawa Wynikowy szacunek gównych ziemiopodów rolnych i ogrodniczych w 2011 r., GUS, Warszawa Zitara W., Rachunkowo jako pomoc w zarzdzaniu gospodarstwem rolniczym, [w:] Dostosowanie rachunkowoci rolnej IERiG do gospodarki rynkowej, materiay z seminarium, IERiG, Warszawa

90 CZ B PROJEKCJA DOCHODÓW W PERSPEKTYWIE REDNIOTERMINOWEJ DLA WYBRANYCH PRODUKTÓW ROLNICZYCH I. Wybrane zagadnienia prognozowania Na wstpie naley zaznaczy, e nie ma jednolitej, wyranie okrelonej i powszechnie przyjtej teorii przewidywania zjawisk ekonomicznych. Nie istnieje take dobrze uzasadniona i powszechnie zaakceptowana spoista wiedza o ksztatowaniu si zjawisk gospodarczych. Tak wiedz dysponuj na przykad astronomowie, dziki temu ich prognozy zamie soca i ksiyca dokadnie si sprawdzaj. Tak wiedz nie dysponuj ekonomici, nie ma te jednolitych, powszechnie przyjtych zasad prognozowania gospodarczego, których zbiór zasugiwaby na miano stabilnej teorii prognozy ekonomicznej. Wobec tego w badaniach ekonomicznych stosowane s róne modele za pomoc których ekonomici staraj si usprawiedliwia proponowane sposoby przejcia od obserwacji przeszoci do przewidywania przyszoci. Rol praw naukowych zastpuj wielokierunkowe powizania midzy zmiennymi ekonomicznymi, opisywane przez modele ekonometryczne. Powizania te daj jednak przyblione wyniki 29. Pragnienie poznania przyszoci od najdawniejszych czasów byo jednym z gównych de czowieka. Przyszo ze swej natury jest jednak nieprzewidywalna i z tego wzgldu prognozowanie wywouje niekiedy skojarzenia ze szklan kul i ironiczne umiechy racjonalnie mylcych ludzi. Rozwój cywilizacji i nauki spowodowa jednak, e pojawiy si metody, które opieraj si na poszukiwaniu zalenoci pomidzy faktami z przeszoci mogcymi determinowa przyszo. Do takich metod naley prognozowanie, które Cielak 30 definiuje jako racjonalne, naukowe przewidywanie przyszych zdarze. Definicji prognoz gospodarczych jest wiele, ogólnie mona powiedzie, e jest to wybór w ramach danego ukadu najbardziej prawdopodobnej drogi rozwoju wyrónionego zjawiska ekonomicznego w nadchodzcym okresie, przy czym podstaw tego wyboru jest dotychczasowy przebieg tego zjawiska i aktualny stan ukadu A. Zelia, Przyczynek do dyskusji o trudnych problemach prognozowania ekonomicznego, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczeciskiego nr 394, Prace Katedry Ekonometrii i Statystyki nr 15, Szczecin M. Cielak, Prognozowanie gospodarcze. Metody i zastosowania, PWN, Warszawa A. Zelia, B. Paweek, S. Wanat, Prognozowanie ekonomiczne. Teoria, przykady, zadania, PWN, Warszawa

91 Wedug Stako 32 prognozowanie (gr. prognostikos przewidujcy) jest to dziaalno poznawcza, zmierzajca do wskazania najbardziej prawdopodobnych kierunków rozwoju spoeczno-ekonomicznego przyszych faktów, zjawisk czy zdarze na podstawie przesanek ustalonych w toku bada naukowych. Z kolei Zelia 33 przedstawia nastpujc definicj: prognozowanie to racjonalne, naukowe przewidywanie przyszych zdarze. O naukowych przewidywaniach przyszoci mówimy wtedy, gdy w procesie wnioskowania korzystamy z regu nauki, któr od wiedzy potocznej róni midzy innymi cisy jzyk i okrelona metoda badawcza. Synonimem terminu prognozowanie jest okrelenie predykcja. Predykcja jest to proces ekonometrycznego wnioskowania w przyszo. Zadaniem takiego procesu jest oszacowanie nieznanej wartoci zmiennej prognozowanej w okresie prognozowania. Innym pojciem uywanym w rozwaaniach dotyczcych przyszoci jest projekcja. Okrelenie to odnosi si do najbardziej ogólnych przewidywa przyszoci. Jest to bardzo uproszczone (czsto schematyczne) przeniesienie rozwoju z przeszoci w przyszo 34. Wedug Sobczaka 35 prognozowanie jest cennym narzdziem w dziaalnoci podmiotów gospodarczych. W warunkach dynamicznych zmian ich bliszego i dalszego otoczenia, decydujce znaczenie ma informacja zorientowana na przyszo. Prognozowanie jest integraln czci procesu zarzdzania, dotyczy zwaszcza sfery zjawisk ekonomicznych, w przypadku których rezultat decyzji podejmowanych dzisiaj jest w duym stopniu uzaleniony od tego co bdzie jutro. Prognozowanie zmniejsza niepewno i przyczynia si do wzrostu trafnoci podejmowanych decyzji, a tym samym do eliminacji strat. Efektem prognozowania jest sporzdzenie prognozy, jednak jej dokadno jest utrudniona przez specyficzne warunki, w jakich przebiega proces prognozowania. Rolnictwo jest dziaem szczególnie trudnym do prognozowania, charakteryzuje si bowiem du zmiennoci i wysokim ryzykiem. Wynika to z biologiczno-technicznego charakteru produkcji. W rolnictwie wystpuj zdarzenia losowe, takie jak susze, powodzie czy przymrozki, których nie mona przewidzie. Zaoenia polityki rzdu w odniesieniu do rolnictwa take mog nie by stabilne w latach. Warunki gospodarowania ulegaj wic cigym zmianom, tym waniejsza jest znajomo istniejcych prawidowoci, wpywu rónych czynników na badane zjawisko oraz siy i rodzaju wspózalenoci midzy nimi. Im wicej wiemy o ksztatowaniu si danego zjawiska w przeszoci, tym 32 S. Stako, Prognozowanie w rolnictwie, wyd. 2, SGGW, Warszawa A. Zelia, Teoria prognozy, wyd. 3, PWE, Warszawa S. Stako, Prognozowanie w rolnictwie, wyd. 2, SGGW, Warszawa M. Sobczak, Prognozowanie. Teoria, przykady, zadania, PLACET, Warszawa

92 mona oczekiwa trafniejszych prognoz, a tym samym mniejszych odchyle danych rzeczywistych od planowanych. Przewidywanie uatwia podejmowanie decyzji w kontekcie dziaa, jakie naley podj, aby osign zamierzony cel. Na rozwój rolnictwa, jego poszczególnych gazi oraz dziaalnoci produkcyjnych wpywaj róne czynniki. Ze wzgldu na moliwo ich oddziaywania na obiekt prognozy mona je podzieli na dwie grupy 36 : charakteru endogenicznego (wewntrzne) wynikajce z potencjau produkcyjnego, tj. zasobów czynników produkcji (ziemi, pracy i kapitau), ich jako- ci i sposobów wykorzystania, charakteru egzogenicznego (zewntrzne) wynikajce z oddziaywania zewntrznego na rolnictwo i inne czci gospodarki. W dziaalnoci gospodarczej zdarzenia powizane s rónymi zaleno- ciami, które podlegaj pewnym prawidowociom, np. ksztatowanie si cen w zalenoci od popytu i poday. Oddziaywanie si zewntrznych na rolnictwo (gospodarstwa rolne) znacznie wzmocnio si od czasu wstpienia Polski do UE. Pewien wpyw wywiera take proces globalizacji. Uwarunkowania te znajduj wyraz w ksztatowaniu i kierunkach zmian czynników makrootoczenia, np. w poziomie i kierunkach zmian cen produktów rolnych. Racjonalne prognozowanie wymaga stosowania odpowiednich metod, najbardziej adekwatnych do rozpatrywanych sytuacji. Wedug Zeliaa 37 metody prognostyczne mona podzieli na dwie grupy: metody niematematyczne i matematyczno-statystyczne (Rysunek (B) I.1). Metody niematematyczne nazywane równie metodami jakociowymi lub heurystycznymi polegaj na wykorzystaniu opinii duej grupy ekspertów, ich dowiadczenia i wiedzy dotyczcej sytuacji prognostycznej. Przewidywanie przyszoci nie jest w tym przypadku ekstrapolowaniem prawidowoci wykrytych w przeszoci w przyszo, lecz jest prognozowaniem moliwych wariantów rozwoju danego zjawiska i wskazywaniem najbardziej realnych wariantów 38. Znacznie waniejsz grup metod prognozowania s metody matematyczno-statystyczne (nazywane take ilociowymi). S to metody, w których prognozy wyznaczane s z zastosowaniem modeli statystycznych lub ekonometrycznych. Modele prognostyczne szacowane s na podstawie danych empirycz- 36 S. Stako, Perspektywy produkcji rolniczej w Polsce w kontekcie poday i popytu w Europie, Zagadnienia Doradztwa Rolniczego nr 2, Pozna A. Zelia, Teoria prognozy, wyd. 3, PWE, Warszawa A. Zelia, B. Paweek, S. Wanat, Prognozowanie ekonomiczne. Teoria, przykady, zadania, PWN, Warszawa

93 nych dotyczcych ksztatowania si wyrónionych zmiennych, tj. zmiennej prognozowanej oraz zmiennych objaniajcych w przeszoci. Dane te przyjmuj posta szeregów czasowych. Prognozowanie z zastosowaniem tych metod odbywa si najczciej poprzez projekcj (ekstrapolacj) w przyszo prawidowoci zaobserwowanych w przeszoci. Dlatego, stosujc modele statystyczne i ekonometryczne w prognozowaniu zakada si stabilno w czasie relacji strukturalnych opisywanych przez model oraz dopuszczalno ekstrapolacji prawidowoci poza prób statystyczn. Uzasadnia to ustalenie przyszego poziomu zjawiska na podstawie modelu, który opisuje prawidowoci w zakresie ksztatowania si tego zjawiska w czasie 39. Rysunek (B) I.1. Schemat gównych metod prognostycznych Metodyprognostyczne Metody matematycznostatystyczne Metody niematematyczne Metodyopartena modelach deterministycznych Klasyczne modeletrendu Jednorównaniowe modele ekonometryczne Metodyopartena modelach ekonometrycznych Modeleproste Wielorównaniowe modeleekonometryczne Metodyankietowe Metody intuicyjne Metodykolejnyh przyblie Metodaekspertyz Metodadelficka Metodarefleksji Metodyanalogowe Inne Adaptacyjne modeletrendu Modelerekurencyjne Modele przyczynowoopisowe Modeleorównaniach wspózalenych Modeleautoregresyjne ródo: [Zelia 1997] E. Nowak, Zawansowana rachunkowo zarzdcza, wyd. 2, PWE, Warszawa A. Zelia, Teoria prognozy, wyd. 3, PWE, Warszawa

94 Odpowiednio do celów, jakim maj suy sporzdzane prognozy mona wyróni róne ich rodzaje, kryteria klasyfikacji prognoz te s róne. W tabeli (B) I.1. przedstawiono przykad schematu klasyfikacyjnego prognoz. Tabela (B) I.1. Klasyfikacja prognoz Kryterium podziau Horyzont czasowy Charakter lub struktura Stopie szczegóowoci Zakres ujcia Zasig terenowy Metoda opracowania Cel lub funkcja Rodzaje prognoz Dugo-, rednio-, krótkoterminowe i bezporednie, Operacyjne i strategiczne Proste i zoone Ilociowe i jakociowe, w tym ilociowe mog by: - punktowe i przedziaowe - skalarne i wektorowe Jednorazowe i powtarzalne Kompleksowe i sekwencyjne Samosprawdzajce si i destruktywne Ogólne i szczegóowe Caociowe i czciowe (lub inaczej: globalne i odcinkowe) wiatowe, midzynarodowe, krajowe, regionalne Minimalne, rednie, maksymalne Czyste (pierwotne), weryfikowalne, modelowe Nieobcione, wedug najwikszego prawdopodobiestwa, minimalizujce oczekiwan strat Badawcze, w tym: ostrzegawcze, - normatywne, - aktywne i pasywne ródo: [Zelia i in. 2003] 41. Najwaniejszym kryterium podziau prognoz gospodarczych jest horyzont czasowy prognozy, tzn. okres dla którego zostaa zbudowana. Im jest on duszy, tym zmniejsza si pewno prognozy. Dlatego prognozy dugoterminowe naley traktowa z du doz ostronoci. Okres, który przyjmuje si za horyzont prognozy jest umowny, zaley bowiem od charakteru badanego zjawiska. Niektórzy autorzy za prognozy krótkoterminowe uwaaj prognozy gospodarcze nie przekraczajce jednego roku lub obejmujce tylko jeden cykl produkcyjny. Ze wzgldu na funkcj jak maj do spenienia, prognozy takie okrela si jako operacyjne. S one przydatne do po- 41 A. Zelia, B. Paweek, S. Wanat, Prognozowanie ekonomiczne. Teoria, przykady, zadania, PWN, Warszawa

95 dejmowania decyzji biecych (np. w gospodarstwie rolnym). Natomiast prognozy rednioterminowe s sporzdzane na okres od 2 do 5 lat, a dugoterminowe powyej 5 lat. S one okrelane jako prognozy strategiczne, peni rol narzdzi planowania dugookresowego i perspektywicznego. Podstawowym celem tych prognoz jest stworzenie podstaw do podejmowania dugofalowych decyzji gospodarczych 42. Kada prawidowo sporzdzona prognoza jest prawdopodobnym obrazem przyszoci. Mona si z niej dowiedzie o tendencjach rozwojowych badanych zjawisk i procesów, wpywu na nie rónych czynników, siy i rodzaju wspózalenoci midzy procesami, a take o moliwociach i ograniczeniach rozwojowych. Na podstawie tych informacji poznajemy przyszo 43. W obecnej rzeczywistoci znaczenie prognoz (projekcji) wzrasta, wynika to m.in. z szybkiego postpu technicznego i skutków jakie on wywouje, przemian wewntrznych w gospodarstwach (przedsibiorstwach) oraz zmian zachodzcych w ich otoczeniu. Gospodarstwa zmuszone s do cigego dostosowywania si do zmieniajcych si warunków. Aby to dostosowywanie byo szybkie i skierowane we waciwym kierunku, koniecznoci staje si korzystanie z odpowiednich instrumentów zarzdzania. Chodzi o instrumenty, które umoliwiaj podjcie waciwej decyzji czy wybór w danych warunkach najlepszego wariantu dziaalnoci, sporód wielu innych alternatywnych rozwiza. Jednym z narzdzi wspomagajcych zarzdzanie jest prognozowanie, a sporzdzane prognozy zaczynaj peni róne funkcje. Pierwsz i najprostsz funkcj prognoz jest funkcja informacyjna polega ona na informowaniu spoeczestwa o nadchodzcych zmianach. Jednak gównym celem sporzdzanych prognoz jest wspomaganie procesów decyzyjnych, wi si z tym inne funkcje jakie peni prognozy. Funkcja preparacyjna (przygotowawcza) jest uznawana za najwaniejsz. Zakada ona, e prognoza ma wspomaga procesy decyzyjne w skali mikro- i makro- ekonomii. Dla przykadu w gospodarstwach rolnych mog to by prognozy dotyczce struktury zasiewów lub struktury pogowia zwierzt w zalenoci od przewidywanych zmian cen produktów rolnych. Funkcja aktywizujca polega na pobudzaniu do podejmowania dziaa sprzyjajcych realizacji prognozy, gdy zapowiada ona zdarzenia korzystne i przeciwstawiajcych si jej, gdy przewidywane zdarzenia s oceniane jako niekorzystne. W funkcji ostrzegawczej 42 E. Nowak, Ogólne zagadnienia prognozowania, [w:] Prognozowanie gospodarcze. Metody, modele, zastosowania, przykady, (red. nauk. E. Nowak), PLACET, Warszawa S. Stako, Prognozowanie w rolnictwie, wyd. 2, SGGW, Warszawa

96 prognoza ma na celu ostrzeenie przed nadejciem niepodanych wydarze oraz przed konsekwencjami pewnych posuni. Natomiast w funkcji badawczej (informacyjnej) rola prognozy sprowadza si do rozpoznania przyszoci i ukazania najbardziej prawdopodobnego ukadu przyszych zdarze lub nawet kilku moliwych wersji ich rozwoju. Polega te na oswajaniu ludzi z nadchodzcymi zmianami i zmniejszaniu lku przed przyszoci 44. Prowadzenie gospodarstwa rolnego (przedsibiorstwa) zwizane jest z podejmowaniem rónych decyzji, których wynikiem jest wybór okrelonych wariantów dziaania. Decyzje te dotycz przyszoci, dlatego ich podejmowanie opiera si na przewidywaniach co do przyszych warunków funkcjonowania gospodarstw czy rozwoju danej dziaalnoci. W tej sytuacji podejmowanie trafnych decyzji nie jest atwe. Niedokadno prognoz co do przyszych warunków makrootoczenia gospodarstw oraz uzyskanych wyników jest jednym z czynników, które musz by brane pod uwag przy podejmowaniu decyzji ekonomicznych. Nawet naukowe przewidywanie przyszoci, jakim jest proces prognozowania, nie pozwala na uzyskanie w peni dokadnego stanu danego zjawiska w przyszoci. Niemono wykonania bezbdnej prognozy wynika m.in. z faktu, e w rolnictwie warunki przyrodnicze (np. temperatura powietrza, opady atmosferyczne) mog przybiera znaczne odchylenia od przecitnych, co w konsekwencji ma wpyw na uzyskiwane efekty (np. plony rolin). Ponadto w procesach gospodarczych zawsze uczestniczy czowiek, a kady proces z udziaem czowieka nie jest w peni przewidywalny i dlatego nie mona opracowa pewnej prognozy zjawisk gospodarczych. Mona jednak przewidywa granice zmiennoci uzyskanych efektów. Naley mie take na uwadze, e w kadej sytuacji moliwo wyboru najlepszej w danych warunkach prognozy, wie si z koniecznoci przyjcia odpowiedniego kryterium pozwalajcego na jej ocen. Ogólnie mona stwierdzi, e kryterium tym jest korzy, której wyrazem moe by okrelony poziom dochodu. Jednak ze wzgldu na niepewno prognozy w momencie podejmowania decyzji, dochód uzyskany przy zastosowaniu rónych strategii podczas sporzdzania prognozy te jest niepewny. Zdarzaj si wic sytuacje, w których chcc zapewni najwiksz korzy, decyzj naley podj z pominiciem wyników jakie daje prognoza i poprzesta na posiadanej wiedzy a priori o prognozowanym zjawisku. 44 P. Wroski, Rola prognoz w gospodarce narodowej, [w:] Prognozowanie gospodarcze. Metody, modele, zastosowania, przykady, (red. nauk. E. Nowak), PLACET, Warszawa 1998; S. Stako, Prognozowanie w rolnictwie, wyd. 2, SGGW, Warszawa

97 Proces prognozowania cechuje wiele rónych uwarunkowa, które wpywaj na wynik. Problemem moe by chociaby jako posiadanych danych. W praktyce naley liczy si z wystpowaniem bdów wynikajcych z pomyek, np. przy zbieraniu i przetwarzaniu danych. Jako informacji prognostycznej zaley równie od tego czy dane do sporzdzenia prognozy zostay odpowiednio przygotowane oraz od ich kompletnoci, dokadnoci i wiarygodnoci. Zelia 45 twierdzi, e mimo ogromnego postpu jaki dokona si w metodach przewidywania przeszoci, a w szczególnoci dynamicznego rozwoju teorii prognozowania ekonometrycznego (wspomaganego nowoczesn technik komputerow), prognoza jak posuguje si ekonomista, jest wci obarczona wikszym lub mniejszym bdem. Bezbdne prognozy w zoonych realiach ycia gospodarczego nie wystpuj. Powstaje w zwizku z tym pytanie, jak naley korzysta z prognozy. Wedug Autora problematyka dotyczca racjonalnego posugiwania si prognoz nie jest prosta i jak dotychczas zbyt mao uwagi powicono tej sprawie. W praktyce gospodarczej nie powinno stosowa si strategii, w której decyzje podejmuje si tak, jak gdyby prognoza bya bezbdna. Zjawiska gospodarcze s bardziej skomplikowane od fizycznych, oddziauje na nie tak dua liczba zmiennych objaniajcych, e identyfikacja roli i znaczenia kadej zmiennej jest praktycznie niemoliwa (oznacza to, e zmiennych tych nie mona podda eksperymentowi, czyli obserwowa ich w warunkach sztucznych, w których dzia- aj tylko wybrane zmienne). Prognozy gospodarcze powinny przede wszystkim inspirowa osoby korzystajce z wyników bada, do podjcia przedsiwzi zmierzajcych do utrwalenia kierunku rozwoju uznanego za korzystny lub do przeciwdziaania kierunkowi rozwoju, który uznaje si za niepodany. Podobnie uwaa Sobczak 46, nawet gdy prognozy nie s trafne, to uwiadamiaj one jakie zjawiska i trendy mog ksztatowa prognozowane zjawisko w najbliszych latach. Dziki temu istnieje moliwo podjcia dziaa zmierzajcych do eliminacji zdarze negatywnych. Trafne prognozowanie jest umiejtnoci dan niewielu i stanowi ono poczenie wiedzy i sztuki. A.D. Aczel w tym kontekcie stwierdza lepiej jest zna prawd niedokadnie ni dokadnie si myli A. Zelia, Przyczynek do dyskusji o trudnych problemach prognozowania ekonomicznego, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczeciskiego nr 394, Prace Katedry Ekonometrii i Statystyki nr 15, Szczecin M. Sobczak, Prognozowanie. Teoria, przykady, zadania, PLACET, Warszawa A.D. Aczel, Statystyka w zarzdzaniu, WN PWN, Warszawa 2000, s

98 II. Materia i metodyka badawcza oraz sposób ujcia wyników W badaniach, których celem bya projekcja dochodów wybranych dziaalnoci produkcji rolinnej na 2014 rok wykorzystano materia empiryczny z lat zgromadzony i przetworzony wedug zaoe stosowanych w systemie AGROKOSZTY. Przedmiotem bada byo pi dziaalnoci produkcji rolinnej pszenica ozima, yto ozime, jczmie jary, rzepak ozimy oraz buraki cukrowe. Gospodarstwa zaangaowane w badania dziaalnoci produkcyjnych prowadziy jednoczenie rachunkowo Polski FADN. Byy to gospodarstwa towarowe i ekonomicznie mocniejsze w porównaniu do ogóu indywidualnych gospodarstw w kraju. Sposób doboru gospodarstw do bada dziaalnoci produkcyjnych, struktura kosztów bezporednich oraz metodyka rachunku do poziomu nadwyki bezporedniej, szczegóowo zostay omówione w rozdziale II (Materia i metoda bada) w czci A publikacji, któr zatytuowano Nadwyka bezporednia uzyskana z wybranych rolniczych dziaalnoci produkcyjnych w 2011 roku. W badaniach, których wyniki prezentowane s w tej czci pracy, ocenie poddano warto produkcji, koszty oraz efekty ekonomiczne ale za podstawowy miernik oceny uzyskanych efektów przyjto poziom dochodu z dziaalnoci bez dopat oraz dochód z dziaalnoci. Sposób obliczania tych kategorii zaprezentowano poniej: (1) dochód z dziaalnoci bez dopat = = warto produkcji (koszty bezporednie + porednie) (2) dochód z dziaalnoci = = [warto produkcji (koszty bezporednie + porednie)] + dopaty W rachunku, który prowadzi do obliczenia dochodu z dziaalnoci ujmowane s koszty bezporednie i porednie. Koszty bezporednie, to skadniki kosztów, które bez wtpliwoci mona przypisa do danej dziaalnoci. Natomiast koszty porednie s kosztami, których w momencie powstawania nie mona podzieli na konkretne produkty (dziaalnoci produkcyjne), s to koszty wspólne dla caego gospodarstwa. Koszty porednie ponoszone s w ramach dziaalnoci operacyjnej gospodarstwa rolnego, obejmuj wszystkie koszty ponoszone z tytuu funkcjonowania lub tylko jego istnienia. Pomidzy prowadzone dziaalnoci koszty te rozdzielane s wedug okrelonych kluczy podziaowych. Zgodnie z zaoeniami przyjtymi w badaniach wedug udziau wartoci produkcji kadej z nich w wartoci produkcji ogóem gospodarstwa. Struktur kosztów porednich przedstawiono na schemacie (B) II.1. 97

99 Schemat (B) II.1. Struktura kosztów porednich gospodarstwa rolnego 1. Koszty porednie rzeczywiste koszty ogólnogospodarcze energia elektryczna opa paliwo napdowe remonty, konserwacje, przegldy usugi ubezpieczenia (np. budynków, majtkowe, komunikacyjne) pozostae (np. opata za wod, kanalizacj, telefon) podatki rolny pozostae (np. leny, od dziaów specjalnych, od nieruchomoci) koszt czynników zewnetrznych koszt pracy najemnej czynsze dzierawne odsetki 2. Koszty porednie szacunkowe - amortyzacja budynków i budowli maszyn i urzadze technicznych rodków transportu pozostaa (np. melioracji, sadów i plantacji wieloletnich) Dane, które posuyy do obliczenia kosztów porednich analizowanych dziaalnoci produkcyjnych zaczerpnito z bazy rachunkowoci Polski FADN, w której zidentyfikowano gospodarstwa prowadzce dziaalnoci badane w systemie AGROKOSZTY. Algorytm podziau kosztów porednich zastosowano indywidualnie dla poszczególnych gospodarstw i dziaalnoci. Zgodnie z zasadami Wspólnej Polityki Rolnej, instrumentem wspierania i stabilizacji dochodów rolników s patnoci bezporednie. W Polsce obecnie stosowana jest uproszczona forma systemu patnoci bezporednich, tzn. System Jednolitej Patnoci Obszarowej (SAPS). Patnoci w ramach tego systemu wypacane s na hektar uytków rolnych utrzymywanych w Dobrej Kulturze Rolnej na dzie 30 czerwca 2003 roku i mog by uzupeniane z budetu krajowego (do 2012 r.) przez krajowe uzupeniajce patnoci bezporednie, w wysokoci do 30% patnoci stosowanych w krajach UE-15 na dzie 30 kwietnia 2004 roku (do poziomu patnoci w UE-15) Patnoci bezporednie; [dostp wrzesie 2011]. 98

100 W budecie na lata , zgodnie z propozycj KE dopaty bezpo- rednie s podstaw zreformowanej WPR, jednak KE proponuje wiele zmian w systemie ich przyznawania. W ocenie ekspertów wymagania w stosunku do rolników s znacznie bardziej skomplikowane ni obecnie. Model patnoci bezporednich proponowany przez KE przedstawia rysunek (B) II.1. Rysunek (B) II.1. Patnoci bezporednie Model proponowany przez Komisj Europejsk ródo: M. Zagórski, Zmiany we Wspólnej Polityce Rolnej oraz wnioski z nich pynce. Materia prezentowany na seminarium pt. Pakiet legislacyjny Wspólnej Polityki Rolnej propozycje modyfikacji oraz moliwe skutki dla polskiego rolnictwa, które odbyo si r. w gmachu MRiRW w Warszawie. W czasie przygotowywania publikacji do druku trwaj negocjacje w zakresie ostatecznego ksztatu WPR na lata Trudno jest wic oszacowa wysoko dopat, jakie mog otrzyma rolnicy w 2014 roku. W wykonanej projekcji, stawk patnoci przyjto na poziomie 212 euro/ha, opierajc si na szacunkach Poczty 49. Czynnikiem, który ma duy wpyw na poziom dopat jest tak- e kurs wymiany euro, w obliczeniach zaoono, e w 2014 roku kurs bdzie wynosi: 1 EUR = 4,00 PLN. Przyjmujc powysze zaoenia oszacowano, e w 2014 roku dopaty do 1 ha uksztatuj si na poziomie 848 z. 49 W. Poczta, Moliwe skutki wybranych propozycji pakietu legislacyjnego Komisji Europejskiej w sprawie przyszoci WPR po 2013 roku dla polskiego rolnictwa. Referat prezentowany na seminarium pt. Pakiet legislacyjny Wspólnej Polityki Rolnej propozycje modyfikacji oraz moliwe skutki dla polskiego rolnictwa, które odbyo si r. w gmachu MRiRW w Warszawie. 99

101 Opacalno produkcji oraz wysoko dochodu z dziaalnoci produkcyjnych ksztatuj przychody oraz ponoszone koszty, midzy tymi obszarami istnieje cisa wspózaleno. Elementem decyzyjnym bardzo wanym w procesie produkcji s koszty bezporednie, ich wysoko zaley gównie od rolnika. W strukturze kosztów bezporednich produkcji rolinnej dominuj dwa skadniki: koszt nawozów mineralnych i koszt rodków ochrony rolin. czny ich udzia moe wynosi nawet okoo 90%. Nakady i koszty to dwa pojcia funkcjonujce w rachunku ekonomicznym, który jest cile powizany z wyborem optymalnego sposobu gospodarowania. Obecnie do oceny procesów produkcyjnych czy konkurencyjnoci poszczególnych dziaalnoci bardzo czsto wykorzystywany jest rachunek, w którym ujmowane s tylko koszty bezporednie. Jednak przy pewnych zao- eniach, wykonywane s rachunki, które oprócz kosztów bezporednich obejmuj równie koszty porednie i rachunki te maj do spenienia take wane funkcje. Pozwalaj chociaby na poznanie struktury kosztów i powizanie ich z poszczególnymi procesami w gospodarstwie co moe by pomocne w poszukiwaniu sposobu do ich obnienia. Mog by wykonywane w rónych przekrojach a poniewa nie ma idealnego wzorca do oceny ksztatowania si poziomu kosztów takie podejcie umoliwia przeprowadzanie porówna, np. z uzyskanymi przychodami, kosztami poprzedniego okresu lub planowanymi czy kosztami innych gospodarstw. Rachunki kosztów i ich analiza powinny suy racjonalizacji dziaa w przyszoci, wane jest wic poznanie zaleno- ci nakad/efekt, wiedza w tym zakresie pozwoli na osignicie zamierzonych celów przy zaangaowaniu niszych kosztów. Czynnikiem, który czowiek w znacznym stopniu moe kontrolowa jest z pewnoci intensywno produkcji, a ustalenie (wybranie) racjonalnego poziomu intensywnoci produkcji naley do najwaniejszych decyzji rolnika kierownika gospodarstwa. W badaniach jako miar intensywnoci produkcji przyjto wielko nakadów rodków produkcji, które wartociowo wyraa poziom kosztów bezpo- rednich. Gospodarstwa z próby badawczej uporzdkowano wedug wysokoci kosztów bezporednich poniesionych na 1 ha uprawy badanych dziaalnoci. Celem byo zbadanie kierunku zmian dokonujcych si wynikach produkcyjnych i ekonomicznych dziaalnoci produkcji rolinnej, pogrupowanych wedug przyjtego kryterium. Wyniki ujto wedug kwartyli, jednak dla pokazania skali zrónicowania zostay one zaprezentowane tylko dla dwóch brzegowych, tzn. grup gospodarstw o niskim (I kwartyl) i wysokim (IV kwartyl) poziomie kosztów bezporednich poniesionych na 1 ha uprawy badanych dziaalnoci produkcji rolinnej. 100

102 Celem bada jest projekcja dochodów, a wic okrelenie kierunku zmiany w perspektywie rednioterminowej. Uzyskane wyniki pokazuj wpyw na poziom dochodów prognozowanego tempa zmian cen rodków do produkcji rolnej (m.in. materiau siewnego, nawozów, rodków ochrony rolin). Pozwalaj równie na okrelenie dynamiki spodziewanych zmian poziomu produkcji oraz dochodów analizowanych dziaalnoci produkcji rolinnej w grupach gospodarstw rónicych si wysokoci kosztów bezporednich poniesionych na 1 ha ich uprawy. Ze wzgldu na dostpno danych ródowych, dla dziaalnoci: pszenica ozima, yto ozime i rzepak ozimy poszczególne zmienne, tzn. skadniki warto- ci produkcji oraz kosztów oszacowano na 2011 rok na podstawie danych z lat , natomiast dla jczmienia jarego i buraków cukrowych z lat Wielkoci w poszczególnych latach zostay jednak skorygowane wskanikami zmian wyznaczonymi na podstawie funkcji trendu. redni z wielolecia obliczono na podstawie danych skorygowanych. Bya ona punktem wyjcia do zbudowania projekcji na rok 2014, tzn. poddana zostaa ekstrapolacji w przyszo na podstawie tendencji zaobserwowanych dla szeregów czasowych analizowanych zmiennych. Szeregi czasowe wyznaczono dla lat Oznacza to, e dla wszystkich skadników kosztów oraz skadników wartoci produkcji kadej dziaalnoci, wybrano modele, które dobrze opisyway zmienno badanego zjawiska. Wyboru modeli do zastosowania w projekcji dokonano na podstawie wielkoci wspóczynnika determinacji oraz wiedzy ekspertów o ksztatowaniu si danego zjawiska w czasie. W modelu projekcji zaoono niezmienno struktury i iloci nakadów poniesionych na poszczególne dziaalnoci w procesie produkcji. Oznacza to, e nakady odzwierciedlaj redni poziom w latach bazowych. Wyniki przedstawiono graficznie oraz w tabelach. rednie z wielolecia oraz wyniki projekcji na 2014 rok (w cenach biecych) zamieszczono w aneksie tabelarycznym (tabele B.1 B.6). Natomiast w rozdziale (B) IV zaprezentowano tylko dynamik wybranych danych opisujcych opacalno produkcji w latach bada. Pod pojciem dane naley rozumie zmienne, które generuj okrelony poziom wartoci produkcji (plon, cena) oraz skadniki kosztów bezporednich i porednich. Naley doda, e dane te odzwierciedlaj rednie wyniki w grupach gospodarstw, w których prowadzono badania i dlatego nie naley ich w sposób bezporedni przekada na wyniki przecitne dla kraju. Pozwalaj jednak na przedstawienie pewnych zjawisk i zalenoci oraz tendencji zmian (np. ksztatowanie si opacalnoci produkcji) i w tym kontekcie daj podstaw do formuowania wniosków odnoszcych si nie tylko do badanej próby. 101

103 III. Metoda projekcji dochodów W niniejszym rozdziale przedstawiony zosta sposób (procedura) budowy modelu projekcji dochodów w perspektywie redniookresowej dla dziaalnoci produkcji rolinnej. Przedmiotem bada byo pi dziaalnoci, tj. pszenica ozima, yto ozime, jczmie jary, rzepak ozimy i buraki cukrowe. Jako dane wyjciowe do budowy modelu projekcji wykorzystano dane gromadzone w systemie AGROKOSZTY oraz Polski FADN. Dla prezentacji wyników dziaalnoci produkcyjnych zostay one przetworzone zgodnie z metodologi stosowan w systemie AGROKOSZTY. W ujciu szczegóowym dane, które poddano ekstrapolacji w przyszo, to dla poszczególnych dziaalnoci skadniki struktury: wartoci produkcji (plon, cena), kosztów bezporednich (koszt materiau siewnego, nawozów mineralnych, rodków ochrony rolin, regulatorów wzrostu, pozostae koszty), kosztów porednich (prezentacja na schemacie (B) II.1). Materia empiryczny dla trzech dziaalnoci (pszenica ozima, yto ozime i rzepak ozimy) pochodzi z lat , a dla dwóch (jczmie jary, buraki cukrowe) z lat Majc na uwadze szeregi czasowe danych (6 lub 5 lat), projekcja wyników na kolejne trzy lata (tj. do 2014 roku) byaby obarczona bardzo duym bdem. Zdaniem badaczy ekstrapolacja powinna siga co najwyej ¼ liczby danych sucych do oszacowania modelu 50. Aby rozwiza ten problem, przy budowie modelu projekcji dochodów dziaalnoci produkcyjnych zastosowano inne rozwizanie. Dane opisujce dziaalnoci produkcyjne w latach bada (tzn. skadniki struktury wartoci produkcji i kosztów) posuyy jako punkt wyjcia (punkt startowy) do dalszych oblicze i do sporzdzenia projekcji. Celem prowadzonych prac bya projekcja wyników na lata Najprostszym rozwizaniem byoby wic przyjcie za wyjciowe, danych z 2011 roku. By to jednak rok nietypowy, szczególnie duym wahaniom podlegay ceny sprzeday ziarna zbó. Dlatego aby wykluczy wpyw na wyniki projekcji nietypowych sytuacji, jako dane wyjciowe dla poszczególnych dziaalnoci produkcji rolinnej przyjto redni z lat ich bada. Naley jednak spodziewa si, e w tym kilkuletnim okresie z pewnoci dokona si pewien postp. Moga zo- 50 S. Stako, Wyznaczenie prognozy i ocena jej realnoci, [w:] Zarzdzanie ryzykiem cenowym a moliwoci stabilizowania dochodów producentów rolnych aspekty poznawcze i aplikacyjne, IERiG-PIB, Raport PW nr 148, Warszawa

104 sta udoskonalona technologia produkcji, zmienia si równie warto pienidza w czasie. Aby wic uwzgldni te czynniki i móc potraktowa obliczon redni jako punkt wyjcia do sporzdzenia projekcji na lata , poszczególne zmienne przed urednieniem zostay skorygowane przy pomocy wskaników zmian (z roku na rok) obliczonych przy pomocy wybranych funkcji trendu. Wicej informacji o wyborze funkcji trendu oraz o przeprowadzonej korekcie zawarto w dalszej czci rozdziau. Kolejnym etapem prac byo znalezienie szeregów czasowych na tyle dugich, aby mona je ekstrapolowa na kolejne 3 lata, a które jednoczenie w bardzo dobry sposób charakteryzowayby zmienno badanych zjawisk. Dane te w wikszoci zaczerpnito z opracowa statystyki publicznej (GUS). Szeregi czasowe stworzono dla 17 lat, tj. od 1995 do 2011 roku. Pewnym ograniczeniem dla dugoci tych szeregów i wyznaczenia tendencji rozwojowej poszczególnych zjawisk bya denominacja zotego, która zostaa przeprowadzona 1 stycznia 1995 roku (na podstawie ustawy o denominacji zotego z dnia 7 lipca 1994 r. Dz. U. Nr 84, poz. 386). Chcc wic zachowa jednorodno danych zrezygnowano z budowania duszych szeregów czasowych. W modelu projekcji zaoono niezmienno struktury i iloci nakadów poniesionych na poszczególne dziaalnoci w procesie produkcji. Oznacza to, e nakady odzwierciedlaj redni poziom w latach bada dziaalnoci. Dla kadego ze skadników wartoci produkcji (w przypadku kadej dzia- alnoci niezalenie) oraz kosztów bezporednich i porednich, wybrany zosta szereg czasowy (w wyjtkowych sytuacjach wicej ni jeden), którego przebieg by najbardziej podobny do badanego zjawiska. Schemat (B) III.1 przedstawia przykad przyporzdkowania sobie wybranych zmiennych, tj. zmiennych wyj- ciowych z bazy AGROKOSZTY do zmiennych pochodzcych ze statystyki publicznej, które wykorzystano do budowy szeregów czasowych. Po wyborze szeregów czasowych podjto prób ich modelowania oraz sporzdzenia projekcji. W tym celu skorzystano z klasycznych modeli tendencji rozwojowej 51. Modele tendencji rozwojowej opisuj ksztatowanie si zjawisk w czasie i mona je wykorzystywa do sporzdzania prognoz redniookresowych. Prognozowanie na ich podstawie odbywa si poprzez ekstrapolacj w przyszo 51 Na wybór tej metody miay wpyw przede wszystkim wzgldy praktyczne, jak dostpno danych, horyzont i gboko prognozy oraz moliwoci techniczne jej wykorzystania. Metoda ta jest stosunkowo prosta obliczeniowo, a jej wyniki s atwo interpretowalne. 103

105 tendencji zaobserwowanych w przeszoci. Konieczne jest jednak przyjcie zaoenia, e na badan zmienn bd oddziaywa czynniki te same jak dotychczas i tak samo jak dotychczas. Oznacza to, e relacje strukturalne ujte w modelu, a zaobserwowane w przeszoci nie zmieni si w okresie horyzontu prognozy 52. Zaoenie to w praktyce, a w szczególnoci przy opisywaniu zjawisk tak nieprzewidywalnych, jak zachodzce w rolnictwie jest trudne do spenienia. Schemat (B) III.1. Przykad przyporzdkowania zmiennych w modelu projekcji Zmienne z bazy AGROKOSZTY Plon pszenicy ozimej Zmienne statystyki publicznej Plon pszenicy ozimej w gospod. indywidualnych Cena yta ozimego rednioroczna cena yta Koszt materiau siewnego buraków cukrowych Koszt nawozów mineralnych Koszt energii elektrycznej Koszt usug rolniczych Cena materiau siewnego buraków cukrowych Wskanik zmian cen nawozów mineralnych Cena detaliczna energii elektrycznej Wskanik zmian cen usug rolniczych Korzystanie z modeli tendencji rozwojowej wymaga wyodrbnienia trendu, który jest zasadniczym skadnikiem szeregu czasowego. Odbywa si to przez wygadzanie szeregu czyli oczyszczenie go z wszelkich waha przypadkowych, cyklicznych czy te sezonowych. W przeprowadzonych badaniach tendencj rozwojow wyodrbniono poprzez znalezienie takiej funkcji matematycznej, 52 S. Bartosiewicz, Ekonometria. Technologia ekonometrycznego przetwarzania informacji, PWE, Warszawa 1989; M. Cielak, Organizacja procesu prognostycznego, [w:] Prognozowanie gospodarcze. Metody i zastosowania (red. nauk. M. Cielak), PWN, Warszawa

106 zwanej funkcj trendu, która najlepiej opisuje zmiany zjawiska w czasie (jest to analityczna metoda wyodrbniania tendencji rozwojowej 53 ). Funkcj tendencji rozwojowej mona potraktowa jako szczególny przypadek funkcji regresji, gdzie zmienn objaniajc jest czas (t), a zmienn obja- nian poziom badanego zjawiska (y). W metodzie analitycznej przyjmuje si wic, e poziom analizowanego zjawiska jest funkcj czasu. gdzie: t zmienna czasowa (numer okresu), t = 1, 2,., n, oszacowany poziom zjawiska w czasie t. Procedura predykcji na bazie modelu regresji (trendu) wymaga jednak przyjcia dwóch zaoe, tzn. funkcja regresji nie ulegnie zmianie oraz czynniki przypadkowe nie znieksztacaj badanego zjawiska w horyzoncie predykcji. 54 Wybór funkcji trendu dokonano metod heurystyczn, czyli oszacowano kilka postaci funkcji regresji (trendu), a nastpnie dokonano wyboru wedug zastosowanego kryterium. Brano pod uwag pi funkcji: liniow, wielomianu drugiego stopnia (kwadratow), wykadnicz, potgow i logarytmiczn. Dla kadego z rozpatrywanych szeregów stworzono modele tendencji rozwojowej w nastpujcej postaci: model trendu liniowego, model trendu kwadratowego (wielomianu drugiego stopnia), model trendu wykadniczego, model trendu potgowego, model trendu logarytmicznego. gdzie: warto zmiennej objanianej w punkcie t, zmienna objaniajca (czas) przyjmuje wartoci cakowite od 1 do, wyraz wolny, wspóczynniki kierunkowe funkcji, skadnik losowy. 53 E. Wasilewska, Statystyka opisowa od podstaw, SGGW, Warszawa B. Puaska-Turyna, Statystyka dla ekonomistów, wyd. III, Difin

107 Parametry tych modeli byy estymowane metod najmniejszych kwadratów. Metoda ta polega na znalezieniu takich ocen parametrów, dla których suma kwadratów odchyle wartoci wyliczonych z modelu, od wartoci zaobserwowanych w rzeczywistoci, bdzie najmniejsza. W tym celu model wykadniczy i potgowy naleao uprzednio obustronnie zlogarytmowa. Po obliczeniu parametrów poszczególnych modeli, zostay one wykorzystane do obliczenia wartoci teoretycznych badanej zmiennej wraz z jej przewidywanymi wielkociami na lata , czyli dokonano ekstrapolacji wybranego szeregu w przyszo. Nastpnie wybrano jeden model wedug przyjtych kryteriów. Przy wyborze kierowano si gównie dopasowaniem modelu do danych empirycznych. Dlatego te gównym kryterium doboru modelu do dalszych prac bya wysoko wspóczynnika determinacji R2. Wysoko tego wspóczynnika okrela w jakim stopniu oszacowany model objania zmienno badanego zjawiska w czasie. Wanym kryterium bya statystyczna istotno parametrów. W celu sprawdzenia tej istotnoci zastosowano test t-studenta. Jest to test hipotezy zerowej o braku istotnoci parametrów wobec hipotezy alternatywnej, która mówi, e badany parametr jest jednak istotny. Poziom istotnoci dla tego testu ustalono na 0,05. Najatwiej jest dokona weryfikacji hipotezy zerowej poprzez porównanie poziomu istotnoci do wartoci p-value. Jest ona automatycznie wyliczana w programie Excel, w którym wykonano wikszo oblicze. W przypadku testu t-studenta na istotno parametrów, warto ta okrela, jakie jest prawdopodobiestwo uzyskania, otrzymanej w wyniku estymacji, oceny parametru jeeli jest on w rzeczywistoci nieistotny. Jeeli jest ona mniejsza od zaoonego poziomu istotnoci to s podstawy do odrzucenia hipotezy zerowej na rzecz hipotezy alternatywnej, czyli parametr jest statystycznie istotny. Wane byo, aby parametr stojcy przy zmiennej t by statystycznie istotny, oznacza to, e czas w istotny sposób wpywa na poziom danego zjawiska. Wspóczynnik determinacji nie zawsze jednak musi by najwyszy. W niektórych przypadkach, w szczególnoci gdy wszystkie modele byy sabej jakoci, wyboru dokonywano na podstawie wiedzy o ksztatowaniu si danego zjawiska w czasie i jego przewidywanych wartociach. Podstawowym kryterium doboru modelu do dalszych prac bya jednak wysoko wspóczynnika determinacji i istotno parametrów. Standardowym przykadem takiego wyboru byy modele dla szeregu czasowego zawierajcego dane dotyczce redniej rocznej stawki ubezpieczenia OC cignika. Wyniki estymacji modeli dla tego szeregu przedstawiono w tabeli (B) III

108 Tabela (B) III.1. Wyniki estymacji wybranych modeli trendu dla redniej rocznej stawki ubezpieczenia OC cignika Typ modelu R 2 Parametr Ocena parametru P-value 0 47,361 1,6089E-05 Model trendu liniowego 0, ,677 1,47952E ,254 0, Model trendu 0, ,237 1,9448E-05 kwadratowego 2-0,476 0, Model trendu 0 45,734 9,25671E-14 0,643 wykadniczego 1 0,076 0, Model trendu 0 29,328 1,78941E-15 0,905 potgowego 1 0,573 4,60643E-09 Model trendu 0 21,145 0, ,944 logarytmicznego 1 39,226 8,67559E-11 ródo: opracowanie wasne na podstawie danych GUS. Jak wida w tabeli (B) III.1 parametry wszystkich modeli s statystycznie istotne (p-value < 0,05), a wspóczynnik determinacji jest wysoki co moe wiadczy o dobrym dopasowaniu modeli do danych empirycznych. Najwyszy R 2 ma model trendu logarytmicznego i dlatego to on by brany pod uwag w dalszych pracach. Na korzy tego modelu moe wiadczy równie analiza wykresów poszczególnych modeli. Wykres (B) III.1 przedstawia ksztatowanie si redniej stawki OC cignika oraz jak do tych danych dopasowane byy wartoci teoretyczne wyliczone na podstawie poszczególnych modeli. Wykres (B) III.1. rednia stawka ubezpieczenia OC cignika oraz funkcje trendu A. Trend liniowy stawka ubezpieczenia OCcignika modelliniowy

109 B. Trend kwadratowy C. Trend wykadniczy stawka ubezpieczeni aoccignika model wielomianu drugiego stopnia stawka ubezpieczenia OCcignika model wykadniczy D. Trend potgowy stawka ubezpieczenia OCcignika model potgowy 108

110 E. Trend logarytmiczny stawka ubezpieczenia OCcignika model logarytmiczny W przypadku tego szeregu model z najwyszym wspóczynnikiem determinacji, czyli model trendu logarytmicznego wydaje si najlepszy. Niekiedy jednak wspóczynnik ten daje mylcy pogld na temat dopasowania modelu do danych empirycznych. Moemy mie do czynienia z regresj pozorn lub te nie wszystkie zaoenia przyjtej metody estymacji parametrów, w tym przypadku metody najmniejszych kwadratów s spenione. Na potrzeby wykonanych analiz nie przeprowadzano penej weryfikacji modeli i nie badano stacjonarnoci szeregów. Dlatego te sugerowanie si tylko wysokoci R 2 moe by bdne. Posiadajc pewn wiedz na temat ksztatowania si danego zjawiska w czasie mona zauway, e model dla którego ten wspóczynnik by najwyszy nie zawsze jest najlepszy do opisania zmiennoci badanego szeregu. Specyfika danych powoduje, e czsto najlepszym, wedug przyjtych kryteriów, okazywa si model trendu kwadratowego. Niestety, wartoci prognozowane przy pomocy tego modelu mog by mocno zawyone lub zanione nawet jeeli sam model wydaje si dobrze dopasowany do danych. Dlatego, aby unikn pomyek zwizanych z mechanicznym podejciem do wyboru modelu, czsto model by wybierany na podstawie posiadanej wiedzy o badanym zjawisku sugerujc si jedynie wielko- ci wspóczynnika determinacji (tzn. zwracano uwag aby by on moliwie najwyszy, ale nie kosztem jakoci prognozy). Dobrym przykadem mog by modele opisujce ksztatowanie si w czasie plonu buraków cukrowych. Na wykresie (B) III.2 przedstawiono model liniowy i kwadratowy, dla których wspóczynnik determinacji wynosi odpowiednio 0,758 i 0,831. Dodatkowo, przedstawiono równie wielkoci prognozowane na podstawie tych modeli plonu buraków cukrowych. Model trendu kwadratowego ma wyszy R 2, ale wielkoci prognozowane s mao wiarygodne. Trudno spodziewa si, aby plon 109

111 buraków cukrowych w latach rós w sposób tak gwatowny. Z tego samego powodu odrzucono model trendu wykadniczego, którego wspóczynnik determinacji wynosi 0,768 i równie by wyszy od tego, który uzyska model liniowy. Ostatecznie do analiz wybrano wic model trendu liniowego. A. Trend liniowy 700 Wykres (B) III.1. Plon buraka cukrowego oraz wybrane funkcje trendu plonburaka cukrowego modeltrendu liniowego Wartoprognoz lata B. Trend kwadratowy plonburaka cukrowego modeltrendu kwadratowego Wartoprognoz lata W sposób podobny jak w opisanych wyej przykadach dokonano wyboru modelu dla kadego z analizowanych szeregów czasowych. Korzystajc z wybranych modeli, wyliczono wartoci teoretyczne poszczególnych zmiennych wraz z prognoz na lata Na ich podstawie obliczono wskaniki zmian, z roku na rok gdzie rok poprzedni =

112 Kontynuujc omawianie przykadu, tzn. plonu buraków cukrowych, w tabeli (B) III.2. przedstawiono wysoko plonu buraków cukrowych wg GUS, wartoci teoretyczne wyliczone na podstawie modelu trendu liniowego oraz wskaniki zmian obliczone na podstawie danych teoretycznych. Obliczenia takie wykonano równie dla lat wczeniejszych, ale w tabeli przedstawiono tylko te dane, które wykorzystano do dalszych prac. Tabela (B) III.2. Wartoci empiryczne i teoretyczne plonu buraków cukrowych oraz wskaniki zmian dla lat Wyszczególnienie Plon buraków cukrowych (wg GUS) Wartoci teoretyczne plonu buraków wyliczone na podstawie 475,28 487,43 499,57 511,72 523,86 536,01 548,15 560,30 modelu liniowego Wskaniki zmian z roku na rok (rok porzedni = 1) wyliczone na podstawie wartoci toretycznych 1,0262 1,0256 1,0249 1,0243 1,0237 1,0232 1,0227 1,0222 ródo: opracowanie wasne na podstawie danych GUS. Po obliczeniu wskaników zmiany dla wszystkich szeregów, powrócono do danych wyjciowych z bazy AGROKOSZTY. Jak wspomniano na pocztku rozdziau, za punkt wyjcia (punkt startowy) do sporzdzenia projekcji przyjto redni z lat bada dziaalnoci, tj lub Przed urednieniem dane te skorygowano, aby uwzgldni ich potencjaln zmian w czasie. W tym celu wykorzystano uprzednio obliczone wskaniki zmian. Analizujc dalej przykad plonu buraków cukrowych (wg danych GUS), obliczono iloczyn ze wskaników zmiany plonu w latach (przyjto, e rok 2007 = 1). Uzyskano w ten sposób wskanik zmiany z roku 2007 na Wskanikiem tym skorygowano plon buraków cukrowych w roku 2007 (z danych AGROKOSZTY). Uzyskano w ten sposób warto teoretyczn jak mógby przyj plon buraków w roku 2011, uwzgldniajc zmiany zachodzce na przestrzeni lat W analogiczny sposób dokonano korekty plonu z systemu AGROKOSZTY dla pozostaych lat (tj. 2008, 2009 i 2010), a nastpnie obliczono redni wielko plonu dla lat na podstawie danych skorygowanych. Obliczona rednia suya jako punkt wyjcia (startowy) do obliczenia projekcji. Podobny sposób rachunku zastosowano przy obliczaniu danych wyjciowych dla kadej zmiennej. Na ostatnim etapie budowy projekcji skorzystano z wczeniej obliczonych wskaników zmian dla lat , które obliczono na podstawie wybranych modeli sporzdzonych dla danych GUS. Wskaniki te zastosowano do przesza- 111

113 cowania danych wyjciowych z systemu AGROKOSZTY na lata projekcji. Przykad tak uzyskanych wyników przedstawiono w tabeli (B) III.3. Tabela (B) III.3. Dane wyjciowe oraz projekcja plonu buraków cukrowych Wyszczególnienie rednia z lat wskaniki zmian z roku na rok (rok porzedni = 1) na podstawie wartoci 1,0232 1,0227 1,0222 toretycznych Projekcja plonu buraków cukrowych 576,70 590,07 603,44 616,81 ródo: opracowanie wasne na podstawie danych GUS. Opisany powyej przykad ma na celu zobrazowanie technik postpowania. W ten sposób przeprowadzono projekcj wszystkich skadników struktury wartoci produkcji i kosztów, a nastpnie obliczono dochód z dziaalnoci bez dopat dla badanych dziaalnoci produkcji rolinnej. Na schemacie (B) III.2. w syntetyczny sposób przedstawiono poszczególne etapy budowy tego modelu projekcji. Schemat (B) III.2. Kolejne etapy budowy modelu projekcji Dane wyjciowe DaneGUSdlawybranych szeregówczasowych Modeletendencji rozwojowej Wybórmodelu Obliczeniewskaników zmian Projekcja 112

114 Pierwszym etapem prac przy budowie modelu, byo przygotowanie danych wyjciowych opisujcych poszczególne dziaalnoci produkcyjne. Nastpnie przyporzdkowano im odpowiadajce szeregi z danymi pochodzcymi ze statystyki publicznej. Dla kadego z tych szeregów budowanych byo 5 modeli tendencji rozwojowej. Na podstawie przyjtych kryteriów dla kadego z szeregów do dalszych analiz wybrany zosta jeden model. Na podstawie wybranych modeli obliczono wartoci teoretyczne wraz z projekcj na kolejne 3 lata. Wartoci te wykorzystano do wyliczenia wskaników zmian z roku na rok. Wskaniki dla lat suyy do skorygowania danych wyjciowych z bazy AGROKOSZTY. Nastpnie na podstawie danych skorygowanych obliczona zostaa rednia dla lat bada poszczególnych dziaalnoci. rednia ta bya punktem wyjcia dla wykonania projekcji na 2014 rok. rednie wartoci poszczególnych zmiennych (skorygowane wskanikami wyznaczonymi na podstawie funkcji trendu) przeszacowane zostay obliczonymi wczeniej wskanikami zmian dla lat W ten sposób otrzymano przewidywane na 2014 rok wyniki dla wszystkich zmiennych, tj. skadników struktury wartoci produkcji i kosztów badanych dziaalnoci. Nastpnie obliczono spodziewany poziom dochodu z dziaalnoci bez dopat. Uzyskane w ten sposób wyniki projekcji mog stanowi wskazówk, co do kierunku zmian oraz tendencji ksztatowania si sytuacji dochodowej analizowanych dziaalnoci produkcji rolinnej w perspektywie 2014 roku. Wykorzystujc dostpne dane dokonano take oceny modelu ex post. W tym celu posuono si rednim wzgldnym bdem prognozy. Dane empiryczne porównano z wartociami projekcji rok do roku. Biorc pod uwag, e punktem wyjciowym do budowy projekcji bya rednia z kilku lat oraz to, e do wyznaczania przewidywanych zmian korzystano z modeli tendencji rozwojowej, które obrazuj rednie tpo zmian, mona stwierdzi, e wyniki projekcji równie przedstawiaj pewne wielkoci urednione. Dlatego dokonano drugiego porównania, gdzie projektowane wartoci porównano ze redni z kilku lat skorygowan w analogiczny sposób jak dane wyjciowe uyte do prognozy. W obydwu przypadkach policzono bdy dla poszczególnych skadników wartoci produkcji i kosztów oraz dla kategorii wynikowych, tzn. nadwyki bezporedniej i dochodu z dziaalnoci bez dopat. Naley stwierdzi, e przy porównywaniu danych rok do roku rednie wzgldne bdy prognoz byy stosunkowo due, niejednokrotnie wynosiy ponad 10%, a w przypadku gównej kategorii wynikowej, czyli dochodu prawie 50%. Przewidywanie wielkoci plonu lub ceny sprzeday poszczególnych produktów rolnych na rok do przodu jest praktycznie niemoliwe. Zmienne warunki 113

115 pogodowe mog spowodowa, e uzyskane wyniki bd diametralnie róne od spodziewanych. Dodatkowo nawarstwianie si kolejnych bdów skutkuje duymi rónicami na kategoriach dochodowych. Jeeli jednak przewidywane wartoci porównano do danych urednionych dla kilku lat, przynajmniej czciowo wyeliminowano wpyw sytuacji wyjtkowych i odbiegajcych od normy. rednie wzgldne bdy prognozy uzyskane w ten sposób s zdecydowanie mniejsze, np. rzeczywisty koszt nawozów mineralnych dla pszenicy ozimej róni si od wartoci uzyskanych w wyniku projekcji jedynie o 1,5%. Oczywicie nie wszystkie bdy byy tak niskie, ponadto po skumulowaniu powodoway, e przewidywany poziom dochodu róni si od rzeczywistego w duo wikszym stopniu. Przeprowadzona ocena modelu nie bya dla autorów pracy wyznacznikiem jego przydatnoci do analiz. Takiej oceny wymagaj przede wszystkim prognozy krótkookresowe, które czsto su do podejmowania decyzji operacyjnych. Zbudowany model projekcji suy do zbadania panujcych tendencji i na ich podstawie okrelenia spodziewanych kierunków zmian w perspektywie redniookresowej. Próba precyzyjnego okrelenia na kilka lat do przodu wysokoci plonu czy ceny sprzeday produktów rolnych jest raczej z góry skazana na niepowodzenie. Przyjmujc jednak pewne zaoenia mona okreli kierunki w jakich podaj badane zjawiska. Za wykorzystaniem przedstawionej metody projekcji przemawiaj take wzgldy praktyczne, takie jak dostpno danych, stosunkowo prosty sposób oblicze i atwy sposób interpretacji wyników. 114

116 IV. Projekcja na 2014 rok kosztów produkcji i wyników ekonomicznych dla wybranych produktów rolniczych Specyfika rolnictwa, polegajca na pracy z ywymi organizmami sprawia, e prognozowanie w tym obszarze obcione jest wieloma problemami, które s obce dla innych sektorów. Decyzje podejmowane przez rolnika zawsze wi- si z pewnym ryzykiem co do uzyskanych rezultatów. Wynika to midzy innymi z rozbienoci, kiedy decyzje s podejmowane, a kiedy pojawiaj si skutki tych decyzji. Ogólnie mona stwierdzi, e znaczenie prognozowania w osiganiu celów wynika przede wszystkim z niepewnoci przyszoci, jak te upywu czasu midzy podjciem decyzji a jej realizacj i skutkiem. Posiadanie okrelonej wiedzy i prawidowa ocena rozwoju rónych zjawisk oraz procesów gospodarczych pozwala wykorzysta pojawiajce si moliwoci, ale take ograniczy ryzyko podejmowanych dziaa. Chocia wiele osób z nieufnoci podchodzi do prognozowania to od niego nie uciekniemy. Zelia 55 uwaa przewidywanie jutra jest niezbdne do tego, eby móc dziaa dzi. Stwierdza równie: Musimy stara si przewidywa przebieg przyszych zdarze najlepiej jak umiemy, zdajc sobie spraw z niedoskonaoci tych metod, jakimi dzi dysponuje nauka. Przewidywanie zmian w sytuacji ekonomicznej produktów wytwarzanych w gospodarstwie rolnym jest trudne, moe by jednak bardzo pomocne przy podejmowaniu wielu decyzji. Prognozy speniaj wan rol informacyjn i ostrzegawcz. W rozdziale (B) IV, na tle danych z lat poprzednich, przedstawiono wyniki projekcji na 2014 rok opacalnoci uprawy pszenicy ozimej, yta ozimego, jczmienia jarego, rzepaku ozimego i buraków cukrowych rednio w badanej próbie gospodarstw oraz w grupach rónicych si poziomem kosztów bezporednich poniesionych na 1 ha uprawy wymienionych wyej dziaalnoci. Dodatkowo w aneksie tabelarycznym zamieszczono tabele B.1-B.6 prezentujce szczegóowe wyniki oblicze. Naley jednak zaznaczy, e skonstruowane projekcje, które oparto o szeregi czasowe, nie uwzgldniaj moliwych do zaistnienia w przyszoci zmian rónych czynników otoczenia, które w znacznym stopniu mog modyfikowa przewidywane wielkoci. Zboa. Zbiory zbó charakteryzuj si du zmiennoci, która wynika ze zmian powierzchni zasiewów oraz waha plonów. Powierzchnia zasiewów zbó 55 A. Zelia, Przyczynek do dyskusji o trudnych problemach prognozowania ekonomicznego, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczeciskiego nr 394, Prace Katedry Ekonometrii i Statystyki nr 15, Szczecin

117 w Polsce w ostatnich kilkunastu latach zawieraa si w przedziale 8,3-8,8 mln ha. Jednak w 2010 roku zmniejszya si do poziomu 7,6 mln ha (wedug PSR ). Przyczyn tego zjawiska jest kilka, przede wszystkim zmniejszya si ogólna powierzchnia zasiewów, porównujc do wyników PSR 2002 o 1,8%. Zmianie ulega take struktura zasiewów, tzn. zmalaa powierzchnia pod zbo- ami, a zwikszya si zajta pod upraw rolin przemysowych i pastewnych. W 2011 roku powierzchnia uprawy zbó ogóem wynosia ponad 7,8 mln ha i w porównaniu do 2010 roku zwikszya si o 2,2% 57. W ostatnich latach nastpuj równie zmiany w strukturze zasiewów zbó zwiksza si udzia zbó bardziej plennych a zmniejsza mniej plennych. Takie kierunki zmian wpywaj pozytywnie na zbiory. Gównym ródem wzrostu produkcji ziarna bdzie poprawa plonowania. Stosunkowo szybko mog si zwiksza plony pszenicy (1,4% rocznie), jczmienia (1,2% rocznie), a take kukurydzy (o 1,6% rocznie), natomiast najwolniej yta (o 0,7% rocznie). W wyniku takich tendencji produkcja ziarna w Polsce moe si zwiksza rocznie o 1,3%. 58 Zmiany w produkcji i sposób wykorzystania ziarna wpywaj na jego cen. Czynnikiem, który spowodowa osabienie tych powiza byo otwarcie rynku po akcesji Polski do UE. Ceny ziarna w kraju s silnie powizane z cenami w UE, chocia na poziom cen krajowych wpywa take sytuacja na rynkach wiatowych. Wszelkie bariery handlowe prowadz do zawyania cen. Przykadem moe by sezon 2007/2008 i wprowadzenie przez liczcych si producentów (m.in. Rosj, Ukrain, Argentyn, Chiny) restrykcji eksportowych. Przypomnie naley, e w sezonie 2007/2008 ceny zbó w Polsce, pomimo zadawalajcych zbiorów, osigny bardzo wysoki poziom. W sezonie 2011/12, pomimo rekordowych wiatowych zbiorów szacowanych na 1 mld 838 mln ton, wystpuje przewaga popytu nad poda. W UE-27 zbiory zbó w 2011 roku oszacowano na poziomie 285 mln ton, tj. o 3,5% wyszym ni w 2010 roku. Jednak z uwagi na mniejsze zapasy, na rynku unijnym odczuwana jest presja popytu. Sytuacja ta wpywa na utrzymanie si wysokiego poziomu cen midzy innymi w Polsce. Do nowych zbiorów duy wpyw na poziom cen bd miay informacje o szacowanym ich poziomie u gównych producentów, w tym w UE Raport z wyników, Powszechny Spis Rolny 2010, GUS, Warszawa Wyniki produkcji rolinnej w 2011 r., GUS, Warszawa S. Stako, Perspektywy produkcji rolniczej w Polsce w kontekcie poday i popytu w Europie, Zagadnienia Doradztwa Rolniczego nr 2, Pozna W 2012 r. ceny zbó bd na wysokim poziomie; [dostp maj 2012]. 116

118 W Polsce wedug danych GUS, zbiory zbó (cznie z kukurydz, prosem i gryk) w 2011 roku uksztatoway si na poziomie 26,8 mln ton, czyli o 1,7% niszym ni rok wczeniej. W 2012 roku naley spodziewa si kolejnego zmniejszenia zbiorów zbó z powodu wymarznicia upraw. Ministerstwo Rolnictwa ocenia, e straty wystpiy na powierzchni 1,4 mln ha, dlatego wiosn konieczne byy przesiewy plantacji. Zboa jare daj jednak mniejsze plony od ozimych i dlatego trzeba si liczy ze zmniejszeniem produkcji o 5-10% w stosunku do poprzedniego roku oraz do redniej wieloletniej. 60 Pierwsze prognozy zbiorów zbó na wiecie na sezon 2012/2013 s dobre, a prognozy cenowe wskazuj na spadek cen zbó. Naley jednak zaznaczy, e w ostatnich kilku sezonach rynek zboowy staje si coraz mniej przewidywalny. Wyznacznikiem dla cen na rynku wiatowym, pomimo rónic w ich wysokoci na rynkach krajowych, s ceny giedowe zbó, w tym przede wszystkim z rynku amerykaskiego. Giedy w Chicago, Kansas i Minneapolis wyznaczaj tendencje cenowe zbó, które w mniejszym, lub wikszym stopniu wpywaj na ksztatowanie si cen w pozostaych krajach. Im rynek jest mniej uregulowany poprzez wewntrzne instrumenty polityki rolnej i handlowej, tym ten wpyw jest wikszy. Polska, bdc krajem czonkowskim Unii, odchodzcej od interwencji na rynku zbó, jest w znacznym stopniu powizana z rynkiem wiatowym. W ostatnich kilku sezonach poziom cen zbó by czciowo sztucznie windowany poprzez dziaania spekulacyjne na giedach oraz w obrocie instrumentami pochodnymi (np. cen ropy) na rynku poza giedowym. Coraz wiksze znaczenie dla ksztatowania si cen ma dynamicznie rosncy popyt na zboa generowany w duej mierze przez przemys biopaliwowy. Opacalno produkcji biopaliw uzaleniona jest od ksztatowania si cen ropy, tak wic rosnce ceny paliw konwencjonalnych to czynnik, który napdza produkcj bioetanolu, powodujc kurczenie si zapasów zbó paszowych, w tym przede wszystkim kukurydzy. Kolejnym czynnikiem wymienianym po stronie popytowej jest wzrastajce zapotrzebowanie na zboa paszowe odnotowywane w poudniowo-wschodniej Azji. Duo zaley równie od dostpnoci ziarna na rynku, zwizanej z wysokoci zbiorów w krajach zaliczanych do kluczowych producentów i eksporterów. Konkurencja o rynki zbytu to równie jeden z wanych czynników wpywajcych na ksztatowanie si cen zbó W 2012 r. ceny zbó bd na wysokim poziomie; [dostp maj 2012]. 61 M. Kosewska, Co nas czeka w sezonie 2012/13 na rynku zbó?, FAMMU/FAPA; rynki-rolne/news/entry/2944-co-nas-czeka-w-sezonie na-rynku-zboz.html [dostp maj 2012]. Dobre perspektywy dla unijnego rynku zbó w sezonie 2012/ 13, FAMMU/FAPA; rynkirolne/news/entry/2674-dobre-perspektywy-dla-unijnego-rynku-zboz-w-se.html [dostp maj 2012]. 117

119 1. Pszenica ozima Wedug danych GUS, powierzchnia zajta pod upraw pszenicy ozimej na przestrzeni lat podlegaa wahaniom. Po latach spadkowej tendencji (w zasadzie od 2001 roku) w roku 2008 i 2009 odnotowano jej znaczny wzrost. Z kolei w 2010 roku nastpio zaamanie, nie byo ono jednak tak gbokie jak w roku Natomiast w ostatnim roku bada, tj. w 2011 roku powierzchnia obsiana pszenic znów powikszya si wykres (B) IV.1.1. Naley doda, e w ostatnim czteroleciu ( ) pomimo waha powierzchni zajtej pod upraw pszenicy, jej udzia w powierzchni zbó ogóem by zbliony, wynosi 23-25% Wykres (B) IV.1.1. Powierzchnia uprawy pszenicy ozimej w latach , ogóem w kraju Powierzchniauprawy,tys.ha ródo: dane GUS. Powierzchnia uprawy pszenicy zaley przede wszystkim od uzyskiwanych za ni cen, które ksztatuj dochody rolników. Niska cena i opacalno uprawy w danym roku skutkuje najczciej obnieniem przez rolników powierzchni zasiewów w nastpnym okresie. Pszenica jest rolin konkurujc o stanowisko w podozmianie z upraw rzepaku, tak wic niska opacalno pszenicy moe zachci rolników do zastpienia jej zasiewami rzepaku. Ceny sprzeday pszenicy w Polsce, przed integracj z UE byy wysze ni w krajach UE. W latach przecitna cena w Polsce wynosia 120,2 euro/t, podczas gdy w Niemczech 109,8 euro/t, Czechach 106,8 euro/t, Wgrzech 103,4 euro/t, a w Sowacji 92 euro/t. Od 2004 roku poziom cen i kierunki zmian s podobne jak w krajach UE S. Stako, Zewntrzne uwarunkowania rozwoju rolnictwa, Roczniki Nauk Rolniczych, Seria G, t. 94, z. 2, Warszawa

120 Ksztatowanie si cen pszenicy w Polsce w ostatnich kilkunastu latach przedstawiono na wykresie (B) IV Wykres (B) IV.1.2. Plon pszenicy ozimej w gospodarstwach indywidualnych oraz cena sprzeday ziarna w latach Plon,dt/ha Cena,z/dt ródo: dane GUS. W Polsce w 2010 i 2011 roku ceny pszenicy dynamicznie rosy, w pewnym stopniu przyczyn mogy by nisze zbiory. Wedug GUS, w 2010 roku zbiory pszenicy obniyy si w stosunku do roku poprzedniego o 3,9%, a w 2011 roku o 0,7%. Zbiory pszenicy na wiecie USDA w sezonie 2011/2012 oszacowaa na 683,3 mln ton, tj. o 5,4% wicej w porównaniu z poprzednim sezonem. Natomiast w raporcie z lipca, na sezon 2012/2013 szacuje na poziomie 665,3 mln ton, tj. o 2,6% niej w porównaniu z poprzednim sezonem. Jednak eksperci z wielu wiodcych orodków analitycznych podkrelaj, e ceny nie s uzalenione tylko od bilansu. Wpyw maj take inne czynniki, w tym przede wszystkim stan wiatowej gospodarki. Utrzymujca si niepewno w strefie euro, jak i w caej Unii, doniesienia o kondycji gospodarki amerykaskiej, maj i bd miay przeoenie na rynki finansowe i giedy towarowe. 63 W przypadku pszenicy jednym z czynników stymulujcych wzrost cen ziarna jest wzmocnienie ekonomiczne krajów rozwijajcych si, a co za tym idzie wikszy popyt na ziarno. Impuls do wzrostu cen jest szczególnie duy, gdy wzrost popytu pochodzi z najludniejszych krajów wiata z Chinami i Indiami na czele. Wedug przewidywa Chiny ju w sezonie 2011/2012 stan si z eksportera netto importerem netto pszenicy. Ocenia si, e fakt ten w decydujcy sposób wpynie na poziom wiatowych cen ywnoci wiatowy rynek zbó, oleistych i komponentów paszowych, Zespó Monitoringu Zagranicznych Rynków Rolnych, FAPA, opracowanie sygnalne 2011 r. 64. Wróbel, Import Chin przewyszy eksport, 2010; Chin-przewyzszyl-eksport,2,11,1.html [dostp wrzesie 2011]. 119

121 Kolejnym czynnikiem, który naley bra pod uwag jest powstanie i rozwój rynku biopaliw, do których produkcji uywana jest take pszenica. W zwizku z programami finansowania tego sektora przez rzdy wielu krajów rozwinitych mona przewidywa dalszy wzrost popytu przez producentów biopaliw. Ziarno pszenicy jest take wartociow pasz, jednak ze wzgldu na relatywnie wysok cen i chlebowe przeznaczenie, w ywieniu zwierzt ma ograniczone zastosowanie. Rozpatrujc czynniki rónicujce poziom cen ziarna pszenicy, naley wzi równie pod uwag ceny giedowe zbó oraz tendencje na rynku walutowym. Uwarunkowania te wskazuj, e tworzenie si cen pszenicy jest procesem zoonym i wieloczynnikowym. Prognoza w perspektywie kilku lat jest niezwykle trudna, a uwzgldniajc dodatkowo biologiczny charakter produkcji i zmienno warunków pogodowych prawie zawsze obciona pewnym bdem. 65 Jeeli chodzi o poziom plonu pszenicy, na przestrzeniu kilkunastu lat widoczny jest niewielki wzrost (wykres (B) IV.1.2). Kierunek zmiany jest obiecujcy, wiadczy o zmianach w technologii uprawy i staraniach rolników w tym zakresie. Wyniki bada wskazuj, e w praktyce plony pszenicy stanowi zaledwie poow tego co uzyskuje si w dowiadczeniach. Dynamika potencjau plonowania odmian uprawianych w Polsce i udzia postpu genetycznego we wzrocie plonów w ostatnich latach byy podobne jak w innych pastwach europejskich. Postp w hodowli jest jednak czsto sprzony z intensywnym wykorzystaniem innych rodków produkcji. W rezultacie potencja plonotwórczy nowych, plenniejszych odmian w warunkach niskiego poziomu agrotechniki nie moe by w peni wykorzystany. 66 Nie jest to moliwe, poniewa wpyw maj take inne czynniki. Wedug Krasowicza 67, w porównaniu z krajami Europy Zachodniej, Polska posiada ewidentnie gorsze gleby i mniej korzystny agroklimat do uprawy zbó. Poziom tych czynników jest niszy o procent w porównaniu z ich poziomem w Belgii, Francji, Niemczech czy Holandii. Oceniajc stopie wykorzystania rolno- rodowiskowych moliwoci produkcyjnych pszenicy, Polska jest niekiedy umiejscawiana na równi z Dani, czyli na poziomie plonu ok. 7 ton z 1 ha (ocena przeprowadzona dla lat ). 65 M. Trtowska, Jak zarobi na pszenicy?, 2009; [dostp wrzesie 2011]. 66 E. Arseniuk, T. Oleksiak, Postp w hodowli gównych rolin uprawnych w Polsce i moliwoci jego wykorzystania do 2010 roku, Studia i Raporty IUNG-PIB, zeszyt 14, Puawy Perspektywy produkcji zbó, 2010; perspektywy-produkcji-zbo [dostp wrzesie 2011]. 120

122 Badania prowadzone w systemie AGROKOSZTY wskazuj, e w ostatnich latach sytuacja dochodowa pszenicy ozimej bya korzystna (tabela B.2). W badanym zbiorze gospodarstw w 2011 roku nadwyka bezporednia uzyskana z 1 ha, bez wsparcia przez dopaty, wynosia 2467 z, a dochód 1164 z. Natomiast po uwzgldnieniu dopat (UPO + JPO) dochód uksztatowa si na poziomie 1916 z. Oznacza to, e do 1 z dochodu bez dopat rolnicy otrzymali wsparcie w wysokoci 0,65 z. Udzia dopat w dochodzie okrela si na 39,3%. Produkcja pszenicy bya równie ekonomicznie efektywna miar by wskanik opacalnoci, który wynosi 144,4%. Jego wysoko determinuj czynniki zalene od producenta rolnego, jak i siy zewntrzne na które rolnik nie ma wpywu. Opacalno produkcji moe by ksztatowana poprzez czynniki decydujce o wartoci produkcji (plon, cena), ale take poprzez poziom i struktur kosztów, które odzwierciedlaj poziom ponoszonych nakadów i ich cen. Iloraz wartoci jednej jednostki produkcji i sumy wartoci poniesionych jednostek poszczególnych nakadów, okrela wanie opacalno produkcji. Licznik jak i mianownik tego dziaania wyraony jest w cenach biecych i wanie poprzez ceny (z zaoenia rynkowe, a wic zmienne) wyraa si wpyw czynnika zewntrznego niezalenego od producenta, na jego wyniki ekonomiczne. 68 Koszty s wic wanym elementem rachunku opacalnoci, a wiedza o ich elementach skadowych oraz wystpujcych zalenociach, zarówno w obrbie ich samych, jak i midzy obszarem przychodów i dochodów moe by przydatna w zachowaniach decyzyjnych producenta. Dla bardziej dogbnej analizy tego zagadnienia, gospodarstwa z próby badawczej uporzdkowano wedug kosztów bezporednich poniesionych na 1 ha pszenicy. Wyniki przedstawiono w ukadzie kwartyli, ale dla pokazania skali zrónicowania, zaprezentowano tylko dla dwóch brzegowych, tzn. I kwartyla czyli 25% gospodarstw z dolnym poziomem kosztów bezporednich, IV kwartyla czyli 25% gospodarstw z górnym poziomem kosztów bezpo- rednich. Biorc pod uwag wysoko plonu pszenicy ozimej oraz cen sprzeday ziarna, niszy ich poziom zarejestrowano w gospodarstwach z I kwartyla, odpowiednio o 32,5 i 4,7%. Ponadto w gospodarstwach z I kwartyla, w porównaniu do IV kwartyla kosztów bezporednich, w przeliczeniu na 1 ha odnotowano (tabela B.2): 68 A. Kowalski, W. Rembisz, Rynek rolny i interwencjonizm a efektywno i sprawiedliwo spoeczna, IERiG-PIB, Warszawa

123 warto produkcji nisz o 35,5% (o 1548 z), koszty bezporednie nisze o 58,9% (o 1020 z), koszty ogóem nisze o 46,2% (o 1440 z), nadwyk bezporedni bez dopat nisz o 20,1% (o 529 z), dochód z dziaalnoci bez dopat niszy o 8,6% (o 108 z), wskanik opacalnoci produkcji wyszy o 28 pkt. proc. Uzyskane wyniki pokazuj, e efektywno produkcji pszenicy w gospodarstwach z I kwartyla bya wiksza ni w IV kwartylu, natomiast dochód bez dopat pozostajcy w dyspozycji rolnika by niszy, chocia wartociowo rónica nie bya dua, wynosia 108 z/ha. W tym kontekcie naley wyjani, e zagadnieniem bezporednio zwizanym z opacalnoci jest intensywno, ale take wielko produkcji w gospodarstwie. Wysze plony na ogó wi si ze wzrostem kosztów, przy czym kluczowe jest, aby przyrost kosztów by mniejszy lub co najwyej równy przyrostowi wartoci produkcji. Wane jest wic, przy jakim poziomie plonu nastpuje zrównanie kosztu kracowego z cen. Wyjanienie tego zagadnienia ma fundamentalne znaczenie w kontekcie odpowiedzi, przy jakim plonie nastpuje maksymalna opacalno produkcji rozumiana jako relacja i jako rónica midzy wartoci produkcji a kosztami. Odnoszc si do analizowanego przypadku pszenicy ozimej ocenia si, e w gospodarstwach, które znalazy si w I kwartylu, intensywno produkcji bya zbyt niska aby wygenerowa oczekiwan wysoko dochodu (tj. równ lub wysz ni w gospodarstwach z IV kwartyla). Rónica w nakadach, które wartociowo wyraa poziom kosztów bezporednich bya dua 1020 z/ha. W konsekwencji plon pszenicy w grupach gospodarstw na niekorzy I kwartyla róni si a o 22 dt. Mona przypuszcza, e gdyby rónica bya mniejsza poziom opacalnoci produkcji byby znacznie wikszy. Oszacowane na 2011 rok dane posuyy do skonstruowania projekcji (opartej na szeregach czasowych) wyników produkcyjnych i ekonomicznych pszenicy ozimej w 2014 roku. Potrzeba przewidywania zwizana jest z faktem, e ludzie planujc dziaania i podejmujc decyzje d do przygotowania si na róne ewentualnoci. Informacja na temat cen i sytuacji dochodowej przyszej produkcji jest przydatna rolnikom, a take wielu innym jednostkom. Dynamik spodziewanych zmian poziomu produkcji oraz wybranych pozycji kosztów i dochodów, w 2014 roku w porównaniu do danych wyjciowych, czyli roku bazowego 2011, przedstawiono w tabeli (B) IV

124 Tabela (B) IV.1.1. Wskaniki dynamiki wybranych danych opisujcych opacalno uprawy 1 ha pszenicy ozimej w 2014 roku w stosunku do poziomu z roku bazowego 2011* w grupach gospodarstw Plon Cena sprzeday ziarna Wyszczególnienie rednio w badanych gospodarstwach Grupy gospodarstw - kwartyle kosztów bezporednich Dolny (I) Górny (IV) 103,5 105,7 Warto produkcji (przychody ze sprzeday) 109,4 109,4 109,6 Koszty bezporednie 111,0 111,8 110,8 Nadwyka bezporednia bez dopat 108,4 108,6 108,7 Koszty ogóem (bezporednie + porednie) 112,1 112,0 112,1 Dochód z dziaalnoci bez dopat 103,2 105,7 103,2 Dochód z dziaalnoci (z dopatami) 106,9 108,6 106,8 Wskanik opacalnoci (WP/KO) 97,6 97,7 97,7 Dochód z dzianoci bez dopat /1 dt ziarna 99,7 102,1 99,7 Koszty ogóem na 1 z dochodu z dziaalnoci bez dopat 108,7 106,0 108,6 Dopaty na 1 z dochodu z dziaalnoci bez dopat 109,3 107,1 109,2 * Szacunek na rok 2011, dane z lat skorygowano wskanikami zmian wyznaczonymi na podstwie funkcji trendu, a nastpnie uredniono (opis metody str. 100, 101, 109). Wyniki projekcji wskazuj na wzrostow tendencj w plonowaniu pszenicy ozimej, zblion do 1,2% rocznie. Przy takim tempie w 2014 roku plon osignie poziom wyszy o 3,5% w stosunku do 2011 roku. Przewiduje si, e cena ziarna bdzie przyrasta w tempie 1,9-1,8% rocznie i w perspektywie 2014 roku wzro- nie o 5,7%. Takie tempo wzrostu plonów i ceny ziarna pozwoli uzyska w 2014 roku przychody wysze o 9,4%. Natomiast w gospodarstwach z górnego kwartyla kosztów bezporednich o 9,6%, wynika to ze wzrostu ceny somy, jaka podlegaa sprzeday w tych gospodarstwach 69. Wyniki oblicze wskazuj na znacznie silniejszy w perspektywie 2014 roku wzrost kosztów ni wartoci produkcji pszenicy (tabela (B) IV.1.1). Spodziewany wzrost kosztów bezporednich, rednio w zbiorze moe wynie 11,0%, natomiast w gospodarstwach z I kwartyla 11,8%, a z IV 10,8%. Roczne tempo ich wzrostu przewidywane jest midzy 3,9 a 3,3%. Zdecydowanie najszybciej bdzie przyrasta koszt nawozów mineralnych (4,8-4,3%), a drug pozycj zajmuje koszt materiau siewnego (4,4-4,0%) tabela B Zgodnie z metodyk warto produkcji dziaalnoci produkcji rolinnej jest sum wartoci produktów gównych oraz ubocznych znajdujcych si w obrocie rynkowym. W przypadku produktu gównego przyjmuje si, e cay zbiór podlega wymianie rynkowej, natomiast w przypadku produktu ubocznego w rachunku ujmowana jest tylko rzeczywista jego wielko. 123

125 W przypadku kosztów ogóem (bezporednie i porednie cznie) przewiduje si, e przecitny ich wzrost nie przekroczy 4% w skali roku. W konsekwencji w roku 2014 w stosunku do roku 2011 bd wysze o 12,1%, a w gospodarstwach z dolnym poziomem kosztów bezporednich (I kwartyl) o 12,0%. Oznacza to, e dynamika wzrostu kosztów ogóem bdzie silniejsza ni wartoci produkcji, rednio w zbiorze o 2,7 pkt. proc., a w kolejnych grupach gospodarstw o 2,6 i 2,5 pkt. proc. W konsekwencji wskanik opacalnoci produkcji pszenicy (relacja w procentach wartoci produkcji do kosztów ogóem) obniy si o ponad 2 pkt. proc.; poziom na jakim w 2014 roku moe si ksztatowa przedstawiono na wykresie (B) IV.1.3. Wykres (B) IV.1.3. Projekcja opacalnoci uprawy pszenicy ozimej w 2014 roku w ujciu ilorazowym, rednio w badanych gospodarstwach oraz w grupach I i IV kwartylu kosztów bezporednich % ,3 140,9 136,9 rednio I kwartyl IV kwartyl W wietle spodziewanych zmian wyników produkcyjnych, cenowych oraz kosztów produkcji pszenicy ozimej, interesujce jest poznanie kierunku i dynamiki zmian, jakich w najbliszych latach mona spodziewa si w poziomie dochodu. Naley równie postawi pytanie, czy zakadany wzrost kosztów bdzie mia jednakowy wpyw na wyniki ekonomiczne pszenicy w badanych grupach gospodarstw, czy moe rónice w strukturze kosztów i jednoczenie róne tempo wzrostu poszczególnych skadników kosztów spowoduj zmiany in plus, a moe in minus. Prób odpowiedzi na te pytania powinna da wykonana projekcja. Na nastpnej stronie przedstawiono kierunek zmiany kosztów produkcji oraz dochodu z dziaalnoci bez dopat, przewidywany na 2014 rok w odniesieniu do roku bazowego 2011 w przeliczeniu na 1 ha uprawy 70 : 70 Przewidywany kierunek zmiany (wzrost lub spadek) oraz si tego zjawiska przedstawiono procentowo. Zmiany jakich mona si spodziewa wyraono take wartociowo, jednak podanych liczb nie nale- y traktowa jako wielkoci absolutnych, maj one pokaza przewidywan skal zmiany na tle zmiany procentowej, jeeli podstaw odniesienia s róne wartoci w analizowanym przypadku wyniki gospo- 124

126 rednio w badanym zbiorze gospodarstw: wzrost kosztów bezporednich o 11,0% (o 145 z), wzrost kosztów ogóem o 12,1% (o 316 z), wzrost dochodu z dziaalnoci bez dopat o 3,2% (o 37 z), w gospodarstwach z I kwartyla kosztów bezporednich: wzrost kosztów bezporednich o 11,8% (o 84 z), wzrost kosztów ogóem o 12,0% (o 200 z), wzrost dochodu z dziaalnoci bez dopat o 5,7% (o 65 z), w gospodarstwach z IV kwartyla kosztów bezporednich: wzrost kosztów bezporednich o 10,8% (o 186 z), wzrost kosztów ogóem o 12,1% (o 378 z), wzrost dochodu z dziaalnoci bez dopat o 3,2% (o 40 z), Zastosowana metoda projekcji pokazuje, e do 2014 roku w gospodarstwach z I kwartyla kosztów bezporednich kierunek oraz dynamika zmiany analizowanych zmiennych bdzie znacznie korzystniejsza ni w próbie z IV kwartyla (tabela (B) VI.1.1.). wiadczy o tym silniejsza o 2,5 pkt. proc. dynamika wzrostu dochodu z dziaalnoci bez dopat z 1 ha uprawy oraz spodziewany wzrost tego dochodu w przeliczeniu na 1 dt ziarna o 2,1%, podczas gdy w zbiorze z IV kwartyla przewiduje si spadek o 0,3%. Dynamika wzrostu kosztów wytworzenia 1 z dochodu z dziaalnoci bez dopat bdzie take nisza o 2,6 pkt. proc. Wykres (B) IV.1.4. Projekcja dochodu z dziaalnoci bez dopat dla pszenicy ozimej na 2014 rok oraz poziom dopat, rednio w badanych gospodarstwach i w grupach I i IV kwartylu kosztów bezporednich z/ha Dopaty Dochód z dziaalnoci bez dopat 0 rednio I kwartyl IV kwartyl darstw z I i IV kwartyla kosztów bezporednich. Naley równie zaznaczy, e przy niszej lub wyszej podstawie odniesienia a analogicznym procentowym wskaniku zmiany oraz zblionej strukturze kosztów zmiana wartociowa bdzie równie nisza lub wysza. 125

127 Porównujc w latach bada i w gospodarstwach z dolnego (I) i górnego (IV) kwartyla kosztów bezporednich poziom dochodu z dziaalnoci bez dopat, naley stwierdzi, e w 2014 roku rónica na niekorzy I kwartyla zmniejszya si o okoo 23% wynosi 83 z/ha, podczas gdy w roku bazowym 2011 byo to 108 z (tabela B.2). Na wykresie (B) IV.1.4 przedstawiono poziom dochodu z dziaalnoci bez dopat z 1 ha pszenicy ozimej rednio w badanym zbiorze gospodarstw oraz w wydzielonych grupach, wedug projekcji na 2014 rok. Rónice w wysokoci tego dochodu nie s due, w przeciwiestwie do poniesionych kosztów. Rónica w poziomie kosztów bezporednich na korzy gospodarstw z I kwartyla wynosia 1122 z/ha, tj. 58,5%, natomiast w przypadku kosztów ogóem 1618 z/ha, tj. 46,3% (tabela B.2). Z analizy tych danych nasuwa si jeden wniosek, rolnicy chccy w duszej perspektywie czerpa dochody z produkcji rolniczej, powinni dy do obnienia kosztów produkcji, oczywicie przy zachowaniu okrelonego poziomu jakoci produktów. Jak wynika z bada koszty w procesie produkcji odgrywaj du rol, ich wpyw na ostateczny wynik finansowy (dochód) jest znaczcy, a co jest wane s kategori ksztatowan wewntrz gospodarstwa, a wic od niego zalen. Wymusza to pozyskiwanie informacji o kosztach, a przede wszystkim wymusza dziaania zmierzajce do zarzdzania kosztami w gospodarstwach rolnych. Zarzdzanie kosztami to proces aktywnie ksztatujcy efektywno, bowiem koszty maj istotny wpyw na ukadanie si relacji efekt-nakad, podczas gdy prosta redukcja kosztów jest procesem bdcym reakcj na zmiany w sytuacji otoczenia. Podsumowujc naley stwierdzi, e w perspektywie kilku najbliszych lat rolnicy na uprawie pszenicy ozimej z pewnoci nie strac. Pomimo do silnego wzrostu kosztów produkcji mona spodziewa si dochodu wyszego ni w roku 2011 nawet o blisko 6% (przy redniej powierzchni uprawy okoo 13 ha). Dodatkowym wsparciem bd oczywicie dopaty. Ocenia si, e najsilniejszy wpyw na wysoko dochodu z uprawy pszenicy maj koszty produkcji, wiadczy o tym wysokie tempo ich wzrostu. Przewidywana w perspektywie 2014 roku dynamika wzrostu wartoci produkcji jest sabsza ni kosztów, co moe skutkowa nisz efektywnoci produkcji. Wyniki bada sugeruj, e przy racjonalnym stosowaniu rodków produkcji, majc na uwadze zarówno ilo, jak i czas ich wprowadzenia, a take przy dbaoci rolników o odpowiedni poziom agrotechniki, mona uzyska korzystniejsze efekty ekonomiczne w porównaniu do technologii wysoko intensywnych, które charakteryzuj wysokie nakady. 126

128 2. yto ozime yto od stuleci dominowao wród zbó uprawianych w Polsce. Jednak od kilkudziesiciu lat powierzchnia przeznaczona pod upraw tego zboa systematycznie spada. W latach 70. XX wieku yto stanowio 40% ogólnej powierzchni zasiewu zbó, pod koniec lat %, w 1999 roku 27%, a w 2011 roku jedynie 15%. 71 Wykres (B) IV.2.1 prezentuje zmiany, jakie zachodziy na przestrzeni ostatnich 17 lat w powierzchni uprawy yta w Polsce Wykres (B) IV.2.1. Powierzchnia uprawy yta ozimego w latach , ogóem w kraju ródo: dane GUS. Powierzchniauprawy,tys.ha Na powierzchni przeznaczon pod upraw yta znaczcy wpyw ma fakt, i jest to dziaalno mao dochodowa, co potwierdzaj wyniki wczeniejszych bada. Spadek areau wiza si równie z nisk cen ziarna oraz z trudnociami z jego zbytem. Jest to wynikiem duo mniejszej wartoci uytkowej ziarna yta ni np. pszenicy. Dodatkowo stay rozwój technik uprawy, jak równie moliwo zwikszenia nakadów (np. nawoenia) umoliwia zasiew pszenicy na glebach mniej yznych, które pierwotnie przeznaczone byy pod upraw yta. Ceny yta po przystpieniu Polski do Unii Europejskiej ksztatowane s poprzez mechanizmy rynkowe. W latach w Polsce jego cena wynosia 88,9 euro/t, natomiast ju w jedynie 73,2 euro/t. W UE za ton yta naleao zapaci odpowiednio w tych latach 97,2 i 91 euro 72. Wykres (B) IV.2.2 prezentuje zmiany ceny yta w Polsce w latach W. Budzyski, Czynniki ograniczajce plonowanie yta, Uniwersytet Warmisko-Mazurski w Olsztynie; [dostp maj 2012]. 72 S. Stako, Wpyw integracji z UE na warunki prowadzenia dziaalnoci gospodarczej w rolnictwie, obrocie i przetwórstwie rolno-spoywczym, Raport PW nr 90, Warszawa

129 Wykres (B) IV.2.2. Plon yta ozimego w gospodarstwach indywidualnych oraz cena sprzeday ziarna w latach Plon,dt/ha Cena,z/ha ródo: dane GUS. Przed akcesj Polski do Unii Europejskiej ceny yta ksztatoway si na wzgldnie staym poziomie z/dt. Lata charakteryzoway si gwatownym wzrostem cen, podobnie jak w przypadku innych zbó. W roku 2011 odnotowano ponownie na polskim rynku rekordowe ceny tego zboa wykres (B) IV.2.2. Byo to wynikiem spadku wielkoci produkcji oraz niskiej jako- ci zebranego ziarna. W zwizku ze zmniejszeniem si zapasów, przewiduje si, e w sezonie 2012/2013 ceny yta nadal utrzymaj si na wysokim poziomie 73. Plon yta na przestrzeni ostatnich 17 lat nie wykazywa istotnych waha. Jego wielko oscylowaa midzy 20 a 30 dt/ha wykres (B) IV.2.2. Brak poprawy plonowania yta wynika z jego uprawy najczciej na glebach sabych, jak równie z braku rozwoju technologii uprawy. yto dziki niskim wymaganiom agrotechnicznym i glebowym moe by uprawiane na glebach sabych, które w Polsce zajmuj ok. 1/3 ogóu powierzchni uytków rolnych. Dlatego rolnicy w celu zagospodarowania sabszych gleb wysiewaj yto z koniecznoci, a nie z wyboru. Rolnicy skupiaj swoj uwag na innych gatunkach zbó (m.in. pszenicy), co prowadzi do intensywniejszej uprawy tych rolin. Przykadem krajów zajmujcych si intensywn upraw yta s Niemcy i Wielka Brytania, w których powierzchnia zasiewu jest ponad 3-krotnie mniejsza ni w Polsce, ale plony s 2-krotnie wysze, osigaj odpowiednio 50 dt/ha i 70 dt/ha 74. Szans na popraw sytuacji dochodowej uprawy yta jest wzrost popularnoci tego zboa jako substratu fermentacyjnego do biogazowni. Wynika 73 bedanizsze-niz-w-dwoch-poprzednich-latach,68850.html [dostp czerwiec 2012]. 74 Rolnictwo polskie na tle rolnictwa Unii Europejskiej, Zespó SAEPR przy wspópracy FAPA, 2009; [dostp czerwiec 2012]. 128

130 to z faktu, e ziarno yta zawiera du ilo energii szybko dostpnej dla bakterii oraz w poczeniu z kukurydz moe znacznie zwikszy uzysk gazu 75. Badania wykonane do celów niniejszej pracy zostay przeprowadzone na podstawie danych z celowo wybranej grupy gospodarstw uprawiajcych yto ozime. Wyniki wskazuj, e uprawa yta pozwolia na uzyskanie dochodu. Szacuje si, e w roku bazowym 2011 nadwyka bezporednia z 1 ha wynosia 1033 z, a dochód bez dopat 332 z/ha. Wsparcie jakie rolnicy otrzymuj w formie dopat ma kluczowe znaczenie w przypadku uprawy tego zboa. rednio w omawianych latach dochód z dziaalnoci ksztatowa si na poziomie 1084 z/ha, w tym dopaty stanowiy a 69,4%. Natomiast wskanik opacalno- ci produkcji yta ozimego wynosi 123,7% tabela B.3. Przeprowadzone badania miay równie na celu pokazanie wpywu kosztów produkcji na opacalno uprawy yta ozimego. Aby dokadnie zobrazowa to zjawisko, grup gospodarstw uprawiajcych yto, uporzdkowano wedug kwartyli kosztów bezporednich. Skal zrónicowania najlepiej ukazuj dwa skrajne: I kwartyl pokazuje 25% dolnych wyników, a IV 25% górnych. Z oblicze wynika, e w roku 2011 gospodarstwa zakwalifikowane do I kwartyla, w porównaniu do próby z IV kwartyla, osigny znacznie mniejszy plon (o 31,0%), który zdecydowa o niszej wartoci produkcji. Mimo to nadwyka bezporednia, dochód z dziaalnoci, a take wskanik opacalnoci produkcji ksztatoway si na znacznie wyszym poziomie. W roku bazowym 2011, w próbie gospodarstw z I w porównaniu do IV kwartyla kosztów bezporednich, w przeliczeniu na 1 ha odnotowano (tabela B.3): warto produkcji nisz o 30,0% (o 630 z), koszty bezporednie nisze o 70,7% (o 748 z), koszty ogóem nisze o 56,6% (o 1089 z), nadwyk bezporedni bez dopat wysz o 11,4% (o 119 z), dochód z dziaalnoci bez dopat wyszy 3,6-krotnie (o 458 z), wskanik opacalnoci produkcji wyszy o 66,7 pkt. proc. Na jakim poziomie uksztatuje si wskanik opacalnoci oraz dochód w najbliszej przyszoci? Na to pytanie powinna da odpowied projekcja na 2014 rok, która zostaa przeprowadzona na bazie rednich wyników z lat Obliczenia zawarte w tabeli (B) IV.2.1 pokazuj dynamik zmian danych prognozowanych na 2014 rok w odniesieniu do wyjciowych, rednio w badanym 75 [dostp czerwiec 2012]. 129

131 zbiorze gospodarstw oraz w wydzielonych grupach. Niepokojcym zjawiskiem jest szybsze tempo wzrostu kosztów produkcji w porównaniu z tempem wzrostu cen ziarna, które warunkuj sabsz dynamik wzrostu wartoci produkcji. Tabela (B) IV.2.1. Wskaniki dynamiki wybranych danych opisujcych opacalno uprawy 1 ha yta ozimego w 2014 roku w stosunku do poziomu z roku bazowego 2011* w grupach gospodarstw rednio Grupy gospodarstw - kwartyle Wyszczególnienie w badanych kosztów bezporednich gospodarstwach Dolny (I) Górny (IV) Plon Cena sprzeday ziarna Warto produkcji (przychody ze sprzeday) 109,6 100,9 108,7 110,0 109,9 Koszty bezporednie 112,7 113,9 112,3 Nadwyka bezporednia bez dopat 107,6 108,9 107,5 Koszty ogóem (bezporednie + porednie) 112,9 113,2 112,8 Dochód z dziaalnoci bez dopat 96,0 105,8 78,3 Dochód z dziaalnoci (z dopatami) 107,6 109,3 106,5 Wskanik opacalnoci (WP/KO) 97,1 97,2 97,5 Dochód z dzianoci bez dopat /1 dt ziarna 95,1 104,8 77,6 Koszty ogóem na 1 z dochodu z dziaalnoci bez dopat 117,6 107,0 144,0 Dopaty na 1 z dochodu z dziaalnoci bez dopat 117,5 106,1 144,3 * Szacunek na rok 2011, dane z lat skorygowano wskanikami zmian wyznaczonymi na podstwie funkcji trendu, a nastpnie uredniono (opis metody str. 100, 101, 109). Wedug projekcji na kilka najbliszych lat nie przewiduje si znacznego wzrostu plonu yta ozimego zaledwie o 0,9% w cigu trzech lat, tj. do 2014 roku. Cena ziarna powinna wykazywa znacznie szybszy wzrost, który w 2014 roku szacuje si na poziomie 8,7%. Sytuacja ta bdzie miaa wpyw na dynamik wzrostu wartoci produkcji, oscylujc rocznie w granicach 3,2-3,0%, aby w perspektywie trzech lat, tj. w 2014 roku, rednio w zbiorze osign poziom o 9,6% wyszy w porównaniu do oszacowanego poziomu w 2011 roku tabela (B) IV.2.1. Wykonana projekcja przewiduje znaczny wzrost kosztu rodków produkcji. Najszybsze tempo wzrostu spodziewane jest dla kosztu materiau siewnego, które rocznie moe wynosi 5,0-4,5% i w konsekwencji w 2014 roku, w porównaniu do danych wyjciowych, koszt bdzie wyszy o 14,9%. Podobny wzrost (o 14,2%) przewiduje si take w przypadku kosztu nawozów mineralnych. W 2014 roku, w odniesieniu do danych wyjciowych, koszty bezporednie uprawy yta mog by wysze: rednio w badanej zbiorowoci o 12,7%, w zbiorze z dolnego kwartyla kosztów bezporednich o 13,9%, a z górnego 12,3%. Natomiast przyrost kosztów ogóem uprawy 1 ha yta ozimego wyniesie 4,2-4,0% 130

132 rocznie i w 2014 roku, w porównaniu do danych wyjciowych, rednio w badanych gospodarstwach bdzie wyszy o 12,9%, w próbie z dolnego kwartyla kosztów bezporednich o 13,2%, a z górnego o 12,8%. Z wyników projekcji mona wnioskowa, e w 2014 roku, w porównaniu do roku 2011, nastpi spadek opacalnoci uprawy yta o okoo 3 pkt. proc. Bdzie to przede wszystkim wynikiem sabszej dynamiki wzrostu wartoci produkcji ni kosztów uprawy. Poziom na jakim moe uksztatowa si wskanik opacalnoci (relacja wielkoci produkcji do kosztów ogóem ujta procentowo) przedstawiono na wykresie (B) IV.2.3. Wykres (B) IV.2.3. Projekcja opacalnoci uprawy yta ozimego w 2014 roku w ujciu ilorazowym, rednio w badanych gospodarstwach oraz w grupach I i IV kwartylu kosztów bezporednich % ,8 120,2 106,3 rednio I kwartyl IV kwartyl Z wykresu (B) IV.2.3 wynika, e w 2014 roku opacalno uprawy yta bdzie najwysza w gospodarstwach z I kwartyla kosztów bezporednich. Wskanik opacalnoci osign poziom o 50,6 pkt. proc. wyszy ni rednio w badanych gospodarstwach oraz o 64,5 pkt. proc. wyszy w porównaniu do gospodarstw zakwalifikowanych do IV kwartyla kosztów bezporednich. Na nastpnej stronie przedstawiono kierunek zmiany kosztów produkcji oraz dochodu z dziaalnoci bez dopat, przewidywany na 2014 rok w odniesieniu do roku bazowego 2011 w przeliczeniu na 1 ha uprawy 76 : 76 Przewidywany kierunek zmiany (wzrost lub spadek) oraz si tego zjawiska przedstawiono procentowo. Zmiany jakich mona si spodziewa wyraono take wartociowo, jednak podanych liczb nie naley traktowa jako wielkoci absolutnych, maj one pokaza przewidywan skal zmiany na tle zmiany procentowej, jeeli podstaw odniesienia s róne wartoci w analizowanym przypadku wyniki gospodarstw z I i IV kwartyla kosztów bezporednich. Naley równie zaznaczy, e przy 131

133 rednio w badanym zbiorze gospodarstw: wzrost kosztów bezporednich o 12,7% (o 89 z), wzrost kosztów ogóem o 12,9% (o 180 z), spadek dochodu z dziaalnoci bez dopat z 1 ha uprawy o 4,0% (o 13 z), w gospodarstwach z I kwartyla kosztów bezporednich: wzrost kosztów bezporednich o 13,9% (o 43 z), wzrost kosztów ogóem o 13,2% (o 110 z), wzrost dochodu z dziaalnoci bez dopat z 1 ha uprawy o 5,8% (o 37 z), w gospodarstwach z IV kwartyla kosztów bezporednich: wzrost kosztów bezporednich o 12,3% (o 130 z), wzrost kosztów ogóem o 12,8% (o 246 z), spadek dochodu z dziaalnoci bez dopat z 1 ha uprawy o 21,7% (o 38 z). Z przeprowadzonych bada wynika, e w 2014 roku podobnie jak w roku 2011 w najkorzystniejszej sytuacji dochodowej znajd si gospodarstwa z dolnym poziomem kosztów bezporednich poniesionych na upraw yta ozimego (I kwartyl). Uzyskany dochód z dziaalnoci bez dopat bdzie wyszy ni w próbie z IV kwartyla a 4,9-krotnie. Natomiast w gospodarstwach charakteryzujcych si wysokim poziomem kosztów bezporednich (IV kwartyl), pomimo znacznie lepszych rezultatów produkcyjnych, w 2014 roku (w porównaniu do roku 2011), mona spodziewa si spadku dochodu z dziaalnoci bez dopat (o 21,7%). Bdzie to konsekwencja szybszego wzrostu kosztów produkcji w porównaniu do ceny yta oraz stagnacji w jego plonowaniu. Ocenia si, e stagnacja plonów przewidywana na lata spowoduje rednioroczny wzrost kosztów produkcji 1 dt ziarna w granicach 3,9-3,7%. Natomiast koszt wytworzenia 1 z dochodu z dziaalnoci bez dopat w 2014 roku, rednio w badanej grupie gospodarstw bdzie wyszy o 17,6%, w próbie z I kwartyla kosztów bezporenich o 7,0%, a z IV o 44,0%. Na wykresie (B) IV.2.4. przedstawiono poziom dochodu z dziaalnoci bez dopat oraz wpyw dopat na wyniki w wyodrbnionych grupach gospodarstw, wedug projekcji na 2014 rok. Przewiduje si, e w roku 2014, podobnie jak w roku 2011, dopaty dla rolników uprawiajcych yto bd miay due znaczenie. rednio w badanej zbiorowoci gospodarstw ich udzia w dochodzie z dzia- alnoci moe wynie a 72,7%. niszej lub wyszej podstawie odniesienia a analogicznym procentowym wskaniku zmiany oraz zblionej strukturze kosztów zmiana wartociowa bdzie nisza lub wysza. 132

134 Wykres (B) IV.2.4. Projekcja dochodu z dziaalnoci bez dopat dla yta ozimego na 2014 rok oraz poziom dopat, rednio w badanych gospodarstwach i w grupach I i IV kwartylu kosztów bezporednich z/ha rednio I kwartyl IV kwartyl Dopaty Dochód z dziaalnoci bez dopat Mona przypuszcza, e w 2014 roku produkcja yta ozimego bdzie przynosi dochód, ale jego poziom bdzie relatywnie niski. Niepokojcym zjawiskiem jest przewidywany spadek ekonomicznej efektywnoci produkcji. Wskanik opacalnoci obniy si rednio w badanych gospodarstwach o 2,9 pkt. proc. w stosunku do roku Przyczyn tego spadku bdzie szybszy przyrost kosztów w porównaniu z wartoci produkcji. Projekcja na 2014 rok przewiduje spadek dochodu z dziaalnoci bez dopat rednio w zbiorze o 4,0%, a w próbie z IV kwartyla kosztów bezporednich o 21,7%. Pozytywnym wyjtkiem bd gospodarstwa z I kwartla, w których pomimo znacznie niszego plonu, dochód bez dopat moe by wyszy o 5,8%. Zwizane jest to z nakadami rodków produkcji, a wic wysokoci kosztów, ich struktur oraz dynamik zmian w latach poszczególnych skadników kosztów. Naley doda, e powierzchnia uprawy yta w tych gospodarstwach wynosia 6,87 ha i bya o okoo 8 ha nisza ni w próbie z IV kwartyla. Mona przypuszcza, e ze wzgldu na mniejsz powierzchni uprawy, rolnicy z wiksz starannoci podchodz do zabiegów agrotechnicznych, jednoczenie rodki produkcji byy stosowane bardziej racjonalnie. Warto zaznaczy, e w 2014 roku, podobnie jak i w poprzednich latach, duy wpyw na wysoko dochodu z dzia- alnoci bd miay dopaty. Szczególnie mocno odczuj to rolnicy z gospodarstw zakwalifikowanych do IV kwartyla, poniewa dochód bez dopat uzyskany z uprawy yta moe spa poniej poziomu z roku Dopaty zrekompensuj ten spadek i zapewni dochód z dziaalnoci (cznie z dopatami) o 6,5% wyszy ni w roku bazowym, tj

135 3. Jczmie jary Wedug danych GUS powierzchnia uprawy jczmienia jarego w latach ulegaa silnym wahaniom. Trend spadkowy trwajcy od 1997 roku zosta odwrócony dopiero po wejciu Polski do Unii Europejskiej. W latach nastpi gwatowny wzrost powierzchni uprawy tego zboa. Kolejne dwa lata to niewielki spadek i nage zaamanie w 2009 i 2010 roku, kiedy to powierzchnia uprawy jczmienia w Polsce bya najnisza w latach bada i wynosia okoo 725 tys. ha. W ostatnim roku objtym badaniem, tj nastpi niewielki wzrost, lecz nadal powierzchnia zasiewów jczmienia bya mniejsza ni w 1995 roku wykres (B) IV.3.1. Wykres (B) IV.3.1. Powierzchnia uprawy jczmienia jarego w latach , ogóem w kraju ródo: dane GUS. Powierzchniauprawy,tys.ha Jczmie jest zboem o wszechstronnym zastosowaniu, jednak gównie wykorzystywany jest na cele paszowe do sporzdzania mieszanek pasz treciwych w gospodarstwie oraz w przemyle paszowym. Ponad 60% krajowego zuycia jczmienia stanowi pasze. Drugim wanym sposobem jego wykorzystania jest przemys spoywczy, a przede wszystkim produkcja sodu. Poza tym ziarno jczmienia wykorzystuje si do wyrobu kasz, patków, kieków zboowych, odywek dla dzieci oraz w piekarnictwie. 77 W latach ceny jczmienia w Polsce byy wysze ni w UE. Natomiast po akcesji ksztatuj si na podobnym poziomie jak w ssiednich krajach czonkowskich A. Najewski, Zboe wysokiej jakoci, wyd. 2, Agro Serwis, czerwiec S. Stako, Zewntrzne uwarunkowania rozwoju rolnictwa, Roczniki Nauk Rolniczych, Seria G, t. 94, z. 2, Warszawa

136 Zmiany cen jczmienia w Polsce w ostatnich kilkunastu latach zostay przedstawione na wykresie (B) IV Wykres (B) IV.3.2. Plon jczmienia jarego w gospodarstwach indywidualnych oraz cena sprzeday ziarna w latach Plon,dt/ha Cena,z/dt ródo: dane GUS. W latach ceny jczmienia dynamicznie rosy. W 2011 roku, w odniesieniu do roku poprzedniego, krajowe zbiory jczmienia jarego byy wysze o 3,3% i wyniosy 2,5 mln t. Oderwanie wysokoci cen od poziomu zbioru uwidacznia jak w niewielkim stopniu wpywa on na cen rynkow tego zboa. Przyczyn wzrostu cen naley doszukiwa m.in. w sytuacji na rynku wiatowym i u gównych eksporterów, którymi s: Rosja, Ukraina, Kanada, Australia. Wysoko wiatowych zbiorów ziarna jczmienia znaczco wpywa na jego ceny w UE, pomimo niewielkiego importu (159 tys. ton w sezonie 2010/11), w porównaniu do eksportu (4360 tys. ton w sezonie 2010/11) 79. Równie produkcja ziarna w UE silnie wpywa na poziom jego cen. Poza wielkoci zbiorów i bilansem ziarna jczmienia wanym czynnikiem s prognozy przyszych zbiorów oraz popyt przemysu browarniczego i paszowego. W przeciwiestwie do poziomu cen, w ostatnich 17 latach plonowanie jczmienia jarego byo do wyrównane, oscylowao wokó 30 dt/ha, z okresowymi niewielkimi wahaniami wykres (B) IV.3.2. W krajach UE redni plon jczmienia jarego wynosi okoo 44 dt/ha. Najwysze uzyskuj rolnicy w Holandii, Francji oraz Belgii, w krajach tych dziki zastosowaniu nowoczesnych technologii produkcji poziom plonu przekracza 60 dt/ha. 80 W Polsce w 2011 roku plon jczmienia jarego wynosi 31,3 dt/ha i by o 4,9% niszy ni w roku poprzednim (wg. GUS). 79 Rynek zbó i oleistych, Zespó Monitoringu Zagranicznych Rynków Rolnych, FAMMU/FAPA, Wiadomoci nr 21, 25 maja [dostp czerwiec 2012]. 135

137 Wedug bada prowadzonych w systemie AGROKOSZTY w latach , uprawa jczmienia jarego bya dochodowa. Dochód z dziaalnoci bez dopat, oszacowany na 2011 rok w badanych gospodarstwach uksztatowa si na poziomie 722 z/ha. Po uwzgldnieniu przysugujcych rolnikom dopat (UPO + JPO), dochód z dziaalnoci wynosi 1510 z/ha. Naley zauway, e dopaty stanowiy 52,2% tego dochodu. Dowodzi to duej roli mechanizmów WPR w stabilizacji dochodu rolników. Produkcja jczmienia jarego cechowaa si take wysok efektywnoci ekonomiczn na tle pozostaych dziaalnoci objtych badaniami. Wskanik opacalnoci wyraony ilorazem wartoci produkcji ogóem do kosztów ogó- em wyniós 142,6% i ustpowa tylko pszenicy ozimej, w porównaniu do której by niszy o 1,8 pkt. procentowego. Koszty s jednym z czynników decydujcych o opacalnoci produkcji. Dokadne poznanie ich struktury i zalenoci wystpujcych w procesie produkcji pozwala na podejmowanie bardziej wiadomych, a przez to lepszych decyzji przez producenta. Gospodarstwa uprawiajce jczmie jary zostay uporzdkowane wedug poziomu kosztów bezporednich i podzielone na kwartyle. Dla pokazania zrónicowania pomidzy tymi gospodarstwami, wyniki zaprezentowano dla dwóch skrajnych kwartyli, tj. gospodarstw o najniszych i najwyszych kosztach bezporednich poniesionych na 1 ha uprawy jczmienia jarego (tabela B.4.). W roku bazowym 2011, w próbie gospodarstw z I w porównaniu do IV kwartyla kosztów bezporednich, w przeliczeniu na 1 ha odnotowano (tabela B.4): warto produkcji nisz o 20,7% (o 524 z), koszty bezporednie nisze o 61,0% (o 680 z), koszty ogóem nisze o 44,5% (o 920 z), nadwyk bezporedni bez dopat wysz o 11,0% (o 156 z), dochód z dziaalnoci bez dopat wyszy o 85,1% (o 395 z), wskanik opacalnoci produkcji wyszy o 52,3 pkt. proc. Uzyskane wyniki pokazuj, e efektywno produkcji jczmienia jarego w gospodarstwach z I kwartyla bya wiksza ni w IV kwartylu, co przeoyo si na dochód pozostajcy w dyspozycji rolnika. Dochód z dziaalnoci bez dopat by niemal dwukrotnie wyszy w gospodarstwach z dolnym poziomem kosztów bezporednich, wynosi 859 z/ha, podczas gdy w gospodarstwach z górnym poziomem kosztów bezporednich tylko 464 z/ha. 136

138 Jak wspomniano w jednym z poprzednich rozdziaów dla osignicia korzystnego poziomu opacalnoci kluczowe jest, aby przyrost kosztów by mniejszy lub co najwyej równy przyrostowi wartoci produkcji. Wane jest wic, przy jakim poziomie plonu nastpuje zrównanie kosztu kracowego z cen. Odnoszc si do analizowanego przypadku jczmienia jarego, naley stwierdzi, e w roku 2011 w próbie z IV kwartyla, nakady poniesione na produkcj nie zapewniy oczekiwanego wzrostu dochodu. W porównaniu do gospodarstw z I kwartyla, jednostki z IV kwaryla poniosy wysze koszty rodków ochrony rolin i nawoenia mineralnego, odpowiednio o 91,1% i 3,8-krotnie. Zwikszone nakady przeoyy si na wzrost plonu, ale tylko o 6,3 dt. Zrealizowana warto produkcji zapewnia pokrycie kosztów, lecz pozostaa nadwyka, tzn. dochód z dziaalnoci bez dopat by znacznie niszy w porównaniu do gospodarstw, które na produkcj zastosoway mniejsze nakady rodków produkcji (z I kwartyla). Naley doda, e powierzchnia uprawy jczmienia w gospodarstwach z I i IV kwartyla wynosia odpowiednio 8,05 i 13,68 ha tabela B.4. Dynamik spodziewanych zmian poziomu wartoci produkcji jczmienia jarego oraz wybranych pozycji kosztów i dochodów w 2014 roku w stosunku do danych wyjciowych rednio w badanym zbiorze gospodarstw oraz w wydzielonych grupach przedstawiono w tabeli (B) IV.3.1. Tabela (B) IV.3.1. Wskaniki dynamiki wybranych danych opisujcych opacalno uprawy 1 ha jczmienia jarego w 2014 roku w stosunku do poziomu z roku bazowego 2011* w grupach gospodarstw Plon Cena sprzeday ziarna Wyszczególnienie rednio Grupy gospodarstw - kwartyle w badanych kosztów bezporednich gospodarstwach Dolny (I) Górny (IV) 100,5 106,3 Warto produkcji (przychody ze sprzeday) 106,9 106,7 106,8 Koszty bezporednie 112,0 111,1 111,9 Nadwyka bezporednia bez dopat 104,3 105,5 102,9 Koszty ogóem (bezporednie + porednie) 112,4 112,0 112,2 Dochód z dziaalnoci bez dopat 93,9 99,7 83,0 Dochód z dziaalnoci (z dopatami) 101,0 103,5 98,4 Wskanik opacalnoci (WP/KO) 95,0 95,3 95,2 Dochód z dzianoci bez dopat /1 dt ziarna 93,4 99,1 82,5 Koszty ogóem na 1 z dochodu z dziaalnoci bez dopat 119,8 112,4 135,3 Dopaty na 1 z dochodu z dziaalnoci bez dopat 114,6 108,0 129,7 * Szacunek na rok 2011, dane z lat skorygowano wskanikami zmian wyznaczonymi na podstwie funkcji trendu, a nastpnie uredniono (opis metody str. 100, 101, 109). 137

139 Na podstawie projekcji opartej na szeregach czasowych przewiduje si, e plon jczmienia jarego w 2014 roku pozostanie na poziomie zblionym do roku bazowego, tj Na wzrost przychodów (wartoci produkcji) wpynie gównie cena za 1 dt ziarna, która moe wzrosn o 6,3%. Podczas gdy wzrost kosztów bezporednich, rednio w badanym zbiorze gospodarstw ocenia si na 12,0%, przy rocznym tempie zmian w granicach 4,0-3,7%. Natomiast przewidywany na 2014 rok wzrost kosztów ogóem moe wynie rednio 12,4%. Na podobnym poziomie ksztatuj si wyniki dla wyrónionych grup gospodarstw. W próbie z I kwartyla kosztów bezporednich koszty ogóem mog by wysze o 12,0%, a z IV kwartyla o 12,2%. Spodziewany wzrost wartoci produkcji bdzie zawiera si w granicach 6,7-6,9% (warto produkcji obejmuje warto produktu gównego, tj. ziarna oraz warto somy w iloci, jaka w latach wyj- ciowych znalaza si w obrocie rynkowym). Znacznie wysza dynamika wzrostu kosztów uprawy ni wartoci produkcji spowoduje spadek opacalno- ci jczmienia jarego o okoo 5 pkt. proc. Poziom na jakim w 2014 roku uksztatuje si wskanik opacalnoci dla caej zbiorowoci oraz wyrónionych pod wzgldem poziomu kosztów bezporednich grup gospodarstw, zosta przedstawiony na wykresie (B) IV.3.3. Wykres (B) IV.3.3. Projekcja opacalnoci uprawy jczmienia jarego w 2014 roku w ujciu ilorazowym, rednio w badanych gospodarstwach oraz w grupach I i IV kwartylu kosztów bezporednich % ,6 135,6 116,6 rednio I kwartyl IV kwartyl Pomimo takiego samego w badanych grupach gospodarstw tempa zmian poszczególnych zmiennych, róny poziom kosztów oraz ich struktura bd miay wpyw na poziom dochodu. Produkcja jczmienia pozostanie opacalna lecz nadwyka ekonomiczna pozostajca do dyspozycji rolników bdzie róna. 138

140 Poniej przedstawiono kierunek zmiany kosztów produkcji oraz dochodu z dziaalnoci bez dopat, przewidywany na 2014 rok w odniesieniu do roku bazowego 2011 w przeliczeniu na 1 ha uprawy 81 : rednio w badanym zbiorze gospodarstw: wzrost kosztów bezporednich o 12,0% (o 98 z), wzrost kosztów ogóem o 12,4% (o 210 z), spadek dochodu z dziaalnoci bez dopat o 6,1% (o 44 z), w gospodarstwach z I kwartyla kosztów bezporednich: wzrost kosztów bezporednich o 11,1% (o 48 z), wzrost kosztów ogóem o 12,0% (o 138 z), spadek dochodu z dziaalnoci bez dopat o 0,3% (o 2 z), w gospodarstwach z IV kwartyla kosztów bezporednich: wzrost kosztów bezporednich o 11,9% (o 133 z), wzrost kosztów ogóem o 12,2% (o 252 z), spadek dochodu z dziaalnoci bez dopat o 17,0% (o 79 z). Z przedstawionych danych wynika, e generalnie naley spodziewa si obnienia dochodu z uprawy jczmienia jarego. W najkorzystniejszej sytuacji bd jednak gospodarstwa z I kwartyla kosztów bezporednich spadek wyniesie tylko 0,3%, mona wic uzna, e dochód pozostanie na niezmienionym poziomie. Podczas gdy w próbie z IV kwartyla kosztów bezporednich, spodziewany jest spadek dochodu o 17,0%. Koszt wytworzenia 1 z dochodu bez dopat wzronie w tej grupie gospodarstw o 35,3%, wobec 12,4% w grupie o najniszych kosztach bezporednich. Porównujc poziom dochodu z dziaalnoci bez dopat w gospodarstwach z dolnego (I) i górnego (IV) kwartyla kosztów bezpo- rednich, naley stwierdzi, e w roku 2011 rónica na korzy I kwartyla wynosia 395 z, a w 2014 roku moe wynie 472 z, zwikszy si wic o 19,5% (tabela B.4). Mona spodziewa si takiej sytuacji pomimo silniejszej dynamiki wzrostu kosztów ni wartoci produkcji. Poziom i struktura kosztów ponoszonych na produkcj bd czynnikiem decydujcym. 81 Przewidywany kierunek zmiany (wzrost lub spadek) oraz si tego zjawiska przedstawiono procentowo. Zmiany jakich mona si spodziewa wyraono take wartociowo, jednak podanych liczb nie naley traktowa jako wielkoci absolutnych, maj one pokazywa przewidywan skal zmiany na tle zmiany procentowej, jeeli podstaw odniesienia s róne wartoci w analizowanym przypadku wyniki gospodarstw z I i IV kwartyla kosztów bezporednich. Naley równie zaznaczy, e przy niszej lub wyszej podstawie odniesienia a analogicznym procentowym wskaniku zmiany oraz zblionej strukturze kosztów zmiana wartociowa bdzie równie nisza lub wysza. 139

141 Na wykresie (B) IV.3.4. zobrazowano projekcj dochodu z dziaalnoci bez dopat dla jczmienia jarego na 2014 rok oraz poziom dopat, rednio w badanym zbiorze gospodarstw oraz w wydzielonych grupach. Wykres (B) IV.3.4. Projekcja dochodu z dziaalnoci bez dopat dla jczmienia jarego na 2014 rok oraz poziom dopat, rednio w badanych gospodarstwach i w grupach I i IV kwartylu kosztów bezporednich z/ha rednio I kwartyl IV kwartyl Dopaty Dochód z dziaalnoci bez dopat Wedug projekcji na 2014 rok, dochód z dziaalnoci bez dopat w gospodarstwach z I kwartyla kosztów bezporednich bdzie zbliony do oszacowanego poziomu dochodu na rok Przewyszy on 2,2-krotnie dochód uzyskany w gospodarstwach o wysokich nakadach rodków produkcji, czyli z IV kwartyla kosztów bezporednich. W rezultacie dochód z dziaalnoci bez dopat w przeliczeniu na 1 dt ziarna w pierwszej grupie gospodarstw (I kwartyl) wyniesie 23,95 z, a w drugiej (IV kwartyl) 9,15 z. Po uwzgldnieniu w rachunku dopat przewiduje si, e w 2014 roku dochód z dziaalnoci w grupie gospodarstw z dolnym poziomem kosztów bezporednich uprawy jczmienia jarego bdzie stanowi 103,5% poziomu tego dochodu w roku bazowym Natomiast w gospodarstwach o wysokich kosztach bezporednich, dochód z dziaalnoci nawet po doliczeniu dopat pozostanie poniej poziomu z roku 2011 (bdzie stanowi 98,4%). Udzia dopat w dochodzie z dzia- alnoci moe wynie 55,6% rednio w zbiorze oraz 49,8% i 68,8% odpowiednio w gospodarstwach z I i IV kwartyla kosztów bezporednich. Oznacza to wzrost udziau dopat w dochodzie w granicach 2,0-5,9 pkt. proc. (tabela B.4). Jednak ze wzgldu na wci niepewn sytuacj co do ksztatu przyszej WPR przewidywania uwzgldniajce wysoko wsparcia dla rolników naley traktowa z du rezerw. 140

142 Przechodzc do podsumowania, naley stwierdzi, e w wyniku szybszego przyrostu kosztów ni wartoci produkcji, we wszystkich grupach gospodarstw uprawiajcych jczmie jary, w 2014 roku spodziewany jest spadek opacalnoci produkcji. W gospodarstwach z I kwartyla kosztów bezporednich, wskanik opacalnoci wyniesie 166,6% i w porównaniu do jego poziomu w 2011 roku bdzie niszy o 8,2 pkt. proc. Natomiast w gospodarstwach z IV kwartyla wskanik ten wyniesie 116,6%, co oznacza spadek o 5,9 pkt. proc. Mimo to, uprawa jczmienia jarego pozostanie dziaalnoci dochodow. Jak wynika z przeprowadzonej analizy przewidywana sytuacja dochodowa róni si w zalenoci od wielkoci nakadów przeznaczanych na produkcj. W gospodarstwach o niskich nakadach (I kwartyl kosztów bezpo- rednich), dochód z dziaalnoci bez dopat pozostanie na poziomie zblionym do oszacowanego na rok Natomiast w gospodarstwach o wysokich nakadach (IV kwartyl kosztów bezporednich), dochód ten moe spa nawet o 17,0%. W tych gospodarstwach wan rol odegraj dopaty, stabilizujc poziom dochodu. W stosunku do danych wyjciowych, które posuyy do sporzdzenia projekcji, w 2014 roku dopaty liczone na 1 z dochodu z dzia- alnoci bez dopat, w próbie z I kwartyla kosztów bezporednich mog by wysze o 8,0%, a z IV kwartyla a o 29,7%. 141

143 4. Rzepak ozimy Roliny oleiste s drug po zboach, najwaniejsz grup rolin na rynku produktów ywnociowych i paszowych. W grupie tej ponad poow wiatowej produkcji stanowi soja, natomiast w UE liderem jest rzepak, jego udzia w strukturze produkcji nasion oleistych w 2009 roku wynosi 71,9%. Produkcja rzepaku na wiecie charakteryzuje si dugofalowym trendem wzrostowym, gównie wynika to z faktu wyhodowania odmian podwójnie ulepszonych, tzw. 00, zawierajcych w nasionach 40-49% tuszczu oraz 19-22% biaka, co spowodowao, e uzyskany z nich olej i ruta rzepakowa s penowartociowymi produktami spoywczymi, paszowymi, a take surowcem dla rónych gazi przemysu. Szacuje si, e ponad 80% wiatowej produkcji rzepaku uzyskuje si z krajów UE oraz Chin, Kanady i Indii, z tym e najwiksz powierzchni uprawy charakteryzuj si Chiny, a najwyszymi plonami kraje czonkowskie UE. 82 W krajach UE do 2000 roku powierzchnia uprawy rzepaku wzrastaa bardzo dynamicznie, szczególnie we Francji i Niemczech gdzie zaobserwowano ponad 3-krotny jej wzrost. Gównym stymulatorem tego procesu by pogbiajcy si deficyt pasz biakowych, a take coraz wiksze zainteresowanie wykorzystaniem oleju rzepakowego do produkcji biodiesla. Równie w Polsce rozwijajcy si rynek biopaliw spowodowa od 2007 roku gwatowny wzrost powierzchni uprawy rzepaku. W perspektywie 2013 roku to wanie rozwój sektora biopaliw bdzie gównym motorem napdowym wzrostu krajowego popytu na nasiona rzepaku. W latach wczeniejszych by on uprawiany przede wszystkim na potrzeby przemysu tuszczowego. W uprawie zdecydowanie dominuje forma ozima, która daje wysze i bardziej stabilne plony ni forma jara. W Polsce rzepak ozimy zajmuje ponad 95% powierzchni przeznaczonej pod upraw rolin oleistych. Zmiany w powierzchni uprawy rzepaku ozimego w ostatnich 17 latach przedstawiono na wykresie (B) IV.4.1. Na jej wahania wpywa przede wszystkim spadek opacalnoci rzepaku (gównie na skutek waha cen skupu surowca realizowanego przez zakady przetwórcze), zmienny ukad warunków pogodowych (przykadem jest wymarznicie rzepaku w sezonie 1996/97), a take zmiany strukturalne w sektorze rolnictwa. 82 Rzepak gwarancj dochodu; [dostp maj 2012]. 142

144 Wykres (B) IV.4.1. Powierzchnia uprawy rzepaku ozimego w latach , ogóem w kraju Powierzchniauprawy,tys.ha ródo: dane GUS. Pomimo istniejcych moliwoci zwikszenia powierzchni uprawy rzepaku, jego potencja produkcyjny jest ograniczony warunkami przyrodniczymi (jako gleb, warunki pogodowe) i organizacyjnymi (rozdrobniona struktura gospodarstw oraz niski udzia rzepaku w strukturze zasiewów). Biorc pod uwag te czynniki specjalici oceniaj, e powierzchnia uprawy rzepaku w Polsce moe osign co najwyej 1 milion ha 83. Na wykresie (B) IV.4.2 przedstawiono ksztatowanie si plonu i cen sprzeday nasion rzepaku w ostatnich kilkunastu latach Wykres (B) IV.4.2. Plon rzepaku ozimego w gospodarstwach indywidualnych oraz cena sprzeday nasion w latach Plon,dt/ha Cena,z/dt ródo: dane GUS. 83 J. Ku, Produkcja biomasy na cele energetyczne, Biuletyn informacyjny nr 7, PAN, Lublin

145 Rzepak jest rolin o duych wymaganiach klimatycznych i glebowych. Poziom plonu zaley od jakoci gleb, nakadów rodków produkcji (np. zuycia nawozów), uprawy dobrych jakociowo odmian, a take warunków pogodowych. Ceny sprzeday nasion równie warunkuje wiele czynników. Ich wzrost w ostatnich latach podyktowany by gównie utrzymujcym si duym popytem na surowiec przy zauwaalnej stagnacji produkcyjnej. W 2010 roku krajowe zbiory rzepaku byy o 16,8% nisze w stosunku do roku poprzedniego, co skutkowao 18-procentowym wzrostem ceny sprzeday. W 2011 roku zbiory rzepaku znów obniyy si o 10,1% (w wyniku spadku powierzchni uprawy i plonów). Na krajowym rynku wystpia dua przewaga popytu nad poda, w konsekwencji ceny nasion bardzo wzrosy. 84 Ceny rzepaku w Polsce wyznaczaj relacje poday i popytu. Chocia zale take od wiatowych cen rzepaku i soi oraz produktów z nich wytwarzanych. Duy wpyw ma take relacja zotego wzgldem euro. Przewidywane na 2012 rok zbiory rzepaku w UE bd wynosi 18,2 mln ton, tzn. uksztatuj si na poziomie najniszym od 6 lat (wedug FAMMU/FAPA). Oil World przewiduje mniejsze zbiory w Rumunii, Bugarii, Polsce, na Wgrzech, we Francji i w Niemczech. W Polsce, wedug oceny Krajowego Zrzeszenia Producentów Rzepaku, 1/3 plantacji rzepaku wymarza; naley wic przypuszcza, e ceny nasion nie spadn poniej poziomu sprzed roku. Wyniki bada dowodz, e rzepak ozimy jest rolin dochodow. W badanym zbiorze gospodarstw, oszacowana na 2011 nadwyka bezporednia bez dopat jak dysponowali rolnicy uksztatowaa si na poziomie 2338 z, a dochód z dziaalnoci bez dopat 720 z na 1 ha uprawy. Uwzgldniajc jednak mechanizmy wsparcia w ramach WPR, dochód z dziaalnoci, tzn. cznie z dopatami osign poziom 1486 z/ha. Ranga tego wsparcia bya dua, dopaty o 6,3% przewyszyy dochód uzyskany z produkcji (tzn. bez dopat). Natomiast opacalno produkcji rzepaku wyraona jako procentowa relacja wartoci produkcji do poniesionych kosztów ogóem wynosia 121,6% tabela B.5. Mówic o opacalnoci produkcji naley zwróci uwag, e decyduj o tym nie tylko plony i ceny, ale równie wane s koszty produkcji. Poziom i struktura nakadów (kosztów) wi si cile z technologi produkcji. Czsto jako syntetyczn miar intensywnoci technologii przyjmuje si poziom kosztów bezpo- rednich, s one pochodn wielkoci zuytych nakadów materiaowych i ich cen rynkowych. 84 Rynek rzepaku, Stan i perspektywy, nr 40, IERiG-PIB, ARR, MRiRW, Warszawa

146 W przeprowadzonych badaniach interesujcym byo wic poznanie wyników ekonomicznych rzepaku w gospodarstwach o niskim i wysoki poziomie kosztów bezporednich poniesionych na 1 ha uprawy. Ten aspekt bada nabiera szczególnego znaczenia w perspektywie rednioterminowej i w wietle obserwowanej, silniejszej dynamiki wzrostu kosztów produkcji od dynamiki wzrostu cen produktów rolnych, a take czsto zrealizowanej wartoci produkcji. W tym celu panel gospodarstw, które uprawiay rzepak ozimy uporzdkowano wedug kwartyli kosztów bezporednich. Dla pokazania skali zrónicowania, wyniki zaprezentowano dla dwóch skrajnych: I kwartyl pokazuje 25% dolnych wyników, a IV kwartyl 25% górnych. Obliczenia prezentowane w tabeli B.5 wskazuj na przewag gospodarstw z dolnym poziomem kosztów bezporednich (I kwartyl). Co prawda wyniki produkcyjne oraz cena sprzeday nasion rzepaku byy nisze, w roku bazowym 2011 odpowiednio o 21,4 i 3,0%. Jednak opacalno produkcji, zarówno w ujciu ilorazowym oraz jako nadwyka z której rolnik moe korzysta znacznie przewyszaa poziom uzyskany przez gospodarstwa z górnego kwartyla (IV) kosztów bezporednich. W roku bazowym, tj. 2011, w próbie gospodarstw z I w porównaniu do IV kwartyla kosztów bezporednich, w przeliczeniu na 1 ha odnotowano (tabela B.5): warto produkcji nisz o 23,7% (o 1038 z), koszty bezporednie nisze o 56,2% (o 1314 z), koszty ogóem nisze o 45,2% (o 1868 z), nadwyk bezporedni bez dopat wysz o 13,6% (o 278 z), dochód z dziaalnoci bez dopat wyszy 4,3-krotnie (o 830 z), wskanik opacalnoci produkcji wyszy o 41,6 pkt. proc. W wietle wyników oszacowanych na 2011 rok, interesujce byo okrelenie do 2014 roku kierunku zmiany opacalnoci produkcji w ujciu ilorazowym oraz poziomu dochodu w grupach gospodarstw rónicych si wysokoci kosztów bezporednich uprawy rzepaku ozimego. Prób odpowiedzi na to pytanie daje projekcja, która wykorzystuje obserwowany w przeszoci kierunek zmiany, a zbudowana zostaa na bazie rednich wartoci z lat Naley doda, e wskaniki zmiany poszczególnych pozycji kosztów zastosowane do budowy modelu projekcji (tabela B.1) s jednakowe dla wszystkich grup gospodarstw (a take dziaalnoci produkcyjnych ujtych w badaniach). Wobec tego obserwowane rónice w dynamice zmian pozycji zbiorczych, np. kosztów bezporednich wynikaj wycznie z rónej ich struktury. 145

147 Obliczenia zawarte w tabeli (B) IV.4.1 pokazuj dynamik zmian danych prognozowanych na 2014 rok w odniesieniu do wyjciowych, rednio w badanym zbiorze gospodarstw oraz w wydzielonych grupach. Tabela (B) IV.4.1. Wskaniki dynamiki wybranych danych opisujcych opacalno uprawy 1 ha rzepaku ozimego w 2014 roku w stosunku do poziomu z roku bazowego 2011* w grupach gospodarstw Plon Cena sprzeday nasion Wyszczególnienie rednio w badanych gospodarstwach Grupy gospodarstw - kwartyle kosztów bezporednich Dolny (I) Górny (IV) 100,7 109,8 Warto produkcji (przychody ze sprzeday) 110,6 110,6 110,6 Koszty bezporednie 111,6 112,4 111,2 Nadwyka bezporednia bez dopat 109,9 109,8 109,9 Koszty ogóem (bezporednie + porednie) 112,5 112,5 112,7 Dochód z dziaalnoci bez dopat 101,9 106,6 75,9 Dochód z dziaalnoci (z dopatami) 106,5 107,9 102,6 Wskanik opacalnoci (WP/KO) 98,3 98,3 98,1 Dochód z dzianoci bez dopat /1 dt nasion 101,2 105,9 75,4 Koszty ogóem na 1 z dochodu z dziaalnoci bez dopat 110,3 105,5 148,4 Dopaty na 1 z dochodu z dziaalnoci bez dopat 108,7 102,9 146,6 * Szacunek na rok 2011, dane z lat skorygowano wskanikami zmian wyznaczonymi na podstwie funkcji trendu, a nastpnie uredniono (opis metody str. 100, 101, 109). Wyniki projekcji pokazuj, e w najbliszych latach nie naley spodziewa si znacznej poprawy plonowania rzepaku, w perspektywie trzech lat wzrost plonu ocenia si tylko na 0,7%. Natomiast cena sprzeday nasion w stosunku do 2011 roku moe wzrosn o 9,8%; wówczas przyrosty roczne bd zawiera si w granicach 3,3-3,1%. W efekcie tych zmian warto produkcji, czyli przychody z 1 ha rzepaku bd przyrasta rocznie od 3,7 do 3,1% i w 2014 roku osign poziom wyszy o 10,6% tabela (B) IV.4.1. Zakadajc niezmienno w stosunku do danych wyjciowych poniesionych nakadów i ujmujc koszty bezporednie razem, ocenia si e ich roczny wzrost bdzie wynosi od 4,1 do 3,5%. Co spowoduje, e w 2014 roku przewysz poziom z 2011 roku, rednio w badanych gospodarstwach o 11,6%, w zbiorze z dolnego kwartyla kosztów bezporednich o 12,4%, a z górnego o 11,2%. Najszybciej bdzie przyrasta koszt materiau siewnego (6,2-5,5%), w efekcie skumulowany wzrost w trzech latach ( ) wyniesie 18,6%. Na kolejnej pozycji uplasoway si nawozy mineralne, których koszt moe by wyszy o 14,2% tabela B

148 Natomiast koszty ogóem (bezporednie i porednie cznie) uprawy 1 ha rzepaku ozimego, rocznie bd przyrasta w granicach 4,1-3,9%. W efekcie w 2014 roku w porównaniu do roku 2011 wzrosn o 12,5%, a w gospodarstwach z górnym poziomem kosztów bezporednich (IV kwartyl) o 12,7%. Wyniki projekcji wskazuj na sabsz dynamik wzrostu wartoci produkcji ni kosztów ogóem zwizanych z upraw rzepaku ozimego. W rezultacie na 2014 rok w porównaniu do 2011 roku przewiduje si spadek opacalnoci uprawy rzepaku o okoo 2 pkt. proc. Poziom jaki moe osign wskanik opacalnoci, tzn. wyraona procentowo relacja wartoci produkcji do kosztów ogó- em, przedstawia wykres (B) IV.4.3. Wykres (B) IV.4.3. Projekcja opacalnoci uprawy rzepaku ozimego w 2014 roku w ujciu ilorazowym, rednio w badanych gospodarstwach oraz w grupach I i IV kwartylu kosztów bezporednich % ,6 145,2 104, rednio I kwartyl IV kwartyl Spadek opacalnoci oznacza, e ekonomiczna efektywno produkcji rzepaku bdzie sabsza. Wzrost wartoci produkcji nastpi po prostu w zbyt kosztowny sposób. Rzepak jednak nadal pozostanie dziaalnoci opacaln, a rolnicy bd mieli do dyspozycji nadwyk w postaci dochodu z dziaalnoci bez dopat. Na nastpnej stronie przedstawiono kierunek zmiany kosztów produkcji oraz dochodu z dziaalnoci bez dopat przewidywany na 2014 rok w odniesieniu do roku bazowego 2011 w przeliczeniu na 1 ha uprawy 85 : 85 Przewidywany kierunek zmiany (wzrost lub spadek) oraz si tego zjawiska przedstawiono procentowo. Zmiany jakich mona si spodziewa wyraono take wartociowo, jednak podanych liczb nie nale- y traktowa jako wielkoci absolutnych, maj one pokaza przewidywan skal zmiany na tle zmiany procentowej, jeeli podstaw odniesienia s róne wartoci w analizowanym przypadku wyniki gospodarstw z I i IV kwartyla kosztów bezporednich. Naley równie zaznaczy, e przy niszej lub wyszej podstawie odniesienia a analogicznym procentowym wskaniku zmiany oraz zblionej strukturze kosztów zmiana wartociowa bdzie równie nisza lub wysza. 147

149 rednio w badanym zbiorze gospodarstw: wzrost kosztów bezporednich o 11,6% (o 198 z), wzrost kosztów ogóem o 12,5% (o 415 z), wzrost dochodu z dziaalnoci bez dopat o 1,9% (o 14 z), w gospodarstwach z I kwartyla kosztów bezporednich: wzrost kosztów bezporednich o 12,4% (o 127 z), wzrost kosztów ogóem o 12,5% (o 283 z), wzrost dochodu z dziaalnoci bez dopat o 6,6% (o 71 z), w gospodarstwach z IV kwartyla kosztów bezporednich: wzrost kosztów bezporednich o 11,2% (o 262 z), wzrost kosztów ogóem o 12,7% (o 524 z), spadek dochodu z dziaalnoci bez dopat o 24,1% (o 60 z). Na podstawie prezentowanych wyników mona stwierdzi, e w 2014 roku w najkorzystniejszej sytuacji bd gospodarstwa z dolnym poziomem kosztów bezporednich (I kwartyl) poniesionych na upraw rzepaku ozimego. Niewaciwe zarzdzanie kosztami to niewaciwa alokacja nakadów, która prowadzi do niszej dochodowoci, a moe by wywoana np. przez przenawoenie rolin czy niewaciwe stosowanie rodków ochrony rolin. Na wykresie (B) IV.4.4. przedstawiono poziom dochodu z dziaalnoci bez dopat oraz wpyw dopat na wyniki w grupach gospodarstw, wedug projekcji na 2014 rok. Wykres (B) IV.4.4. Projekcja dochodu z dziaalnoci bez dopat dla rzepaku ozimego na 2014 rok oraz poziom dopat, rednio w badanych gospodarstwach i w grupach I i IV kwartylu kosztów bezporednich z/ha rednio I kwartyl IV kwartyl Dopaty Dochód z dziaalnoci bez dopat 148

150 Przewiduje si, e w 2014 roku w stosunku do oszacowanego poziomu na 2011 rok w gospodarstwach z I kwartyla kosztów bezporednich, dochód z dziaalnoci bez dopat z 1 ha rzepaku wzronie o 6,6%, a liczony na 1 dt nasion o 5,9%. Natomiast koszt wytworzenia 1 z tego dochodu wzronie o 5,5%; dla porównania przy zastosowaniu wysokich nakadów (IV kwartyl kosztów bezporednich) a o 48,4%. W gospodarstwach z IV kwartyla kosztów bezpo- rednich pomimo lepszych wyników produkcyjnych i cenowych naley spodziewa si spadku dochodu (o 24,1%). Zadecyduje o tym tempo wzrostu kosztów i w rezultacie ich przyrost wikszy od przyrostu wartoci produkcji. Ocenia si, e przy uzyskanym wolumenie produkcji, koszt kracowy produkcji dodatkowej jednostki by wyszy od ceny jej sprzeday. Taka sytuacja nie wystpia w gospodarstwach z I kwartyla kosztów bezporednich, naley przypuszcza, e w tym przypadku granica intensywnoci nie zostaa przekroczona i pomimo, e przyrost kosztów ogóem by silniejszy od przyrostu wartoci produkcji to rolnicy maj prawo oczekiwa niewielkiego wzrostu dochodu. Podsumowujc naley stwierdzi, e w perspektywie 2014 roku producenci na uprawie rzepaku nie strac. Dochód z dziaalnoci bez dopat z 1 ha przewyszy nawet poziom uzyskany w bazowym roku 2011 rednio o 1,9%. Naley jednak zauway, e w niektórych gospodarstwach wzrost dochodu bdzie silniejszy, podczas gdy w innych dochód moe spa poniej poziomu z roku Badania wykazay, e duy wpyw na sytuacj dochodow rzepaku ma poziom nakadów rodków produkcji, za miar których przyjto koszty bezpo- rednie. Ocenia si, e w gospodarstwach, które stosoway mniejsze nakady rodków produkcji ich potencja produkcyjny zosta lepiej wykorzystany w porównaniu do stosujcych wysokie nakady, a tym samym ponoszcych wysze koszty. Naley doda, e w gospodarstwach w których koszty bezporednie uprawy rzepaku byy nisze (I kwartyl), jego powierzchnia uprawy bya take mniejsza, porównujc do gospodarstw o wysokich kosztach (IV kwartyl), o okoo 10 ha (wynosia odpowiednio 15,89 i 25,62 ha). Przy wysokich nakadach rodków produkcji (IV kwartyl), dochód z uprawy rzepaku by niszy anieli w gospodarstwach z I kwartyla, a take w porównaniu do poziomu z 2011 roku. W tej sytuacji uwidocznia si rola dopat, jako stabilizatora dochodów. Mona przewidywa, e w 2014 roku dziki dopatom w gospodarstwach z IV kwartyla kosztów bezporednich, dochód z dziaalnoci, tzn. liczony cznie z dopatami przewyszy o 2,6% poziom z 2011 roku. Pozostanie on jednak nadal znacznie niszy (o 48%) w porównaniu do gospodarstw z I-go kwartyla kosztów bezporednich. 149

151 5. Buraki cukrowe Kolejn rolnicz dziaalnoci produkcyjn, dla której wykonano projekcj kosztów i dochodów na 2014 rok byy buraki cukrowe. W II poowie lat 90. XX wieku bya to jedna z najwaniejszych w kraju dziaalnoci produkcyjnych, na co wskazuje niemaa wówczas powierzchnia ich uprawy ( tys. ha) 86. Jednake z biegiem lat uprawa buraków w Polsce, cho nadal bya wana, to tracia na znaczeniu, a zajty pod t rolin area stopniowo si zmniejsza. Chocia w ostatnim trzyleciu ( ) spadek ten zosta nieco wyhamowany (powierzchnia uprawy buraków wynosia kolejno 200, 206 i 204 tys. ha) 87, niemniej jednak w okresie krajowy obszar uprawy tego ziemiopodu zmala ponad 2-krotnie wykres (B) IV.5.1. Wykres (B) IV.5.1. Powierzchnia uprawy buraków cukrowych w latach , ogóem w kraju Powierzchniauprawy,tys.ha ródo: dane GUS. Do zmniejszenia powierzchni uprawy buraków cukrowych w Polsce przyczynia si midzy innymi reforma systemu regulacji rynku cukru w ramach Wspólnej Polityki Rolnej, któr rozpoczto podczas kampanii 2006/2007. Celem tej reformy byo ograniczenie produkcji cukru w Unii Europejskiej (UE) oraz wzrost jego konkurencyjnoci cenowej, przy jednoczesnym utrzymaniu godziwych dochodów z uprawy buraków cukrowych. Skutkiem bya natomiast koncentracja uprawy tego ziemiopodu w wikszych obszarowo gospodarstwach rolnych oraz na terenach o korzystniejszych dla wegetacji buraków cukrowych warunkach 86 Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej Rok LVIII, GUS, Warszawa 1998; Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej Rok LIX, GUS, Warszawa 1999; Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej Rok LX, GUS, Warszawa Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej Rok LXXI, GUS, Warszawa 2011; Wyniki produkcji rolinnej w 2011 r., GUS, Warszawa

152 agrometeorologicznych. 88 Warto doda, e wedug znawców rynku cukru, na sezon 2012/2013 przemys cukrowniczy zakontraktowa w Polsce okoo 190 tys. ha buraków cukrowych, czyli area ksztatujcy si na poziomie sezonu poprzedniego. 89 Wieloletnia tendencja spadku powierzchni uprawy buraków cukrowych obserwowana jest nie tylko w Polsce czy Europie, ale na caym wiecie. Sukcesywnie wzrasta natomiast area zajmowany pod trzcin cukrow. FAO 90 podaje, e od 1990 do 2010 roku powierzchnia uprawy buraków cukrowych zmniejszya si na wiecie o 46% (z okoo 9 do niespena 5 mln ha). Jednak w ostatnich dwóch latach ( ) tendencja ta zostaa troch wyhamowana. wiatowy area omawianego ziemiopodu podobnie, jak to miao miejsce w Polsce by w tych latach o kilka procent wyszy ni w 2009 roku. Stao si to przede wszystkim za spraw zwikszenia powierzchni uprawy w Europie, zwaszcza w krajach spoza UE (Rosja, Ukraina), przy czym gównym motorem tych zmian by korzystniejszy ni przed 2010 rokiem poziom cen cukru. 91 Z danych FAO wynika równie, e w 2010 roku obszar zajty w Europie pod buraki cukrowe wynosi ponad 3 mln ha i stanowi 69% wiatowego areau ich uprawy, 17% znajdowao si w Azji, a 10% w Ameryce Pónocnej. Warto te doda, e 1/3 wiatowego areau znajdowao si na terenie UE-27. Co si za tyczy sezonu 2011/2012 (padziernik-wrzesie) Komisja Europejska szacuje, e unijna powierzchnia uprawy buraków cukrowych wyniesie 1,6 tys. ha i bdzie wysza o 3% ni w sezonie poprzednim. 92 Powierzchnia uprawy buraków cukrowych nie jest jedynym elementem warunkujcym wielko produkcji buraków cukrowych w kraju i na wiecie, decyduje o tym take wysoko plonów. Te za s efektem wzajemnego ukadu wielu elementów: jakoci materiau siewnego, poziomu nawoenia (mineralnego i organicznego), liczby i terminów zabiegów agrotechnicznych, rodzaju gleby, warunków pogodowych itd. W Polsce od wielu lat obserwowana jest wzrostowa tendencja plonowania buraków cukrowych (wykres (B) IV.5.2). Rozpatrujc kolejne lata mona jednak zauway, e zmiana poziomu plonów nie jest jednokierunkowa, co pomijajc rónice 88 Rynek cukru. Stan i perspektywy, nr 38, IERiG-PIB, ARR, MRiRW, Warszawa 2011; Wspólna Polityka Rolna po Sektor cukru. Reakcja europejskich rolników i spódzielni rolniczych na wnioski ustawodawcze Komisji Europejskiej dotyczce sektora cukru w UE po roku 2015, Copa- -Cogeca, Bruxelles 2012; [dostp czerwiec 2012]. 89 Rynek rolny, nr 5, IERiG-PIB, Warszawa FAO ang. Food and Agriculture Organization of The United Nations, pol. Organizacja Narodów Zjednoczonych do Spraw Wyywienia i Rolnictwa. Organizacja ta powstaa w 1945 roku. Rozwija tzw. kampani walki z godem. Prowadzi równie wspólnie z ONZ akcj wiatowy Program ywnociowy; [dostp czerwiec 2012]. 91. Chmielewski, wiatowy Rynek Cukru. Opracowanie sygnalne najnowsze dane, FAMMU/FAPA, Warszawa Jak wyej. 151

153 w technologii uprawy, jest skutkiem przede wszystkim odmiennych w poszczególnych latach warunków atmosferycznych (susze, ulewy). Dla przykadu, w okresie najwyszy w indywidualnych gospodarstwach rolnych plon buraków cukrowych (574 dt/ha) 93 uzyskano w 2011 roku, a najniszy (333 dt/ha) 94 w 1999 roku Wykres (B) IV.5.2. Plon buraków cukrowych w gospodarstwach indywidualnych w latach Plon,dt/ha ródo: dane GUS. Analogiczne, jak wyej opisane, zmiany w plonowaniu buraków cukrowych obserwowane s na caym wiecie. 95 Z biegiem lat wraz z doskonaleniem technologii produkcji nastpuje bowiem stopniowy wzrost plonów tej roliny, ale w poszczególnych latach gównym czynnikiem decydujcym o ich wysoko- ci s warunki agrometeorologiczne zaistniae w trakcie okresu wegetacyjnego. Dla plantatorów buraków cukrowych niezwykle wana jest równie cena sprzeday korzeni. Wykres (B) IV.5.3 pokazuje, e w Polsce, w okresie obejmujcym lata najwysza cena skupu buraków cukrowych (18,70 z/dt) 96 wystpia w 2004 roku, czyli tu po wstpieniu do UE, najnisz za (8,08 z/dt) 97 odnotowano w 1995 roku. Natomiast w 2011 roku wedug niepublikowanych danych GUS cena buraków cukrowych wynosia 14,40 z/dt, bya wic o 23,0% nisza ni w 2004 roku, ale a o 78,2% wysza ni w 1995 roku. Warto zauway, e w 2011 roku korzenie buraków cukrowych wyróniay si wyjtkowo wysok zawartoci cukru (17,5%) 98, w zwizku z tym, cena ich sprzeday przewyszaa poziom cen z piciu poprzednich lat ( ). 93 Wyniki produkcji rolinnej w 2011 r., GUS, Warszawa Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej Rok LX, GUS, Warszawa Chmielewski, wiatowy Rynek Cukru. Opracowanie sygnalne najnowsze dane, FAMMU/FAPA, Warszawa Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej Rok LXV, GUS, Warszawa Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej Rok LX, GUS, Warszawa Rynek rolny, nr 1, IERiG-PIB, Warszawa

154 Wykres (B) IV.5.3. Cena sprzeday korzeni buraków cukrowych w latach ródo: dane GUS. Cena,z/dt Poczwszy od sezonu 2006/2007, gdy wprowadzono unijn reform regulacji rynku cukru, krajowe ceny skupu buraków cukrowych uzalenione s od jakoci surowca dostarczonego do cukrowni oraz od obowizujcej na dany sezon minimalnej ceny skupu korzeni 99. Na sezon 2012/2013 cena ta zostaa ustalona na poziomie 26,29 EUR/ton, tzn. w kwocie identycznej jak w trzech poprzednich sezonach 100. Z danych Europejskiego Banku Centralnego wynika, e redni kurs waluty unijnej we wrzeniu 2012 roku wynosi: 1 EUR = 4,1345 PLN 101. Oznacza to, e w sezonie 2012/2013 minimalna cena skupu polskich buraków (o standardowej zawartoci cukru wynoszcej 16%) bdzie ksztatowaa si na poziomie 10,87 z/dt. Cena minimalna buraków cukrowych jest swego rodzaju rekompensat za brak równowagi w negocjacjach pomidzy plantatorami a cukrowniami oraz za to, e ze wzgldu na ma trwao korzeni, rolnik musi szybko sprzeda wytworzony produkt majc w zwizku z tym ograniczon moliwo wyboru zakadu przetwórczego i negocjacji cen zbytu. Ponadto cena minimalna, obok kwot cukrowych, gwarantuje rolnikom stae i przewidywalne przychody z produkcji. 102 Proponowane przez Komisj Europejsk zniesienie w kocu sezonu 2014/2015 kwot cukrowych i ceny minimalnej oraz wczeniejsza likwidacja patnoci cukrowej (wraz z kocem sezonu 2012/2013) moe doprowadzi do 99 Rynek cukru. Stan i perspektywy, nr 38, IERiG-PIB, ARR, MRiRW, Warszawa Rozporzdzenie Rady (WE) nr 318/2006 z dnia 20 lutego 2006 r. w sprawie wspólnej organizacji rynków w sektorze cukru. 101 Zgodnie z danymi Europejskiego Banku Centralnego; SERIES_KEY=120.EXR.M.PLN.EUR.SP00.A [dostp padziernik 2012]. 102 Wspólna Polityka Rolna po Sektor cukru. Reakcja europejskich rolników i spódzielni rolniczych na wnioski ustawodawcze Komisji Europejskiej dotyczce sektora cukru w UE po roku 2015, Copa-Cogeca, Bruxelles 2012; [dostp czerwiec 2012]. 153

155 znacznego zmniejszenia opacalnoci uprawy buraków cukrowych. Dlatego te, ju teraz wskazane jest podejmowanie dziaa w kierunku wzmocnienia konkurencyjnoci cenowej cukru unijnego wobec brazylijskiego czy hinduskiego (np. za pomoc wysokiego ca). Jednoczenie cena cukru w Unii musi by wystarczajco wysoka, aby dochody z uprawy buraków utrzymyway si na korzystnym dla rolników poziomie. 103 Patno cukrowa, któr wprowadzono w ramach reformy rynku cukru, w znacznym stopniu poprawia sytuacj dochodow uprawy buraków cukrowych. Od 2009 roku ogólna kwota przyznawana corocznie na patno cukrow dla Polski wynosi tys. EUR. 104 W 2011 roku patno ta (w przeliczeniu na PLN) wynosia 56,00 z do 1 tony korzeni, podczas gdy rok wczeniej bya nisza o okoo 10%, a w 2009 roku o ponad 4%. Zmiany te wynikay z waha kursu polskiej waluty, gdy poczwszy od 2009 roku do chwili obecnej, patno cukrowa wyraona w walucie unijnej wynosi 12,64 EUR/t. 105 Niestety, jest wielce prawdopodobne, e zaplanowane na koniec sezonu 2012/2013 zniesienie patnoci cukrowej znaczco przyczyni si do obnienia w 2014 roku (i w kolejnych latach) dochodu realizowanego z uprawy buraków cukrowych. Tak te sugeruj wyniki przeprowadzonej projekcji. Wykonane w ramach systemu AGROKOSZTY badania wskazuj, e w ostatnich latach uprawa buraków cukrowych bya w Polsce dziaalnoci dochodow. W roku bazowym, tj w objtej analiz zbiorowoci gospodarstw uzyskana z 1 ha buraków nadwyka bezporednia oraz dochód z dziaalnoci bez dopat wynosiy odpowiednio 3886 i 889 z. Jednak po doliczeniu patnoci cukrowej oraz jednolitej patnoci obszarowej (razem 3,18 z do 1 z dochodu bez dopat), dochód z dziaalnoci, tzn. liczony cznie z dopatami osign poziom 3714 z/ha. Udzia dopat w dochodzie wynosi a 76,1% tabela B.6. O dobrych efektach z produkcji buraków cukrowych wiadczy równie wskanik opacalnoci, obliczony jako wyraona w procentach relacja wartoci produkcji do kosztów ogóem. W 2011 roku uksztatowa si on na poziomie 115,8%, co potwierdza, e ekonomiczna efektywno produkcji buraków bya do korzystna. Wan pozycj w kosztach uprawy buraków s koszty bezporednie. Ze róde literaturowych wynika, e w duym stopniu od ich poziomu zaley rozmiar osiganych efektów produkcyjnych i ekonomicznych. W zwizku z tym, 103. Chmielewski, Rynek cukru co moe oznacza zniesienie kwot produkcyjnych na cukier w UE?, FAMMU/FAPA, Warszawa Oddzielna patno z tytuu cukru (patno cukrowa); [dostp czerwiec 2012] Chudoba, Rynek cukru w Polsce w trakcie wdraania reformy systemu regulacji, Nowe Cukrownictwo nr 3,4/2008; [dostp padziernik 2011]. 154

156 w niniejszej pracy ocenie poddano wyniki z uprawy buraków cukrowych w gospodarstwach pogrupowanych na kwartyle wedug poziomu poniesionych kosztów bezporednich. W celu pokazania zrónicowania, porównano wyniki jednostek zakwalifikowanych do kwartyli brzegowych, tj. dolnego (I) i górnego (IV). Badania wykazay, e chocia w roku bazowym 2011 w gospodarstwach z I kwartyla w porównaniu do IV warto produkcji bya troch nisza (zadecydowaa o tym nisza o 2,7% cena sprzeday korzeni), to poziom kosztów uprawy zadecydowa, e nadwyka bezporednia i dochód z dziaalnoci bez dopat byy znacznie wysze. Jest to wane poniewa rónica w wynikach w obydwu kwartylach nie bya efektem skali produkcji, okrelonej przez powierzchni uprawy buraków cukrowych. Ta bowiem w gospodarstwach z I kwartyla wynosia 8,20 ha, a z IV 9,64 ha, rónia si wic tylko o 1,44 ha. Wyniki przeprowadzonych oblicze przedstawiono poniej. W roku bazowym 2011, w próbie gospodarstw z I w porównaniu do IV kwartyla kosztów bezporednich, w przeliczeniu na 1 ha odnotowano (tabela B.6): warto produkcji nisz o 1,6% (o 105 z), koszty bezporednie nisze o 41,3% (o 1379 z), koszty ogóem nisze o 24,2% (o 1570 z), nadwyk bezporedni bez dopat wysz o 38,1% (o 1274 z), dochód z dziaalnoci bez dopat wyszy 8,3-krotnie (o 1466 z), wskanik opacalnoci produkcji wyszy o 30,9 pkt. proc. Badania pokazuj, e w gospodarstwach z I kwartyla kosztów bezporednich poza wysz nadwyk, jaka pozostaa do dyspozycji rolnika, wysza bya równie ekonomiczna efektywno produkcji buraków cukrowych (o 30,9 pkt. proc.). Uzyskane wyniki byyby w tych gospodarstwach jeszcze lepsze, gdyby producenci osignli korzystniejsz cen sprzeday korzeni. Mona si tylko domyla, e niszy w odniesieniu do gospodarstw z IV kwartyla poziom tej ceny by skutkiem mniejszej zawartoci cukru w korzeniach, co mogo by rezultatem mniej sprzyjajcych, lokalnych warunków pogodowych. rednie wyniki z okresu byy baz do wykonania projekcji efektów produkcyjnych i ekonomicznych uprawy buraków cukrowych w 2014 roku. Przewidywanie przyszych zjawisk jest przydatne w podejmowaniu wielu decyzji w gospodarstwie, na przykad odnonie struktury powierzchni zasiewów. Dynamik spodziewanych zmian poziomu produkcji oraz wybranych pozycji kosztów i dochodów w 2014 roku w porównaniu do analogicznych danych w roku bazowym, tj pokazano w tabeli (B) IV

157 Tabela (B) IV.5.1. Wskaniki dynamiki wybranych danych opisujcych opacalno uprawy 1 ha buraków cukrowych w 2014 roku w stosunku do poziomu z roku bazowego 2011* w grupach gospodarstw Plon Cena sprzeday korzeni Wyszczególnienie rednio w badanych gospodarstwach Grupy gospodarstw - kwartyle kosztów bezporednich Dolny (I) Górny (IV) 107,0 105,3 Warto produkcji (przychody ze sprzeday) 112,6 112,1 112,8 Koszty bezporednie 110,0 110,3 110,0 Nadwyka bezporednia bez dopat 114,4 112,9 115,6 Koszty ogóem (bezporednie + porednie) 111,8 111,9 112,0 Dochód z dziaalnoci bez dopat 118,2 112,8 139,6 Dochód z dziaalnoci (z dopatami) 51,1 65,0 36,2 Wskanik opacalnoci (WP/KO) 100,8 100,2 100,7 Dochód z dzianoci bez dopat /1 dt korzeni 110,5 105,4 130,5 Koszty ogóem na 1 z dochodu z dziaalnoci bez dopat 94,6 99,2 80,2 Dopaty na 1 z dochodu z dziaalnoci bez dopat 25,4 29,7 20,8 * Szacunek na rok 2011, dane z lat skorygowano wskanikami zmian wyznaczonymi na podstwie funkcji trendu, a nastpnie uredniono (opis metody str. 100, 101, 109). Wyniki przeprowadzonej projekcji wskazuj na wzrostow tendencj w plonowaniu buraków cukrowych, szacowan na 2,3-2,2% rocznie. Przewiduje si, e przy tym tempie, w 2014 roku plon bdzie wyszy o 7,0% w odniesieniu do 2011 roku. Mona si take spodziewa wzrostowej tendencji ceny sprzeday korzeni w granicach 1,8-1,7% rocznie, co w 2014 roku bdzie skutkowa zwikszeniem jej poziomu o 5,3%. Konsekwencj tych zmian bdzie wzrost wartoci produkcji. Ocenia si, e w cigu trzech lat ( ) rednio w badanym zbiorze gospodarstw przychody z 1 ha buraków wzrosn o 12,6%, a w dwu kolejnych grupach odpowiednio o 12,1 i 12,8%. Rónice te wynikaj z faktu, e w niektórych gospodarstwach w obrocie rynkowym znalazy si licie buraczane, czyli produkt uboczny uprawy buraków cukrowych. Ich udzia w wartoci produkcji by marginalny, niemniej jednak miay wpyw na wzrost jej poziomu. Wykonane obliczenia wskazuj, e w perspektywie 2014 roku wzrost wartoci produkcji z uprawy buraków bdzie silniejszy ni kosztów ich uprawy. Rozpatrujc koszty bezporednie ocenia si, e roczne tempo ich wzrostu bdzie mieci si w granicach 3,4-3,1%. Ostatecznie, w 2014 roku rednio w badanej zbiorowoci oraz w gospodarstwach z górnego kwartyla, koszty te bd o 10,0% wysze ni w roku bazowym 2011, a w jednostkach z dolnego 156

158 kwartyla o 10,3% wysze. Rónice te, to skutek odmiennej w badanych zbiorach gospodarstw struktury kosztów bezporednich, bowiem wskaniki zmian dla poszczególnych ich pozycji byy jednakowe. Przewiduje si, e rednio w analizowanych zbiorach gospodarstw koszty ogóem (tj. bezporednie i porednie cznie) uprawy buraków cukrowych bd przyrasta w granicach 3,9-3,7% rocznie. W efekcie, w latach , rednio w zbiorze zwiksz si o 11,8%, w gospodarstwach z I kwartyla kosztów bezporednich o 11,9%, a z IV o 12,0%. Biorc pod uwag wyniki oblicze, ocenia si, e w 2014 roku rednio w badanych gospodarstwach wzrost wartoci produkcji z uprawy buraków bdzie o 0,8 pkt. proc. wyszy ni wzrost kosztów (ogóem). W gospodarstwach z IV kwartyla przewaga ta bdzie identyczna, a w próbie z I kwartyla wyniesie tylko 0,2 pkt. proc. W konsekwencji, w 2014 roku, w porównaniu do oszacowanego poziomu w roku 2011, opacalno produkcji buraków cukrowych wzronie, ale w bardzo maym stopniu nieprzekraczajcym 1,0 pkt. proc. Niewielki wzrost opacalnoci oznacza, e ekonomiczna efektywno produkcji buraków cukrowych bdzie zbliona do redniego poziomu odnotowanego w latach bazowych przyjtych do projekcji (tj ). Buraki nadal bd dziaalnoci opacaln, a plantatorzy uzyskaj dochód z uprawy, nawet bez doliczania dopat. Spodziewany poziom wskanika opacalnoci zaprezentowano na wykresie (B) IV.5.3. Wykres (B) IV.5.3. Projekcja opacalnoci uprawy buraków cukrowych w 2014 roku w ujciu ilorazowym, rednio w badanych gospodarstwach oraz w grupach I i IV kwartylu kosztów bezporednich ,8 134,3 103,9 % rednio I kwartyl IV kwartyl 157

159 Poniej przedstawiono kierunek zmiany kosztów produkcji oraz dochodu z dziaalnoci bez dopat, przewidywany na 2014 rok w odniesieniu do roku bazowego 2011 w przeliczeniu na 1 ha uprawy 106 : rednio w badanym zbiorze gospodarstw: wzrost kosztów bezporednich o 10,0% (o 262 z), wzrost kosztów ogóem o 11,8% (o 660 z), wzrost dochodu z dziaalnoci bez dopat o 18,2% (o 162 z), w gospodarstwach z I kwartyla kosztów bezporednich: wzrost kosztów bezporednich o 10,3% (o 202 z), wzrost kosztów ogóem o 11,9% (o 584 z), wzrost dochodu z dziaalnoci bez dopat o 12,8% (o 213 z), w gospodarstwach z IV kwartyla kosztów bezporednich: wzrost kosztów bezporednich o 10,0% (o 334 z), wzrost kosztów ogóem o 12,0% (o 775 z), wzrost dochodu z dziaalnoci bez dopat o 39,6% (o 81 z). Przewiduje si, e w 2014 roku wyniki uprawy buraków cukrowych w gospodarstwach z dolnego kwartyla kosztów bezporednich bd najkorzystniejsze, chocia dynamika wzrostu dochodu z dziaalnoci bez dopat bya silniejsza w gospodarstwach z górnego kwartyla kosztów bezporednich. Na wykresie (B) IV.5.4 zaprezentowano poziom dochodu z dziaalnoci bez dopat oraz wpyw dopat na wyniki ekonomiczne uprawy buraków w rozpatrywanych grupach gospodarstw. Na podstawie wykonanej projekcji ocenia si, e w 2014 roku w odniesieniu do roku bazowego 2011 w gospodarstwach z I kwartyla kosztów bezporednich, dochód z dziaalnoci bez dopat z 1 ha buraków cukrowych bdzie wyszy o 12,8% (tj. o 213 z), wzronie wic do poziomu 1881 z, a w przeliczeniu na 1 dt korzeni zwikszy si o 5,4%. Natomiast koszt wytworzenia 1 z tego dochodu zmniejszy si o 0,8% do poziomu 2,92 z. Dla porównania, w gospodarstwach z IV kwartyla, dochód z dziaalnoci bez dopat wzronie o 39,6% cho tylko o 81 z, tj. do poziomu wynoszcego zaledwie 283 z. Koszt wytworzenia 1 z tego dochodu zmniejszy si za o 19,8%, ale nadal bdzie bardzo wysoki: 25,66 z w 2014 roku wobec 32,00 z w roku bazowym Przewidywany kierunek zmiany (wzrost lub spadek) oraz si tego zjawiska przedstawiono procentowo. Zmiany jakich mona si spodziewa wyraono take wartociowo, jednak podanych liczb nie naley traktowa jako wielkoci absolutnych, maj one pokaza przewidywan skal zmiany na tle zmiany procentowej, jeeli podstaw odniesienia s róne wartoci w analizowanym przypadku wyniki gospodarstw z I i IV kwartyla kosztów bezporednich. Naley równie zaznaczy, e przy niszej lub wyszej podstawie odniesienia a analogicznym procentowym wskaniku zmiany oraz zblionej strukturze kosztów zmiana wartociowa bdzie równie nisza lub wysza. 158

160 Wykres (B) IV.5.4. Projekcja dochodu z dziaalnoci bez dopat dla buraków cukrowych na 2014 rok oraz poziom dopat, rednio w badanych gospodarstwach i w grupach I i IV kwartylu kosztów bezporednich z/ha Dopaty Dochód z dziaalnoci bez dopat rednio I kwartyl IV kwartyl Podsumowujc, ocenia si e w 2014 roku uprawa buraków cukrowych bdzie dochodowa. Zarówno rednio w badanej zbiorowoci, jak i w gospodarstwach z I i IV kwartyla kosztów bezporednich zostanie zrealizowany dochód z dziaalnoci bez dopat. Najwyszy jego poziom spodziewany jest w próbie gospodarstw z dolnego kwartyla (I). Z oblicze wynika, e w perspektywie 2014 roku wzrost wartoci produkcji z uprawy buraków bdzie troch silniejszy ni ponoszonych kosztów (ogóem). W konsekwencji ekonomiczna efektywno produkcji buraków mierzona wskanikiem opacalnoci bdzie nieznacznie wysza w porównaniu do poziomu z 2011 roku. Najkorzystniejsze wyniki ekonomiczne uprawy buraków cukrowych w gospodarstwach z I kwartyla bd rezultatem relatywnie niskich kosztów ich uprawy. Due znaczenie dla plantatorów buraków cukrowych ma wsparcie finansowe w formie dopat, zwaszcza patno cukrowa. W roku bazowym 2011, w gospodarstwach z I kwartyla kosztów bezporednich dopaty stanowiy 60,3% dochodu z dziaalnoci, a w próbie z IV kwartyla a 93,5%. Na koniec sezonu 2012/2013 planowana jest jednak likwidacja patnoci cukrowej. W zwizku z tym zgodnie z wynikami przeprowadzonej projekcji w 2014 roku dopaty do uprawy buraków cukrowych mog by nawet 3-krotnie nisze w odniesieniu do poziomu z 2011 roku. Mona si zatem spodziewa, e w 2014 roku uzyskany z 1 ha buraków cukrowych dochód z dziaalnoci bdzie znaczco niszy w porównaniu z poziomem w roku bazowym

161 V. Podsumowanie W czci pracy zatytuowanej Projekcja dochodów w perspektywie rednioterminowej dla wybranych produktów rolniczych przedstawiono wyniki projekcji opacalnoci uprawy pszenicy ozimej, yta ozimego, jczmienia jarego, rzepaku ozimego i buraków cukrowych. Rachunek wykonano rednio w zbiorze gospodarstw, w których prowadzono badania poszczególnych dziaalnoci oraz w wydzielonych grupach. Kryterium grupowania gospodarstw byy koszty bezpo- rednie poniesione na 1 ha uprawy badanych dziaalnoci. Pomimo, e przeprowadzone badania swoim zasigiem objy tylko pewien odsetek gospodarstw indywidualnych w Polsce, to w wydzielonych grupach, wiernie odzwierciedlaj tendencje w ksztatowaniu si kosztów oraz daj wiarygodny obraz opacalnoci produkcji. Problemy podjte w pracy wskazuj na zjawiska i zalenoci istotne ze wzgldu na opacalno produkcji, ale take z punktu widzenia ochrony rodowiska i jakoci wytwarzanych produktów. Atutem jest zaprezentowanie wyników ekonomicznych dziaalnoci w zalenoci od wysokoci kosztów bezporednich ich uprawy. Podejcie to jest szczególnie interesujce w perspektywie rednioterminowej (do 2014 r.) oraz w wietle obserwowanej, silniejszej dynamiki wzrostu kosztów produkcji ni dynamiki wzrostu cen produktów rolnych, a take czsto zrealizowanej wartoci produkcji. Projekcje koncentruj si na informacjach historycznych i okrelaj moliwy przebieg procesów bez z góry zaoonych scenariuszy. Stosujc si do tej zasady, na podstawie tendencji zaobserwowanej w okresie 17-letnim ( ), moliwe stao si okrelenie prawdopodobnych trendów zmian w perspektywie 2014 roku. Jako dane wyjciowe do sporzdzenia projekcji posuyy rednie z wielolecia (zgromadzone i przetworzone wedug zaoe stosowanych w systemie AGROKOSZTY), które skorygowano wskanikami zmian wyznaczonymi na podstawie funkcji trendu. Wyniki bada wskazuj, e przy niszych nakadach rodków produkcji, mona uzyska korzystniejsze efekty ekonomiczne w porównaniu do technologii bardziej intensywnych, które charakteryzuje wysoki poziom nakadów rodków produkcji. Mona wic przypuszcza, e przy niszych nakadach byy one stosowane bardziej racjonalnie majc na uwadze zarówno ilo, jak i czas ich wprowadzenia. Wobec tego rolnicy chccy w duszej perspektywie czerpa dochody z produkcji rolniczej, powinni dy do obnienia kosztów prowadzonej produkcji. Naley zaznaczy, e przewidywanie zmian wyników ekonomicznych produktów rolniczych jest bardzo trudne. Generalnie projekcje zjawisk gospodarczych s zdecydowanie bardziej skomplikowane ni np. zjawisk fizycznych (poniewa pewnych zmiennych, które wpywaj na wynik nie mona podda eksperymentowi 160

162 w warunkach sztucznych), oddziauje na nie zbyt duo czynników otoczenia, które mog modyfikowa przewidywane wielkoci. Dlatego zasadnicze znaczenie w przeprowadzanych analizach posiadaj nie tyle wielkoci absolutne, do których naley podchodzi z pewn ostronoci, co kierunek dokonujcych si zmian. Na podstawie wyników projekcji ocenia si, e w 2014 roku, w porównaniu do roku bazowego 2011, opacalno uprawy pszenicy ozimej w ujciu ilorazowym obniy si o ponad 2 pkt. proc. Zadecyduje o tym silniejsza dynamika wzrostu kosztów ni wartoci produkcji. W najkorzystniejszej sytuacji bd gospodarstwa o relatywnie niskich kosztach bezporednich uprawy pszenicy w przeprowadzonych badaniach zakwalifikowane do I kwartyla. W gospodarstwach tych wskanik opacalnoci produkcji pszenicy ozimej moe wynie 164,3%, podczas gdy w jednostkach z IV kwartyla 136,9%, rónica na korzy I kwartyla wyniesie wic 27,4 pkt. proc. Natomiast rednio w badanym zbiorze gospodarstw uprawiajcych pszenic ozim, wskanik opacalnoci moe uksztatowa si na poziomie 140,9%. Badania wykazay, e w 2014 roku w gospodarstwach z I w porównaniu do IV kwartyla koszty bezporednie uprawy pszenicy ozimej mog by nisze o 58,5%, a koszty ogóem o 46,3%. Podczas gdy rónic w poziomie dochodu z dziaalnoci bez dopat, na niekorzy I kwartyla ocenia si tylko na poziomie 6,4%. Oznacza to, e rolnicy uzyskaj w zasadzie porównywalny poziom dochodu przy znacznie niszych kosztach. Przewiduje si, e w 2014 roku równie ekonomiczna efektywno produkcji yta ozimego bdzie wysza w gospodarstwach z dolnym poziomem kosztów bezporednich (I kwartyl kosztów bezporednich). Wskanik opacalnoci, który przyjto za miar efektywnoci, w próbie z I kwartyla uksztatowa si na poziomie 170,8%, a z IV 106,3% (rednio w zbiorze wynosi 120,2%). W porównaniu do oszacowanego poziomu w roku bazowym, tj opacalno produkcji yta w 2014 roku moe by nisza o okoo 3 pkt. proc. Zadecyduje o tym silniejsza dynamika wzrostu kosztów ni wartoci produkcji. Przewaga gospodarstw z I kwartyla kosztów bezporednich, widoczna jest równie, jeeli pod uwag wemiemy dochód uzyskany z produkcji (tzn. bez dopat). Jego poziom w porównaniu do gospodarstw stosujcych wysokie nakady moe by wyszy prawie 5-krotnie. Wynik ten jest moliwy do osignicia przy znacznie niszych nakadach rodków produkcji w ujciu wartociowym przez koszty bezporednie o 70,3%, a koszty ogóem o 56,4%. Rola kosztów, jako czynnika ksztatujcego efektywno prowadzonej produkcji jest wyranie widoczna. 161

163 Analiza wyników projekcji na 2014 rok sporzdzonej dla jczmienia jarego wskazuje, e w grupach gospodarstw, tj. w I i IV kwartylu kosztów bezpo- rednich, spodziewany jest taki sam kierunek zmiany wskanika opacalnoci, jak w przypadku pszenicy i yta. Przewiduje si, e w gospodarstwach z I kwartyla, wskanik opacalnoci uksztatuje si na poziomie 166,6%, podczas gdy w próbie z IV kwartyla bdzie wynosi 116,6%. Rónica na korzy gospodarstw stosujcych technologi niskonakadow (I kwartyl) jest znaczca wynosi 50 pkt. proc. rednio w badanych gospodarstwach opacalno produkcji w ujciu procentowym wyniesie 135,6%. W 2014 roku w stosunku do roku bazowego 2011 przyrost wartoci produkcji jczmienia ocenia si na 6,9%, podczas gdy przyrost kosztów na 12,4% (rednio w zbiorze). Silniejsza dynamika wzrostu kosztów ni wartoci produkcji spowoduje pogorszenie efektywnoci ekonomicznej produkcji jczmienia o okoo 5 pkt. proc. Jczmie jary w perspektywie 2014 roku pozostanie dziaalnoci dochodow, jednak poziom dochodu z dziaalnoci bez dopat w grupach gospodarstw, na korzy I kwartyla bdzie róni si a 2,2-krotnie. Naley doda, e koszty bezporednie w próbie z I kwartyla w porównaniu do IV, bd nisze o 61,3%, a koszty ogóem o 44,6%. Tak wic rolnicy uzyskaj wyszy dochód stosujc mniejsze nakady rodków produkcji i ponoszc nisze koszty. Projekcja na 2014 rok wykonana dla rzepaku ozimego równie wskazuje na przewag gospodarstw z dolnym poziomem kosztów bezporednich (I kwartyl). Pomimo, e w tych gospodarstwach przewiduje si sabsze wyniki produkcyjne oraz nisz cen sprzeday nasion rzepaku, odpowiednio o 21,2 i 3,0%, to wskanik opacalnoci produkcji przewyszy jego poziom z gospodarstw w górnym kwartylu (IV) kosztów bezporednich o 41,1 pkt. proc. (przewiduje si, e w I kwartylu bdzie wynosi 145,2%, w IV 104,1%, a rednio w zbiorze 119,6%). W porównaniu do roku bazowego, tj opacalno uprawy rzepaku ozimego moe obniy si o okoo 2 pkt. proc. Przewiduje si, e w 2014 roku w gospodarstwach z I kwartyla, w porównaniu do IV, koszty bezporednie uprawy 1 ha rzepaku ozimego bd nisze o 55,7%, a koszty ogóem o 45,3%. Pomimo mniejszych nakadów rodków produkcji, a tym samym niszych kosztów, dochód uzyskany z produkcji (bez dopat) moe by 6-krotnie wyszy. Przewaga rzepaku uprawianego w gospodarstwach stosujcych technologie niskonakadowe jest ewidentna. Ocenia si, e zastosowany, wyszy poziom nakadów stymulowa wzrost kosztów, ale nie przyniós oczekiwanego wzrostu plonów. 162

164 Buraki cukrowe s jedyn dziaalnoci, sporód piciu badanych, w przypadku której projekcja w perspektywie 2014 roku, w odniesieniu do roku bazowego 2011, przewiduje silniejsz dynamik wzrostu wartoci produkcji ni kosztów o okoo 1 pkt. proc. Stanie si tak za spraw wzrostu plonów (o 7,0%), ale take wyszej ceny sprzeday korzeni (o 5,3%). Natomiast koszty mog wzrosn o okoo 12%. W konsekwencji naley spodziewa si niewielkiej poprawy opacalnoci produkcji, zarówno w ujciu procentowym, jak i wyraonej rónic midzy wartoci produkcji a poniesionymi kosztami. Analogicznie do dziaalnoci wczeniej omówionych, wyniki ekonomiczne buraków cukrowych w gospodarstwach stosujcych technologie niskonakadowe (z I kwartyla kosztów bezporednich) w porównaniu do wysokonakadowych (z IV kwartyla) byy korzystniejsze. Wskanik opacalnoci produkcji by wyszy o 30,4 pkt. proc., wynosi odpowiednio 134,3% i 103,9%, natomiast rednio w zbiorze 116,8%. Dochód z produkcji, tzn. bez wsparcia przez dopaty by take wyszy, rónica na korzy gospodarstw z I kwartyla bya a 6,6-krotna. Naley doda, e powierzchnia uprawy oraz plonowanie buraków w obydwu grupach gospodarstw byy podobne, tak wic w jednostkach z I kwartyla, nakady rodków produkcji wykorzystane zostay bardziej racjonalnie. Moliwe, e by to efekt odmiennych zabiegów agrotechnicznych i wikszej starannoci rolników przy ich wykonywaniu. Produkcja w gospodarstwie rolnym odbywa si w okrelonych warunkach przyrodniczych i ekonomicznych. Decyzje podejmowane przez rolnika zawsze wi si z niepewnoci i ryzykiem. Wynika to gównie z rozbienoci w czasie kiedy decyzje s podejmowane, a kiedy pojawiaj si skutki przyjtych rozwiza. Wyniki bada wskazuj, e nakady rodków produkcji, które wartociowo wyraa poziom kosztów bezporednich s wanym elementem decyzyjnym. Biorc pod uwag aspekty produkcyjne i ekonomiczne, wybór technologii produkcji (np. bardziej przyjaznej rodowisku) jest niezwykle wany. Rola czynnika, jakim jest ziemia jest take dua, dostosowanie poziomu nawoenia do faktycznych potrzeb rolin zapewnia lepsze wykorzystanie skadników nawozowych oraz obnia koszty, wymaga jednak badania zasobnoci gleb. Co prawda nie jest to czynnik jedyny, który stymuluje wzrost plonów. Zaleno midzy wielkoci plonu roliny a dawk skadnika nawozowego w rzeczywistoci jest bardzo skomplikowana i uzaleniona od wielu czynników, np. przedplonu, iloci i rozkadu opadów, liczby i wielkoci dawek nawozów oraz terminu ich stosowania, stosunku skadników nawozowych N:P:K, a take odczynu gleby. Pewien poziom plonu mona uzyska bez nawoenia, jest to efekt naturalnej yznoci ziemi. Ponadto ten sam efekt plonu mona uzyska przy zastosowaniu odpowiedniej lub 163

165 nawet kilka razy wikszej dawki nawozów. Nawoenie zamiast efektu pozytywnego moe przynosi take spadek plonu. 107 Dla uzyskiwania dobrych jakociowo i wysokich plonów niezwykle wany jest optymalny odczyn gleby. Decyduje on o strukturze gleby, jej pojemnoci wodnej, aktywnoci biologicznej, waciwociach cieplnych oraz o przyswajalnoci skadników pokarmowych przez roliny. Ponad poowa powierzchni uytków rolnych w Polsce charakteryzuje si odczynem kwanym. Nadmierne zakwaszenie gleb jest dla produkcji rolinnej bardzo niekorzystne. Roliny s wtedy sabiej odywione, m.in. w wyniku zahamowania rozwoju systemu korzeniowego i mniejszej dostpnoci skadników pokarmowych. 108 Zakwaszenie gleb w warunkach glebowo-klimatycznych Polski jest procesem naturalnym. W ostatnich latach proces ten uleg jednak znacznemu przyspieszeniu; zjawisko to jest konsekwencj 109 : narastajcego wpywu emisji przemysowych zwizków siarki i azotu i zwizane z tym kwane deszcze, nieracjonalnego nawoenia mineralnego i zakwaszajce dziaanie nawozów mineralnych, towarowego charakteru produkcji rolnej i wynoszenie poza gospodarstwo znacznych iloci pierwiastków wraz z podami rolnymi przeznaczanymi na sprzeda. Przeprowadzone badania wykazay, e w gospodarstwach z I kwartyla wyniki produkcyjne badanych dziaalnoci byy sabsze ni w IV kwartylu (z wyjtkiem buraków cukrowych), jednak mimo to strona ekonomiczna ich produkcji bya korzystniejsza. Zadecydoway o tym nisze koszty uprawy. Rolnicy czsto zwracaj uwag na cen jako czynnik warunkujcy opacalno produkcji. Badania jednak dowodz, e koszty s czynnikiem równie wanym, a nawet chyba waniejszym, bo w duym stopniu zalenym od rolnika. W przypadku piciu badanych dziaalnoci produkcji rolinnej, ich efektywno ekonomiczna bya wysza w gospodarstwach sklasyfikowanych do I kwartyla kosztów bezporednich. Wskazuje na to analiza danych z wielolecia, które wykorzystano do zbudowania projekcji na 2014 rok, ale take wyniki tej projekcji. W perspektywie kilku najbliszych lat spodziewany jest silniejszy wzrost kosztów ni wartoci produkcji, w tym kontekcie poziom kosztów uprawy ma kluczowe znaczenie dla utrzymania opacalnoci produkcji na zadawalajcym poziomie. 107 M. Gbska, T. Filipiak, Podstawy ekonomiki i organizacji gospodarstw rolniczych, SGGW, Warszawa O zanieczyszczeniu wód azotem raz jeszcze; wod_azotem_raz_jeszcze.php [dostp czerwiec 2012]. 109 Kwasowo gleb; html [dostp czerwiec 2012]. 164

166 ANEKS TABELARYCZNY

167

168 Tabela B.1. Wskaniki zmian wybranych skadników kosztów, wedug projekcji wyników dziaalnoci produkcji rolinnej wykonanej na 2014 rok Wyszczególnienie 2012 poziom na rok 2011* poziom na rok 2011* Materia siewny: pszenicy ozimej 104,4 104,2 104,0 113,1 yta ozimego 105,0 104,7 104,5 114,9 jczmienia jarego rzepaku ozimego buraków cukrowych 104,5 104,3 104,1 113,4 106,2 105,8 105,5 118,6 103,4 103,3 103,2 110,2 Nawozy mineralne 104,8 104,5 104,3 114,2 rodki ochrony rolin 101,1 101,0 101,0 103,2 Energia elektryczna 104,6 104,4 104,2 113,7 Paliwo napdowe 104,4 104,2 104,0 113,0 Remonty** 103,4 103,3 103,2 110,1 Usugi rolnicze 104,0 103,8 103,7 111,8 Ubezpieczenia w gospodarstwie 102,5 102,4 102,3 107,4 Odsetki od kredytów 97,6 97,7 97,9 93,3 * Szacunek na rok 2011, dane z lat skorygowano wskanikami zmian wyznaczonymi na podstwie funkcji trendu, a nastpnie uredniono (opis metody str. 100, 101, 109). ** Wedug zmiany cen materiaów budowlanych i usug remontowo-budowlanych. 167

169 Tabela B.2. Wyniki uprawy pszenicy ozimej w roku bazowym 2011* oraz projekcja na 2014 rok (w cenach biecych) Wyszczególnienie rednio w badanych gospodarstwach Poziom na 2011 rok* Projekcja na 2014 r. Gospodarstwa z dolnym poziomem kosztów bezporednich (I kwartyl) Poziom na 2011 rok* Projekcja na 2014 r. Gospodarstwa z górnym poziomem kosztów bezporednich (IV kwartyl) Poziom na 2011 rok* Projekcja na 2014 r. Liczba badanych gospodarstw Powierzchnia uprawy [ha] , , ,87 Plon ziarna [dt/ha] 59,5 61,6 45,8 47,4 67,8 70,2 Cena sprzeday ziarna [z/dt] 63,42 67,01 61,40 64,88 64,40 68,05 Na 1 ha uprawy, w z Warto produkcji ogóem Koszty bezporednie ogóem w tym: materia siewny nawozy mineralne ogóem rodki ochrony rolin Nadwyka bezporednia bez dopat Koszty porednie ogóem Dochód z dziaalnoci bez dopat Dopaty** Dochód z dziaalnoci KOSZTY OGÓEM Mierniki sprawnoci ekonomicznej Wskanik opacalnoci Koszty ogóem /1 dt ziarna Dochód z dziaalnoci bez dopat /1 dt ziarna Koszty ogóem /1 z dochodu z dziaalnoci bez dopat Dopaty na 1 z dochodu z dziaalnoci bez dopat Udzia dopat w dochodzie z dziaalnoci [proc.] 144,4 140,9 168,1 164,3 140,1 136,9 [z] 44,02 47,67 36,62 39,62 45,99 49,81 [z] 19,56 19,50 24,95 25,47 18,44 18,38 [z] 2,25 2,45 1,47 1,56 2,49 2,71 [z] 0,65 0,71 0,66 0,70 0,60 0,66 [proc.] 39,3 41,4 39,6 41,3 37,6 39,7 * Szacunek na rok 2011, dane z lat skorygowano wskanikami zmian wyznaczonymi na podstwie funkcji trendu, a nastpnie uredniono (opis metody str. 100, 101, 109). ** W latach dopaty obejmuj UPO i JPO, natomiast na 2014 rok szacunek dopat zgodnie z zasadami WPR na lata

170 Tabela B.3. Wyniki uprawy yta ozimego w roku bazowym 2011* oraz projekcja na 2014 rok (w cenach biecych) Wyszczególnienie rednio w badanych gospodarstwach Poziom na 2011 rok* Projekcja na 2014 r. Gospodarstwa z dolnym poziomem kosztów bezporednich (I kwartyl) Poziom na 2011 rok* Projekcja na 2014 r. Gospodarstwa z górnym poziomem kosztów bezporednich (IV kwartyl) Poziom na 2011 rok* Projekcja na 2014 r. Liczba badanych gospodarstw Powierzchnia uprawy [ha] , , ,60 Plon ziarna [dt/ha] 33,6 33,9 27,8 28,0 40,3 40,7 Cena sprzeday ziarna [z/dt] 51,32 55,77 52,78 57,36 52,03 56,54 Na 1 ha uprawy, w z Warto produkcji ogóem Koszty bezporednie ogóem w tym: materia siewny nawozy mineralne ogóem rodki ochrony rolin Nadwyka bezporednia bez dopat Koszty porednie ogóem Dochód z dziaalnoci bez dopat Dopaty** Dochód z dziaalnoci KOSZTY OGÓEM Mierniki sprawnoci ekonomicznej Wskanik opacalnoci Koszty ogóem /1 dt ziarna Dochód z dziaalnoci bez dopat /1 dt ziarna Koszty ogóem /1 z dochodu z dziaalnoci bez dopat Dopaty na 1 z dochodu z dziaalnoci bez dopat Udzia dopat w dochodzie z dziaalnoci [proc.] 123,7 120,2 175,8 170,8 109,1 106,3 [z] 41,69 46,62 30,10 33,76 47,77 53,38 [z] 9,88 9,40 22,81 23,90 4,34 3,37 [z] 4,22 4,96 1,32 1,41 11,00 15,84 [z] 2,27 2,66 1,19 1,27 4,29 6,19 [proc.] 69,4 72,7 54,4 55,9 81,1 86,1 * Szacunek na rok 2011, dane z lat skorygowano wskanikami zmian wyznaczonymi na podstwie funkcji trendu, a nastpnie uredniono (opis metody str. 100, 101, 109). ** W latach dopaty obejmuj UPO i JPO, natomiast na 2014 rok szacunek dopat zgodnie z planowanymi zaoeniami WPR na lata

171 Tabela B.4. Wyniki uprawy jczmienia jarego w roku bazowym 2011* oraz projekcja na 2014 rok (w cenach biecych) Wyszczególnienie rednio w badanych gospodarstwach Poziom na 2011 rok* Projekcja na 2014 r. Gospodarstwa z dolnym poziomem kosztów bezporednich (I kwartyl) Poziom na 2011 rok* Projekcja na 2014 r. Gospodarstwa z górnym poziomem kosztów bezporednich (IV kwartyl) Poziom na 2011 rok* Projekcja na 2014 r. Liczba badanych gospodarstw Powierzchnia uprawy [ha] , , ,68 Plon ziarna [dt/ha] 39,7 39,9 35,6 35,8 41,9 42,1 Cena sprzeday ziarna [z/dt] 60,70 64,54 56,16 59,72 60,29 64,11 Na 1 ha uprawy, w z Warto produkcji ogóem Koszty bezporednie ogóem w tym: materia siewny nawozy mineralne ogóem rodki ochrony rolin Nadwyka bezporednia bez dopat Koszty porednie ogóem Dochód z dziaalnoci bez dopat Dopaty** Dochód z dziaalnoci KOSZTY OGÓEM Mierniki sprawnoci ekonomicznej Wskanik opacalnoci Koszty ogóem /1 dt ziarna Dochód z dziaalnoci bez dopat /1 dt ziarna Koszty ogóem /1 z dochodu z dziaalnoci bez dopat Dopaty na 1 z dochodu z dziaalnoci bez dopat Udzia dopat w dochodzie z dziaalnoci [proc.] 142,6 135,6 174,8 166,6 122,5 116,6 [z] 42,67 47,72 32,28 35,95 49,39 55,12 [z] 18,19 16,99 24,16 23,95 11,09 9,15 [z] 2,35 2,81 1,34 1,50 4,45 6,03 [z] 1,09 1,25 0,92 0,99 1,70 2,20 [proc.] 52,2 55,6 47,8 49,8 62,9 68,8 * Szacunek na rok 2011, dane z lat skorygowano wskanikami zmian wyznaczonymi na podstwie funkcji trendu, a nastpnie uredniono (opis metody str. 100, 101, 109). ** W latach dopaty obejmuj UPO i JPO, natomiast na 2014 rok szacunek dopat zgodnie z planowanymi zaoeniami WPR na lata

172 Tabela B.5. Wyniki uprawy rzepaku ozimego w roku bazowym 2011* oraz projekcja na 2014 rok (w cenach biecych) Wyszczególnienie rednio w badanych gospodarstwach Poziom na 2011 rok* Projekcja na 2014 r. Gospodarstwa z dolnym poziomem kosztów bezporednich (I kwartyl) Poziom na 2011 rok* Projekcja na 2014 r. Gospodarstwa z górnym poziomem kosztów bezporednich (IV kwartyl) Poziom na 2011 rok* Projekcja na 2014 r. Liczba badanych gospodarstw Powierzchnia uprawy [ha] , , ,62 Plon ziarna [dt/ha] 31,6 31,8 26,5 26,7 33,7 33,9 Cena sprzeday ziarna [z/dt] 128,47 141,07 126,42 138,83 130,32 143,11 Na 1 ha uprawy, w z Warto produkcji ogóem Koszty bezporednie ogóem w tym: materia siewny nawozy mineralne ogóem rodki ochrony rolin Nadwyka bezporednia bez dopat Koszty porednie ogóem Dochód z dziaalnoci bez dopat Dopaty** Dochód z dziaalnoci KOSZTY OGÓEM Mierniki sprawnoci ekonomicznej Wskanik opacalnoci Koszty ogóem /1 dt ziarna Dochód z dziaalnoci bez dopat /1 dt ziarna Koszty ogóem /1 z dochodu z dziaalnoci bez dopat Dopaty na 1 z dochodu z dziaalnoci bez dopat Udzia dopat w dochodzie z dziaalnoci [proc.] 121,6 119,6 147,7 145,2 106,1 104,1 [z] 105,63 117,96 85,62 95,63 122,87 137,49 [z] 22,83 23,11 40,80 43,20 7,45 5,62 [z] 4,63 5,10 2,10 2,21 16,48 24,46 [z] 1,06 1,15 0,72 0,74 3,04 4,45 [proc.] 51,5 53,6 41,7 42,4 75,2 81,7 * Szacunek na rok 2011, dane z lat skorygowano wskanikami zmian wyznaczonymi na podstwie funkcji trendu, a nastpnie uredniono (opis metody str. 100, 101, 109). ** W latach dopaty obejmuj UPO i JPO, natomiast na 2014 rok szacunek dopat zgodnie z zasadami WPR na lata

173 Tabela B.6. Wyniki uprawy buraków cukrowych w roku bazowym 2011* oraz projekcja na 2014 rok (w cenach biecych) Wyszczególnienie rednio w badanych gospodarstwach Poziom na 2011 rok* Projekcja na 2014 r. Gospodarstwa z dolnym poziomem kosztów bezporednich (I kwartyl) Poziom na 2011 rok* Projekcja na 2014 r. Gospodarstwa z górnym poziomem kosztów bezporednich (IV Poziom na 2011 rok* Projekcja na 2014 r. Liczba badanych gospodarstw Powierzchnia uprawy [ha] 158 8, , ,64 Plon korzeni [dt/ha] Cena sprzeday korzeni [z/dt] 11,25 11,85 11,15 11,75 11,46 12,07 Na 1 ha uprawy, w z Warto produkcji ogóem Koszty bezporednie ogóem w tym: materia siewny nawozy mineralne ogóem rodki ochrony rolin Nadwyka bezporednia bez dopat Koszty porednie ogóem Dochód z dziaalnoci bez dopat Dopaty** Dochód z dziaalnoci KOSZTY OGÓEM Mierniki sprawnoci ekonomicznej Wskanik opacalnoci Koszty ogóem /1 dt korzeni Dochód z dziaalnoci bez dopat /1 dt korzeni Koszty ogóem /1 z dochodu z dziaalnoci bez dopat Dopaty na 1 z dochodu z dziaalnoci bez dopat Udzia dopat w dochodzie z dziaalnoci [proc.] 115,8 116,8 134,0 134,3 103,1 103,9 [z] 9,74 10,17 8,38 8,77 11,12 11,64 [z] 1,54 1,70 2,85 3,00 0,35 0,45 [z] 6,31 5,97 2,94 2,92 32,00 25,66 [z] 3,18 0,81 1,52 0,45 14,43 3,00 [proc.] 76,1 44,7 60,3 31,1 93,5 75,0 * Szacunek na rok 2011, dane z lat skorygowano wskanikami zmian wyznaczonymi na podstwie funkcji trendu, a nastpnie uredniono (opis metody str. 100, 101, 109). ** W latach dopaty obejmuj patno cukrow i JPO, natomiast na 2014 rok szacunek dopat zgodnie z planowanymi zaoeniami WPR na lata

174 Bibliografia 1. Aczel A.D., Statystyka w zarzdzaniu, WN PWN, Warszawa Arseniuk E., Oleksiak T., Postp w hodowli gównych rolin wprawnych w Polsce i moliwoci jego wykorzystania do 2010 roku, Studia i Raporty IUNG-PIB, zeszyt 14, Puawy Bartosiewicz S., Ekonometria. Technologia ekonometrycznego przetwarzania informacji, PWE, Warszawa Budzyski W., Czynniki ograniczajce plonowanie yta, Uniwersytet Warmisko- Mazurski w Olsztynie; [dostp maj 2012]. 5. Chmielewski., Rynek cukru co moe oznacza zniesienie kwot produkcyjnych na cukier w UE?, FAMMU/FAPA, Warszawa Chmielewski., wiatowy Rynek Cukru. Opracowanie sygnalne najnowsze dane, FAMMU/FAPA, Warszawa Chudoba., Rynek cukru w Polsce w trakcie wdraania reformy systemu regulacji, Nowe Cukrownictwo nr 3,4/ Cielak M., Organizacja procesu prognostycznego, [w:] Prognozowanie gospodarcze. Metody i zastosowania (red. nauk. M. Cielak), PWN, Warszawa Cielak M., Prognozowanie gospodarcze. Metody i zastosowania, PWN, Warszawa Dobre perspektywy dla unijnego rynku zbó w sezonie 2012/ 13. FAMMU/FAPA; [dostp maj 2012]. 11. Gbska M., Filipiak T., Podstawy ekonomiki i organizacji gospodarstw rolniczych, SGGW, Warszawa [dostp czerwiec 2012] [dostp czerwiec 2012] [dostp czerwiec 2012] [dostp padziernik 2011] =M&sfl3=4&CURRENCY=PLN&node= [dostp czerwiec 2012] [dostp padziernik 2011] [dostp padziernik 2011] [dostp padziernik 2011]. 173

175 20. [dostp czerwiec 2012]. 21. Kosewska M., Co nas czeka w sezonie 2012/13 na rynku zbó?, FAMMU/FAPA; rynki-rolne/news/entry/2944-co-nas-czeka-w-sezonie na-rynku-zboz.html [dostp maj 2012]. 22. Kowalski A., Rembisz W., Rynek rolny i interwencjonizm a efektywno i sprawiedliwo spoeczna, IERiG-PIB, Warszawa Ku J., Produkcja biomasy na cele energetyczne, Biuletyn informacyjny nr 7, PAN, Lublin Kwasowo gleb; B%C4%87-gleb-8747.html [dostp czerwiec 2012]. 25. Najewski, A., Zboe wysokiej jakoci, wyd. 2, Agro Serwis, czerwiec Nowak E., Ogólne zagadnienia prognozowania, [w:] Prognozowanie gospodarcze. Metody, modele, zastosowania, przykady (red. nauk. E. Nowak), PLACET, Warszawa Nowak E., Zawansowana rachunkowo zarzdcza, wyd. 2, PWE, Warszawa Oddzielna patno z tytuu cukru (patno cukrowa); /pomoc-unijna/platnosci-bezposrednie/oddzielna-platnosc-z-tytulu-cukru-platnosccukrowa.html [dostp czerwiec 2012]. 29. Perspektywy produkcji zbó, 2010; produkcjaroslinna/39-zboa/154-perspektywy-produkcji-zbo [dostp wrzesie 2011]. 30. Patnoci bezporednie; [dostp wrzesie 2011]. 31. Poczta W., Moliwe skutki wybranych propozycji pakietu legislacyjnego Komisji Europejskiej w sprawie przyszoci WPR po 2013 roku dla polskiego rolnictwa. Referat prezentowany na seminarium pt. Pakiet legislacyjny Wspólnej Polityki Rolnej propozycje modyfikacji oraz moliwe skutki dla polskiego rolnictwa, w dn r. w MRiRW w Warszawie. 32. Puaska-Turyna B., Statystyka dla ekonomistów, wyd. III, Difin Raport z wyników, Powszechny Spis Rolny 2010, GUS, Warszawa Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej Rok LVIII, GUS, Warszawa Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej Rok LIX, GUS, Warszawa Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej Rok LX, GUS, Warszawa Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej Rok LXV, GUS, Warszawa

176 38. Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej Rok LXXI, GUS, Warszawa Rynek cukru. Stan i perspektywy, nr 38, IERiG-PIB, ARR, MRiRW, Warszawa Rynek rolny, nr 1, IERiG-PIB, Warszawa Rynek rolny, nr 5, IERiG-PIB, Warszawa Rynek rzepaku. Stan i perspektywy, nr 40, Warszawa Rynek zbó i oleistych, Zespó Monitoringu Zagranicznych Rynków Rolnych, FAMMU/FAPA, Wiadomoci nr 21, 25 maja Rzepak gwarancj dochodu; produkcjaroslinna/rzepak-i-rzepik-rosliny-oleiste/rzepak-gwarancja-dochodu.html [dostp maj 2012]. 45. Sobczak M., Prognozowanie. Teoria, przykady, zadania, PLACET, Warszawa Stako S., Perspektywy produkcji rolniczej w Polsce w kontekcie poday i popytu w Europie, Zagadnienia Doradztwa Rolniczego, nr 2, Pozna Stako S., Prognozowanie w rolnictwie, wyd. 2, SGGW, Warszawa Stako S., Wpyw integracji z UE na warunki prowadzenia dziaalnoci gospodarczej w rolnictwie, obrocie i przetwórstwie rolno-spoywczym, Raport PW nr 90, Warszawa Stako S., Wyznaczenie prognozy i ocena jej realnoci, [w:] Zarzdzanie ryzykiem cenowym a moliwoci stabilizowania dochodów producentów rolnych aspekty poznawcze i aplikacyjne, IERiG-PIB, Raport PW nr 148, Warszawa Stako S., Zewntrzne uwarunkowania rozwoju rolnictwa, Roczniki Nauk Rolniczych, Seria G, t. 94, z. 2, Warszawa wiatowy rynek zbó, oleistych i komponentów paszowych, Zespó Monitoringu Zagranicznych Rynków Rolnych, FAPA, opracowanie sygnalne 2011 r. 52. Trtowska M., Jak zarobi na pszenicy?, 2009; majatek/jak-zarobic-na-pszenicy/8119 [dostp wrzesie 2011]. 53. W 2012 r. ceny zbó bd na wysokim poziomie; farmer.pl/ agroskop/analizy-i-komentarze/w-2012-r-ceny-zboz-beda-na-wysokim-poziomie, html [dostp maj 2012]. 54. Wasilewska E., Statystyka opisowa od podstaw, SGGW, Warszawa Wroski P., Rola prognoz w gospodarce narodowej, [w:] Prognozowanie gospodarcze. Metody, modele, zastosowania, przykady (red. nauk. E. Nowak), PLACET, Warszawa Wróbel., Import Chin przewyszy eksport, 2010; egospodarka.pl/51705,import-chin-przewyzszyl-eksport,2,11,1.html [dostp wrzesie 2011]. 175

177 57. Wspólna Polityka Rolna po Sektor cukru. Reakcja europejskich rolników i spódzielni rolniczych na wnioski ustawodawcze Komisji Europejskiej dotyczce sektora cukru w UE po roku 2015, Copa-Cogeca, Bruxelles 2012; [dostp czerwiec 2012]. 58. Wyniki produkcji rolinnej w 2011 r., GUS, Warszawa Zagórski M., Zmiany we Wspólnej Polityce Rolnej oraz wnioski z nich pynce. Materia prezentowany na seminarium pt. Pakiet legislacyjny Wspólnej Polityki Rolnej propozycje modyfikacji oraz moliwe skutki dla polskiego rolnictwa, w dn r. w MRiRW w Warszawie. 60. O zanieczyszczeniu wód azotem raz jeszcze; o_zanieczyszczaniu_wod_azotem_raz_jeszcze.php [dostp czerwiec 2012]. 61. Zelia A., Paweek B., Wanat S., Prognozowanie ekonomiczne. Teoria, przykady, zadania, PWN, Warszawa Zelia A., Przyczynek do dyskusji o trudnych problemach prognozowania ekonomicznego, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Szczeciskiego nr 394, Prace Katedry Ekonometrii i Statystyki nr 15, Szczecin Zelia A., Teoria prognozy, wyd. 3, PWE, Warszawa Zespó SAEPR przy wspópracy FAPA, Rolnictwo polskie na tle rolnictwa Unii Europejskiej, 2009; 20na%20tle%20UE-raport%2009_08.pdf [dostp czerwiec 2012]. 176

178 CZ C WYBRANE ASPEKTY EKOLOGICZNEJ PRODUKCJI MLEKA I. Wybrane zagadnienia chowu krów mlecznych w gospodarstwach ekologicznych w wietle obowizujcych przepisów Rolnictwo ekologiczne staje si coraz bardziej popularne wród rolników prowadzcych gospodarstwa rolne. Wzrost zainteresowania takim sposobem gospodarowania zaznaczy si szczególnie po akcesji Polski do struktur Unii Europejskiej. Ustawodawstwo unijne wyznaczyo ramy prawne prowadzenia ekologicznej produkcji w gospodarstwach rolnych, a krajowym dokumentem ustanawiajcym status rolnictwa ekologicznego w Polsce jest Ustawa z dnia 25 czerwca 2009 r. o rolnictwie ekologicznym (Dz.U. 09. Nr 116, poz. 975). Wszystkie szczegóowe wymagania dotyczce prowadzenia produkcji ekologicznej s zawarte w Rozporzdzeniach Rady (WE). Naley podkreli, e szczegóowe zasady wdraania Rozporzdzenia Rady (WE) nr 834/2007 w odniesieniu do produkcji ekologicznej, znakowania i kontroli reguluje Rozporzdzenie Komisji (WE) nr 889/2008 z dnia 5 wrze- nia 2008 roku. Lista rozporzdze zmieniajcych, sprostowa jest do dua, co wskazuje na cige dostosowywanie przepisów prawa w zakresie rolnictwa ekologicznego. Wszystkie akty prawne krajowe i unijne s dostpne na stronach internetowych Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi 110. Zgodnie z obowizujcym Rozporzdzeniem Rady (WE) nr 834/2007 z dnia 28 czerwca 2007 roku w sprawie produkcji ekologicznej i znakowania produktów ekologicznych i uchylajce rozporzdzenie (EWG) nr 2092/91 (Dz. Urz. UE.L 2007 Nr 189, poz. 1, ze zm.) produkcja ekologiczna jest definiowana jako ogólny system zarzdzania gospodarstwem i produkcji ywno- ci, czcy najkorzystniejsze dla rodowiska praktyki, wysoki stopie rónorodnoci biologicznej, ochron zasobów naturalnych, stosowanie wysokich standardów dotyczcych dobrostanu zwierzt i metod produkcji odpowiadajc wymaganiom niektórych konsumentów preferujcych wyroby wytwarzane przy uyciu substancji naturalnych i naturalnych procesów. Gównym celem tego rozdziau jest przyblienie uwarunkowa prawnych i technologicznych produkcji zwierzcej, z podkreleniem aspektów dotyczcych utrzymywania krów mlecznych i produkcji mleka w gospodarstwach ekologicznych. Akty prawne stanowice reguy rolnictwa ekologicznego w swoich [dostp wrzesie 2012]. 177

179 zaoeniach wyznaczaj normy i warunki, które stawiaj wysoko poprzeczk rolnikom, rozpoczynajcym ekologiczne gospodarowanie. Wymagana jest bardzo rozlega wiedza z zakresu produkcji rolinnej i zwierzcej, a take wiadomo wzajemnego oddziaywania pomidzy gospodarstwem a jego otoczeniem. W gospodarowaniu wane jest zachowanie dynamicznej równowagi pomidzy szeroko rozumian ekologi, ekonomi a normami technologicznymi i wartociami (wymaganiami) spoecznymi 111. W Rozporzdzeniu Rady (WE) nr 834/2007 wskazana jest rola produkcji zwierzcej w gospodarstwie ekologicznym: Produkcja zwierzca ma podstawowe znaczenie w organizacji produkcji rolnej w gospodarstwach ekologicznych, poniewa dostarcza ona materii organicznej i substancji odywczych dla uprawianej gleby, przyczyniajc si w ten sposób do poprawy stanu gleby i zrównowaonego rozwoju rolnictwa. Zwierzta utrzymywane w gospodarstwie peni wan funkcj w obiegu materii organicznej. Produkowany obornik wzbogaca gleb szczególnie w zwizki azotowe oraz wpywa korzystnie na jej struktur. Biorc pod uwag restrykcje zwizane z niewielkimi moliwociami stosowania nawozów mineralnych (dostpne s gównie naturalne kopaliny) pozyskiwany od zwierzt obornik obok kompostów i nawozów zielonych jest najbardziej wskazanym i podanym rodkiem do produkcji rolinnej. Z drugiej strony wymogi rodowiskowe ograniczaj maksymaln liczb zwierzt na 1 ha UR w celu zminimalizowania nadmiernego wypasu, zniszczenia gleby i zbyt duej kumulacji odchodów wykorzystywanych rolniczo 112. Zanieczyszczenie rodowiska, przede wszystkim gleby i wody, jest tym samym ograniczone, co gównie wie si z limitem iloci azotu 113 wprowadzanego wraz ze stosowanymi nawozami organicznymi 114. W obsadzie zwierzt naley wic przyj dopuszczaln liczb zwierzt w przeliczeniu na hektar uytków rolnych. Dopuszczalne jednostki inwentarskie (gatunek lub grupa uytkowa) odpowiadajce temu limitowi zostay ustalone i opisane w zaczniku IV do Rozporzdzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 14 maja V. Zachariasse, Growing strong. Towards a new framework, LEI, Wageningen, Zgodnie z Dyrektyw Rady (91/676/EWG) z dnia 12 grudnia 1991 r. dotyczc ochrony wód przed zanieczyszczeniami powodowanymi przez azotany pochodzenia rolniczego (Dz. U.UE L z dnia 31 grudnia 1991 r.). 113 Zawarto azotu w oborniku zwierzcym stosowanym w gospodarstwie jest okrelana w dyrektywie Rady 91/676/EWG dotyczcej ochrony wód przed zanieczyszczeniami powodowanymi przez azotany pochodzenia rolniczego (maksymalnie 170 kg azotu rocznie na hektar uytków rolnych). 114 Dotyczy wycznie uycia obornika gospodarskiego, suchego obornika i odwodnionego nawozu od drobiu, kompostowanych odchodów zwierzcych, w tym nawozu od drobiu, przekompostowanego obornika i pynnych odchodów zwierzcych. 178

180 roku w sprawie szczegóowych warunków wytwarzania produktów rolnictwa ekologicznego. Dopuszczalna obsada to 2 sztuki krów mlecznych na 1 ha uytków rolnych (jako ekwiwalent 170 kg N/ha/rok). Ekologiczny sposób utrzymania zwierzt w gospodarstwie stawia przed rolnikiem wysokie wymagania. Najwaniejsze z punktu widzenia restrykcji prowadzenia produkcji zwierzcej w gospodarstwie ekologicznym jest zapewnienie zwierztom pasz pochodzenia ekologicznego. Pasze ekologiczne z zakupu s stosunkowo drogie, a ich dostpno na rynku jest wci bardzo ograniczona. Zabezpieczenie wystarczajcej wasnej powierzchni paszowej jest wic bardzo istotne ze wzgldów ekonomicznych. Dlatego rolnicy w gospodarstwach ekologicznych prowadz urozmaicony podozmian rolin. Odpowiednie ywienie zwierzt to mniejsze zagroenie z powodu zaburze metabolicznych, ale take wyznacznik uzyskiwanych rezultatów produkcyjnych. W chowie zwierzt rolinoernych (przeuwaczy) naley wykorzystywa pastwiska, co najmniej 60% suchej masy dziennej dawki pokarmowej powinna stanowi pasza objtociowa (zielonka, susz paszowy lub kiszonka) 115. Prowadzenie chowu i hodowli byda mlecznego w oparciu o trwae uytki zielone jest korzystne zarówno dla rodowiska naturalnego, jak i z punktu widzenia ekonomiki produkcji 116. Zielonka pastwiskowa jest jedn z najlepszych i najbardziej wartociowych pasz objtociowych, a przy tym jest tania. Dla krów o niskiej i redniej wydajnoci mlecznej moe stanowi ona jedyn pasz, w peni pokrywajc zapotrzebowanie na skadniki pokarmowe. ródem biaka paszowego w ywieniu byda mlecznego w gospodarstwach ekologicznych mog by równie roliny strczkowe, m.in. bobik, groch, ubin. Podstawowymi paszami treciwymi powinny by ziarna zbó i nasiona rolin strczkowych (zgniecione lub w postaci ruty). Wykorzystywane s take produkty uboczne przemysu rolno-spoywczego, wród których due znaczenie w ywieniu byda mlecznego w gospodarstwach ekologicznych maj otrby zboowe, wysodki buraczane suche oraz makuchy z nasion rolin oleistych (np. rzepaku, sonecznika). Poniewa zabronione jest stosowanie stymulatorów wzrostu, syntetycznych aminokwasów i antybiotyków zwierzta rosn powoli, zachowujc naturaln odporno oraz ywotno. Dodatkowo wszystkie mode ssaki powinny by karmione naturalnym mlekiem, najlepiej matki, przez odpowiednio dugi okres czasu okrelony w Rozporzdzeniu Rady (WE) nr 834/ [dostp sierpie 2012]. 116 I. Radkowska, Wpyw pastwiskowego systemu utrzymania na dobrostan krów mlecznych, Artyku 20 pkt. 1. Rozporzdzenia Rady (WE) nr 834/2007 z dnia 28 czerwca 2007 r. 179

181 W odniesieniu do krów mlecznych wyduanie czasu uytkowania zwierzt jest dodatkowym atutem. Ma to zwizek z niskim wskanikiem brakowania, a to zmniejsza koszty wymiany stada 118. Niedopuszczalne jest stosowanie w ywieniu zwierzt koncentratów przemysowych i mieszanek penoporcjowych oraz pasz wytwarzanych z udziaem rolin GMO. Bardzo wanym wyznacznikiem dobrostanu zwierzt jest zapewnienie odpowiednich pomieszcze inwentarskich, w tym waciwej obsady zwierzt oraz zapewnienie dostpu do wybiegów na wolnym powietrzu. Minimalna powierzchnia wybiegu (z wyczeniem pastwisk) w przypadku krów mlecznych wynosi 4,5 m 2 na sztuk 119. Warunki bytowania zwierzt powinny uwzgldnia ich naturalne potrzeby i zachowania. W przypadku krów mlecznych komfort bytowania zwierzt przekada si na wydajno mleczn i moliwoci rozrodcze. Wane jest zapewnienie swobodnej pozycji stojcej podczas jedzenia i dojenia oraz wygodnej pozycji lecej podczas przeuwania i odpoczynku. Minimalna powierzchnia pomieszcze (wewntrz, dostpna dla zwierzt) w przypadku krów mlecznych powinna wynosi minimum 6 m 2 na sztuk 120. Prowadzc ekologiczn produkcj zwierzc warto zwróci równie uwag na odpowiedni dobór ras zwierzt, brane s pod uwag zdolnoci przystosowawcze, ywotno i odporno na choroby. W pierwszej kolejnoci preferowane s rasy rodzime. Zgodnie z ustaleniami Rozporzdzenia Rady (WE) nr 834/2007: Celem systemu ekologicznej produkcji zwierzcej powinno by to, aby w penym cyklu produkcyjnym rónych gatunków zwierzt znalazy si wy- cznie zwierzta pochodzce z chowu ekologicznego. Dlatego system ten powinien wspiera wzbogacanie materiau genetycznego zwierzt chowanych zgodnie z zasadami ekologicznego chowu i przyczynia si do zwikszenia samodzielnoci sektora, gwarantujc w ten sposób jego rozwój. Do polecanych dla warunków Polski ras byda mlecznego utrzymywanych metodami ekologicznymi mona zaliczy: czarno-bia, czerwono-bia, simentalsk i polsk czerwon 121. W ostatnim czasie polecane s równie rasy Jersey 118 K. ukowski, Przyczyny wysokiego stopnia brakowania krów mlecznych, Wiadomoci Zootechniczne, Zacznik III. Minimalna powierzchnia pomieszcze i przestrzeni otwartych oraz inne cechy pomieszcze odpowiednie dla rónych gatunków i rodzajów produkcji, o których mowa w art. 10 ust. 4, Rozporzdzenia Komisji (WE) nr 889/2008 z dnia 5 wrzenia 2008 r. 120 Zacznik III. Minimalna powierzchnia pomieszcze i przestrzeni otwartych oraz inne cechy pomieszcze odpowiednie dla rónych gatunków i rodzajów produkcji, o których mowa w art. 10 ust. 4, Rozporzdzenia Komisji (WE) nr 889/2008 z dnia 5 wrzenia 2008 r. 121 Chów byda mlecznego metodami ekologicznymi. Praca zbiorowa w ramach projektu PHARE PL Rolnictwo ekologiczne, Radom

182 oraz Montbeliarde. Ponadto w rejonie wschodniej Polski, mona spotka jeszcze nieliczne stada byda biaogrzbietego. Najpopularniejsz w chowie ekologicznym jest rasa czarno-biaa bdca typem kombinowanym mleczno-misnym, z podkreleniem uytkowoci mlecznej. Kolejna rasa, czerwono-biaa zajmuje drug pozycj wród uytkowanych ras mlecznych. Natomiast bydo rasy polskiej czerwonej zaliczane jest do grupy byda prymitywnego. Obecnie wystpuje najczciej w poudniowych regionach kraju (region Maopolska i Pogórze) i czciowo na terenach województwa warmisko-mazurskiego oraz podlaskiego. Bydo to cechuje si dugowiecznoci, odpornoci na choroby, dobrym wykorzystaniem paszy oraz dobr podnoci. Od wyszczególnionych w Rozporzdzeniach Rady warunków istniej odstpstwa, które pozwalaj na dostosowanie przepisów do rzeczywistych warunków i moliwoci prowadzenia ekologicznej produkcji zwierzcej w gospodarstwach. Szczególnie dotyczy to moliwoci dopuszczenia zwierzt z chowu nieekologicznego do budowania lub odbudowy stada, moliwoci utrzymywania zwierzt na uwizi, nierutynowych praktyk gospodarskich oraz równolegego prowadzenia produkcji ekologicznej i nieekologicznej tych samych ras zwierzt. Taka moliwo stopniowego dostosowania gospodarstwa do wymogów rolnictwa ekologicznego jest bardzo wana i czsto zajmuje rolnikom duszy okres czasu. 181

183 II. Uwarunkowania produkcyjno-rynkowe wytwarzania mleka w gospodarstwach ekologicznych w Polsce i w krajach Unii Europejskiej W krajach Unii Europejskiej rolnictwo ekologiczne rozwija si do dynamicznie. W wikszoci krajów obserwuje si wzrost powierzchni gruntów uytkowanych zgodnie z wymogami rolnictwa ekologicznego, ronie take rynek wytwarzanych produktów. Dynamiczny rozwój sektora ekologicznego w znacznym stopniu nastpuje dziki wsparciu w ramach polityki rolnej gównie finansowania w ramach programów rozwoju obszarów wiejskich, ochrony prawnej oznaczania produktów ekologicznych, planów dziaa na poziomie unijnym i krajowym, a take wsparcia bada naukowych. W krajach UE w 2009 roku metodami ekologicznymi zarzdzane byo ponad 9 mln hektarów, które stanowiy 4,7% wszystkich uytków rolnych. Liczba producentów stosujcych metody ekologiczne ksztatowaa si na poziomie 220 tys. 122 Produkty wytwarzane metodami ekologicznymi znajduj coraz wicej nabywców, chocia cay sektor uwaany jest wci za niszowy. W krajach UE warto sprzeday na rynku ywnoci ekologicznej, obejmujcym sprzeda bezporedni z gospodarstw oraz w sklepach specjalistycznych oszacowano na okoo mln euro (dane z 2009 roku). Najwikszym rynkiem produktów ekologicznych s Niemcy, Francja i Wielka Brytania. Jeli chodzi o udzia sektora produktów ekologicznych, to najwyszy jest w Danii, Austrii i Szwajcarii stanowi ponad 5% caego rynku spoywczego. W wielu nowych krajach UE, pomimo gwatownego rozwoju rolnictwa ekologicznego, poziom krajowej konsumpcji produktów ekologicznych pozostaje na niskim poziomie (poniej 1% ogólnego spoycia). W duym stopniu ma to zwizek z poziomem wiadomoci konsumentów, ale przede wszystkim poziomem zamonoci spoeczestwa. Wane s take preferencje i przyzwyczajenia poszczególnych grup konsumentów oraz nowe trendy w odywianiu. Mleko odgrywa wan rol w odywianiu czowieka ze wzgldu na zawarto biaka i wapnia, poza tym zawiera tuszcze, wglowodany, witaminy i sole mineralne. Chocia warto powiedzie, e wród specjalistów od ywienia powstaje wiele wtpliwoci odnonie wartoci odywczej mleka. Niemniej jednak uwaa si, e dla czowieka najwiksze znaczenie ma mleko krowie. Stanowi ono równie wany surowiec w przemyle spoywczym page-1-34.pdf [dostp wrzesie 2012]. 182

184 W krajach europejskich produkcja ekologiczna mleka realizowana jest na rónym poziomie. W 2010 roku najwikszym producentem byy Niemcy (600 tys. ton dostarczonych na rynek), nastpnie Dania (478 tys. t) i Austria (431 tys. t) 123. Natomiast udzia mleka pochodzcego z gospodarstw ekologicznych, w caym wolumenie krajowej produkcji mleka najwyszy by w Austrii 15,5%, a w Danii i Szwecji wynosi okoo 10%. Wród nowych czonków UE stosunkowo wysoki udzia ekologicznego surowca w cakowitej produkcji mleka miaa otwa 7,3%. Dla porównania w Polsce byo to zaledwie 0,4% wykres (C) II.1. Wykres (C) II.1. Produkcja mleka w gospodarstwach ekologicznych w wybranych krajach UE w 2010 roku ródo: Production and commercialization of organic milk in Europe. Results of a survey held by the Austrian Federal Ministry of Agriculture, Forestry, Environment and Water Management, Omawiajc unijny sektor produkcji mleka w gospodarstwach ekologicznych, warto zwróci uwag na moliwoci produkcyjne w poszczególnych krajach. Wie si to gównie z liczb utrzymywanych krów mlecznych oraz z ich wydajnoci. Na wykresie (C) II.2 pokazano, jak ksztatowaa si liczba krów mlecznych w wybranych krajach UE w latach W gospodarstwach ekologicznych najwicej krów mlecznych utrzymywali rolnicy w Wielkiej Brytanii, Austrii, Francji i Danii. Natomiast w Polsce ich liczba oscylowaa wokó 20 tys. sztuk. 123 Production and commercialization of organic milk in Europe. Results of a survey held by the Austrian Federal Ministry of Agriculture, Forestry, Environment and Water Management,