Na egzamin! PRAWO PRACY i UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH. w pigułce. szybko zwięźle i na temat. Wydawnictwo C.H. Beck

Transkrypt

1 Na egzamin! PRAWO PRACY i UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH w pigułce szybko zwięźle i na temat Wydawnictwo C.H. Beck

2 PRAWO PRACY i UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH w pigułce

3 Inne w tej serii: Prawo cywilne w pigułce Postępowanie cywilne w pigułce Prawo karne w pigułce Postępowanie karne w pigułce Prawo i postępowanie administracyjne w pigułce Polecamy inne nasze publikacje: J. Ablewicz, A. Gacka-Asiewicz TERMINY USTAWOWE CYWILNE i KARNE Terminy Becka K. Gonet PRAWO PRACY i UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH, wyd. 2 Aplikacje Prawnicze L. Florek PRAWO PRACY, wyd. 14 Podręczniki Prawnicze

4 PRAWO PRACY i UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH w pigułce WYDAWNICTWO C. H. BECK WARSZAWA 2013

5 W opracowaniu uwzględniono stan prawny do Dz.U. z 2013 r. poz. 440 Aktualizacje dostępne na Redaktor prowadzący: Aneta Gacka-Asiewicz Wydawnictwo C. H. Beck 2013 Wydawnictwo C. H. Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, Warszawa Skład i łamanie: IDENTIA Druk i oprawa: Perfekt S.A., Warszawa ISBN ISBN e-book

6 Spis treści Wstęp... Wykaz skrótów... IX XI DZIAŁ PIERWSZY. PRAWO PRACY... 1 Rozdział I. Podstawowe pojęcia i zasady prawa pracy... 3 Część I. Podstawowe pojęcia i definicje... 3 Część II. Źródła prawa pracy... 6 Część III. Podstawowe zasady prawa pracy... 9 Rozdział II. Nadzór i kontrola przestrzegania prawa pracy Część I. Państwowa Inspekcja Pracy Część II. Państwowa Inspekcja Sanitarna Część III. Społeczna inspekcja pracy Rozdział III. Stosunek pracy Część I. Pojęcie i warunki nawiązania stosunku pracy Część II. Przejście zakładu pracy na innego pracodawcę Część III. Umowa o pracę Część IV. Nieuzasadnione lub naruszające przepisy wypowiedzenie umowy o pracę Część V. Rozwiązanie umowy o pracę bez wypowiedzenia Część VI. Wygaśnięcie stosunku pracy Część VII. Zwolnienia grupowe Rozdział IV. Pracownicy skierowani do pracy na terytorium RP z państwa będącego członkiem UE oraz telepraca Część I. Warunki zatrudnienia pracowników skierowanych do pracy na terytorium RP z państwa będącego członkiem UE Część II. Zatrudnianie pracowników w formie telepracy... 52

7 VI Spis treści Rozdział V. Stosunek pracy na podstawie powołania, wyboru, mianowania oraz spółdzielczej umowy o pracę Część I. Stosunek pracy na podstawie powołania Część II. Stosunek pracy na podstawie wyboru Część III. Stosunek pracy na podstawie mianowania Część IV. Stosunek pracy na podstawie spółdzielczej umowy o pracę Rozdział VI. Wynagrodzenie za pracę i inne świadczenia Część I. Wynagrodzenie za pracę Część II. Inne świadczenia Rozdział VII. Obowiązki pracodawcy i pracownika Część I. Obowiązki pracodawcy Część II. Obowiązki pracownika Część III. Świadectwo pracy Część IV. Zakaz konkurencji i podnoszenie kwalifikacji zawodowych Część V. Regulamin pracy Część VI. Nagrody i wyróżnienia Rozdział VIII. Odpowiedzialność w stosunkach pracy Część I. Kary porządkowe Część II. Odpowiedzialność materialna pracownika Część III. Odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną umyślnie Część IV. Odpowiedzialność za mienie powierzone pracownikowi Rozdział IX. Czas pracy Część I. Definicje Część II. Normy i ogólny wymiar czasu pracy Część III. Okresy wypoczynku Część IV. Systemy i rozkłady czasu pracy Część V. Praca w godzinach nadliczbowych Część VI. Praca w porze nocnej Część VII. Praca w niedziele i święta Rozdział X. Urlopy pracownicze Część I. Urlopy wypoczynkowe Część II. Urlopy bezpłatne... 96

8 Spis treści VII Rozdział XI. Uprawnienia pracowników związane z rodzicielstwem oraz zatrudnianie młodocianych Część I. Uprawnienia pracowników związane z rodzicielstwem Część II. Zatrudnianie młodocianych Rozdział XII. Bezpieczeństwo i higiena pracy Część I. Obowiązki pracodawcy Część II. Prawa i obowiązki pracowników Część III. Obowiązki osoby kierującej pracownikami Część IV. Profilaktyczna ochrona zdrowia Część V. Wypadki przy pracy i choroby zawodowe Część VI. Służba bezpieczeństwa i higieny pracy Rozdział XIII. Rozpatrywanie sporów o roszczenia ze stosunku pracy Część I. Polubowne rozwiązywanie sporów Część II. Sądy pracy Część III. Postępowanie w sprawach z zakresu prawa pracy Część IV. Przedawnienie roszczeń DZIAŁ DRUGI. PRAWO UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH Rozdział I. System ubezpieczeń społecznych Część I. Uwagi ogólne Część II. Zasady podlegania ubezpieczeniom społecznym Część III. Zasady ustalania składek na ubezpieczenia społeczne Część IV. Obowiązki płatnika Rozdział II. Zakład Ubezpieczeń Społecznych, zwrot świadczeń i odsetki. 134 Część I. Charakter, skład i zakres działania Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Część II. Organy i przychody Zakładu Ubezpieczeń Społecznych Część III. Zwrot nienależnie pobranych świadczeń oraz odsetki za opóźnienie w wypłacie świadczeń Rozdział III. Emerytury i renty z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych Część I. Uwagi ogólne Część II. Okresy uwzględniane przy ustalaniu prawa do świadczeń Część III. Niezdolność do pracy Część IV. Emerytury Część V. Renty Część VI. Renta rodzinna

9 VIII Spis treści Rozdział IV. Świadczenia rodzinne oraz pieniężne z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa Część I. Świadczenia rodzinne Część II. Świadczenia pieniężne z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa uwagi ogólne Część III. Zasiłek chorobowy Część IV. Pozostałe świadczenia pieniężne Rozdział V. Ubezpieczenie społeczne z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych Część I. Zagadnienia ogólne Część II. Wypadek przy pracy Rozdział VI. Postępowanie w sprawach z zakresu ubezpieczeń społecznych Część I. Uwagi ogólne Część II. Uwagi szczegółowe

10 Wstęp Zapewne czujesz presję przed zbliżającym się egzaminem i zastanawiasz się jak przebrnąć przez setki stron tekstu tak, aby wiadomości zostały w Twojej głowie. Koniecznie są notatki, zakreślacze itp., których zadaniem jest pomóc Ci w uporządkowaniu wiedzy. Co jednak jeśli czasu jest coraz mniej, a po przeczytaniu tych setek stron nie starczyło go już na notatki i rysowanie tabel? Rozwiązanie stanowi właśnie ta publikacja. To kompaktowe opracowanie wszystkich najważniejszych zagadnień, których znajomość pomoże w zdaniu egzaminu. Przedstawiamy Ci idealne narzędzie zarówno do nauki, jak i do powtórki przed egzaminem. Dzięki zwięzłemu ujęciu tematu, tabelom, wykresom i wyróżnieniom szybko przyswoisz i powtórzysz wiedzę, a podejście do egzaminu stanie się mniej stresującym przeżyciem. Korzystaj także z testów, do których odeśle Cię QR Code z okładki. Powodzenia! Redakcja

11

12 Wykaz skrótów 1. Akty prawne EmRentyFUSU... ustawa z r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2009 r. Nr 153, poz ze zm.) KC... ustawa z r. Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 16, poz. 93 ze zm.) KK... ustawa z r. Kodeks karny (Dz.U. Nr 88, poz. 553 ze zm.) Konstytucja RP... Konstytucja Rzeczpospolistej Polskiej z r. (Dz.U. Nr 78, poz. 483 ze zm. i sprost.) KP... ustawa r. Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 ze zm.) KPC... ustawa z r. Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. Nr 43, poz. 296 ze zm.) KRO... ustawa z r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy (t.j. Dz.U. z 2012 r. poz. 788 ze zm.) PrSpółdz... ustawa z r. Prawo spółdzielcze (t.j. Dz.U. z 2003 r. Nr 188, poz ze zm.) SysUbSpołU... ustawa z r. o systemie ubezpieczeń społecznych (t.j. Dz.U. z 2009 r. Nr 205, poz ze zm.) ŚwRodzU... ustawa z r. o świadczeniach rodzinnych (t.j. Dz.U. z 2006 r. Nr 139, poz. 992 ze zm.) ZasiłkiU... ustawa z r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (t.j. Dz.U. z 2010 r. Nr 77, poz. 512 ze zm.) ZwolGrupU... ustawa z r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników (Dz.U. Nr 90, poz. 844 ze zm.) 2. Czasopisma i publikatory Biul. SN... Biuletyn Sądu Najwyższego Dz.U.... Dziennik Ustaw OSA... Orzecznictwo Sądu Apelacyjnego OSNAPiUS... Orzecznictwo Sądu Najwyższego, Izba Administracyjna, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych

13 XII Wykaz skrótów OSNC... Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna OSNCK... Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Cywilna i Karna OSNP... Orzecznictwo Sądu Najwyższego Izba Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych OSP... Orzecznictwo Sądów Polskich Wok.... Wokanda 3. Inne skróty bhp... bezpieczeństwo i higiena pracy FRD... Fundusz Rezerwy Demograficznej n.... następny (-e, -a) orz.... orzeczenie post.... postanowienie SA... Sąd Apelacyjny SN... Sąd Najwyższy SN (7)... Sąd Najwyższy w składzie 7 sędziów t.j.... tekst jednolity tj.... to jest wg... według wyr.... wyrok ZUS... Zakład Ubezpieczeń Społecznych

14 DZIAŁ PIERWSZY. PRAWO PRACY

15

16 Rozdział I. Podstawowe pojęcia i zasady prawa pracy Część I. Podstawowe pojęcia i definicje 1. Definicja prawa pracy. Prawo pracy to zespół norm określających prawa i obowiązki pracowników i praco dawców, a także postanowienia układów zbiorowych pracy i innych opartych na usta wie porozumień zbiorowych, regulaminów i statutów określających prawa i obowiąz ki stron stosunku pracy. 2. Odpowiednie stosowanie przepisów KC. W sprawach nieunormowanych przepisami prawa pracy do stosunku pracy stosuje się odpowiednio przepisy KC, jeżeli nie są one sprzeczne z zasadami pra wa pracy (art. 300 KP). 3. Pragmatyki służbowe pierwszeństwo stosowania. Jeżeli stosunek pracy określonej kategorii pracowników regulują przepisy szczególne, prze pisy KP stosuje się w zakresie nieuregulowanym tymi przepisami (art. 5 KP). 4. Postanowienia układów zbiorowych pracy, regulaminów i statutów. Postanowienia układów zbiorowych pracy i porozumień zbiorowych oraz regulaminów i statutów nie mogą być mniej korzystne dla pracowników niż przepisy KP oraz innych ustaw i aktów wykonawczych, a regulaminów i statutów nie mogą być mniej korzystne dla pracowni ków niż postanowienia układów zbiorowych pracy i porozumień zbiorowych.

17 4 Rozdział I. Podstawowe pojęcia i zasady prawa pracy 5. Naruszenie zasady równego traktowania w zatrudnieniu. Postanowienia układów zbiorowych pracy i innych opartych na ustawie porozumień zbiorowych, regulaminów oraz statutów określających prawa i obowiązki stron stosunku pracy, naruszające zasadę równego traktowania w zatrudnieniu, nie obowiązują. 6. Porozumienie o zawieszeniu stosowania zakładowych przepisów prawa pracy. Jeżeli jest to uzasadnione sytuacją finansową pracodawcy, może być zawarte porozu mienie o zawieszeniu stosowania w całości lub w części przepisów prawa pracy, określa jących prawa i obowiązki stron stosunku pracy. Jednak nie dotyczy to przepisów KP oraz przepisów innych ustaw i aktów wykonawczych. Porozumienie takie zawierane jest przez pracodawcę i reprezentującą pracowników or ganizację związkową, a jeżeli pracodawca nie jest objęty działaniem takiej organizacji, porozumienie zawiera pracodawca i przedstawicielstwo pracowników wyłonione w try bie przyjętym u tego pracodawcy. Zawieszenie stosowania przepisów prawa pracy nie może trwać dłużej niż przez okres 3 lat. 7. Pracownik. Jest nim osoba zatrudniona na podstawie umowy o pracę, powołania, wyboru, mianowania lub spółdzielczej umowy o pracę (art. 2 KP). 8. Pracodawca. Pracodawcą jest jednostka organizacyjna, choćby nie posiadała osobowości prawnej, a także osoba fizyczna, jeżeli zatrudniają one pracowników (art. 3 KP). Pracodawca jest podmiotem prawa pracy, którego łączy z pracownikiem stosunek pracy. Pracodawcą dany podmiot staje się dopiero z chwilą zatrudnienia pierwszego pracownika. 9. Kategorie pracodawców. Na podstawie art. 3 KP możemy wyodrębnić trzy kategorie pracodawców. Każda z tych jednostek musi, choćby potencjalnie, zatrudniać pracowników.

18 Część I. Podstawowe pojęcia i definicje 5 PRACODAWCY OSOBY FIZYCZNE Osobą fizyczną jest każdy człowiek, który występuje jako podmiot w stosunku cywilnoprawnym. Każda osoba fizyczna nabywa zdolność prawną z chwilą urodzenia. Zgodnie z wyrokiem SN z r. (II UKN 274/00, OSNP 2002, Nr 21, poz. 533) osoba fizyczna może być pracodawcą nie tylko wówczas, gdy świadczona na jej rzecz praca pozostaje w związku z prowadzoną działalnością gospodarczą. Zdolność osoby fizycznej do zatrudniania pracowników nie jest uzależniona od żadnych dodatkowych czynników. Osoba fizyczna ma zdolność do zatrudniania pracowników nawet wówczas, gdy sama nie posiada zdolności do czynności prawnych. Za taką osobę czynności prawnych w sferze stosunków pracy dokonuje jej przedstawiciel ustawowy, a w sytuacji ograniczonej zdolności do czynności prawnych przedstawiciel ten wyraża zgodę na ich dokonanie. OSOBY PRAWNE Osoba prawna jest jednostką organizacyjną wyposażoną przez ustawę w osobowość prawną. Zgodnie z art. 33 KC osobami prawnymi są Skarb Państwa i jednostki organizacyjne, którym szczególne przepisy przyznają osobowość prawną. CZĘŚĆ OSOBY PRAWNEJ Pracodawcą może być też jednostka organizacyjna wchodząca w skład osoby prawnej, jeżeli została wyodrębniona organizacyjnie i finansowo i posiada zdolność do samodzielnego podejmowania we własnym imieniu czynności z zakresu prawa pracy. JEDNOSTKI ORGANIZACYJNE POZBAWIONE OSOBOWOŚCI PRAWNEJ Zgodnie z art. 33 KC do jednostek organizacyjnych niebędących osobami prawnymi, którym ustawa przyznaje zdolność prawną, stosuje się odpowiednio przepisy o osobach prawnych. Jeżeli przepis odrębny nie stanowi inaczej, za zobowiązania takiej jednostki odpowiedzialność subsydiarną ponoszą jej członkowie. Za pracodawcę będącego jednostką organizacyjną czynności w sprawach z zakresu pra wa pracy dokonuje osoba lub organ zarządzający tą jednostką albo inna wyznaczona do tego osoba. Dotyczy to także pracodawcy będącego osobą fizyczną, jeżeli nie dokonuje on osobiście czynności w sprawach z zakresu prawa pracy (art. 3 1 KP).

19 6 Rozdział I. Podstawowe pojęcia i zasady prawa pracy Część II. Źródła prawa pracy 1. Konstytucja RP. Najistotniejszymi przepisami Konstytucji RP z punktu widzenia prawa pracy są: art. 12 zasada wolności zrzeszania się zgodnie z którym Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność tworzenia i działania związków zawodowych, organizacji społeczno-zawodowych rolników, stowarzyszeń, ruchów obywatelskich, innych dobrowolnych zrzeszeń oraz fundacji; art. 17 prawo do tworzenia samorządów zawodowych zgodnie z którym w drodze ustawy można tworzyć samorządy zawodowe, reprezentujące osoby wykonujące zawody zaufania publicznego i sprawujące pieczę nad należytym wykonywaniem tych zawodów w granicach interesu publicznego i dla jego ochrony; art. 24 zasada ochrony pracy zgodnie z którym praca znajduje się pod ochroną Rzeczypospolitej Polskiej, a państwo sprawuje nadzór nad warunkami wykonywania pracy; art. 59 wolność zrzeszania się w związkach zawodowych i organizacjach pracodawców zgodnie z którym zapewnia się wolność zrzeszania się w związkach zawodowych, organizacjach społeczno-zawodowych rolników oraz w organizacjach pracodawców; art. 65 wolność wyboru zawodu i miejsca pracy; zakaz zatrudniania dzieci zgodnie z którym: każdemu zapewnia się wolność wyboru i wykonywania zawodu oraz wyboru miejsca pracy (wyjątki określa ustawa), obowiązek pracy może być nałożony tylko przez ustawę, stałe zatrudnianie dzieci do lat 16 jest zakazane, a formy i charakter dopuszczalnego zatrudniania określa ustawa, minimalną wysokość wynagrodzenia za pracę lub sposób ustalania tej wysokości określa ustawa, władze publiczne prowadzą politykę zmierzającą do pełnego, produktywnego zatrudnienia poprzez realizowanie programów zwalczania bezrobocia, w tym organizowanie i wspieranie poradnictwa i szkolenia zawodowego oraz robót publicznych i prac interwencyjnych;

20 Część II. Źródła prawa pracy 7 art. 66 prawo do bezpiecznych warunków pracy, prawo do urlopu zgodnie z którym każdy ma prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy oraz prawo do określonych w ustawie dni wolnych od pracy i corocznych płatnych urlopów; art. 67 prawo do zabezpieczenia społecznego w razie choroby pracownika zgodnie z którym obywatel ma prawo do zabezpieczenia społecznego w razie niezdolności do pracy ze względu na chorobę lub inwalidztwo oraz po osiągnięciu wieku emerytalnego. 2. Ustawy i rozporządzenia. Najważniejszym aktem prawnym z zakresu prawa pracy jest oczywiście Kodeks pracy. W swoich przepisach odsyła on również do norm szczególnych, np. do rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z r. w sprawie szczegółowej treści świadectwa pracy oraz sposobu i trybu jego wydawania i prostowania (Dz.U. Nr 60, poz. 282 ze zm.), rozporządzenia Rady Ministrów z r. w sprawie wspólnej odpowiedzialności materialnej pracowników za powierzone mienie (t.j. Dz.U. z 1996 r. Nr 143, poz. 663 ze zm.), rozporządzenia Rady Ministrów z r. w sprawie wykazu prac szczególnie uciążliwych lub szkodliwych dla zdrowia kobiet (Dz.U. Nr 114, poz. 545 ze zm.), rozporządzenia Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej z r. w sprawie szczegółowych warunków udzielania urlopu wychowawczego (Dz.U. Nr 230, poz. 2291), rozporządzenia Ministra Zdrowia z r. w sprawie badań i pomiarów czynników szkodliwych dla zdrowia w środowisku pracy (Dz.U. Nr 33, poz. 166) itd. Wszystkie wymienione rozporządzenia zostały wydane na podstawie upoważnienia ustawowego zawartego w konkretnym przepisie KP. 3. Umowy międzynarodowe, akty prawne Unii Europejskiej. Od czasu wejścia Polski do Unii Europejskiej bardzo ważną pozycję w hierarchii źródeł prawa uzyskały umowy międzynarodowe, których Polska jest stroną. Zgodnie z art. 91 Konstytucji RP ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw Rzeczpospolitej Polskiej, stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy.